στο χωριό

Το χωριό μου Κάτω Μαραθιάς,
ήταν ένας από τους τρεις συνοικισμούς
της παλιάς Κοινότητας Μαραθιάς Ευρυτανίας.*

ΤΑ ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ ΚΑΙ ΚΥΠΡΙΑ

Πρόβατα, γίδια, κοπάδια
ήξεραν που είν΄τα βράδια
πότε ήταν στο σταλό
κι όταν πείνανε νερό

Που βοσκούσαν το πρωί
πότε μπήκαν στο μαντρί
αν τα κυνηγάει ζουλάπι ή
τα δέρνει το δρολάπι

Όλα αυτά τα μαρτυρούσαν
τα κουδούνια που φορούσαν
Τα τροκάρια, τα κυπριά
τα τσοκάνια, τα κυπριστά

Πριν να μπούν στα ζωντανά
τα σκαλιάζαν χωριστά
Αν ταιριάζει ένα στ' άλλο
ή θα φτιάξουν άλλο σκάλο

Τα κουδούνια ήταν φτιαγμένα
με μεράκι χτυπημένα
από γύφτους κουδουνάδες
που ήτανε δουλευταράδες

Απ' τα Σάλωνα πολλά
Καρπενήσι τα βραχνά
Μεσσολόγγι τα διπλά
και Βραχώρι κυπριστά

Όλα τα κυπριά στα γίδια
ήτανε μόνο χυτά
Απ' τα Τρίκαλα πολλά
Πάτρα, Σάλωνα λοιπά.

Με στεφάνια και λουριά
τα κουδούνια τα κυπριά
στα μεγάλα ζωντανά
που τα σήκωναν σωστά.

Τα κουδούνια, τα κυπριά
έδιναν διπλή χαρά
Μία πού είν' τα ζωντανά
κι άλλη για τη μουσική απ' αυτά.

*

ΞΥΛΙΝΟ ΑΛΕΤΡΙ

Απ' τα χρόνια τα παλιά
του Ησιόδου αυτά
όργωναν πάνω στη γή
με ξυλάλετρο και υνί...

Βάση στο αλέτρι αυτό
ήταν ξύλο γυριστό
σαν ανθρώπινο ποδάρι
καμωμένο από πουρνάρι

Στην πατούσα το υνί
σιδερένιο για αντοχή
με παράβολο σφιγμένο
κι όχι λάσκα αφημένο

Στην αλετροπόδα αυτή
που είχε και χειρολαβή
στηριζόταν το στιβάρι
δίχως να σηκώνει βάρη.

Ξύλινο ήταν κι αυτό
από πλάτανο ελαφρό
με τη σπάθη στηριζόταν
και καθόλου δεν κουνιόταν.

Στο στιβάρι ο ζυγός
ξύλινος ήταν κι αυτός
Με λουριά ήταν δεμένος
και με ίγκλες στηριγμένος.

Τα δυό ζώα στο ζυγό
δένονταν απ' το λαιμό
με τις ζεύγκλες λαιμαριές
που ήτανε πολύ σφιχτές.

Όταν όλα ήταν σωστά
και καθένα χωριστά
Με τ' αλέτρι να κρατεί
από τη χειρολαβή.

Ο καλός ο ζευγολάτης
του οργώματος ο λάτρης
έσκιζε με το υνί
τα χωράφια και τη γή.

Βασίλης Αποστολόπουλος, Οι μνήμες ξαναχτίζουν το χωριό μου (αυτοέκδοση, Αγία Παρασκευή 2017, 2021(β΄), σσ. 69-70, 75-76). -Το motto εκ του προλόγου του ιδίου (ό.π., σ. 1).

δεν θα είναι μονάχα μια πολιτική ένωση

[...] Δεν θα είναι μονάχα μια πολιτική ένωση, και προπαντός δεν θα πραγματοποιηθή με τη βία και με κατακτητικούς σκοπούς, όπως φαντάζεται η Ευρώπη· μα κι ούτε θάχη για σκοπό το κέρδος ή τα προσωπικά ωφέλη, εν ονόματι αυτών των αιώνιων βίτσιων που λατρεύουν, μα τη μορφή του επίσημου Χριστιανισμού, τον Χριστιανισμό που κανένας άλλος δεν τον πιστεύει πια εκτός από τον λαό.

Όχι, θα είναι η αυθεντική εγκαθίδρυση της αλήθειας του Χριστού που διατηρήθηκε στην Ανατολή, μια καινούργια και αληθινή αναστήλωση του Σταυρού του Χριστού, κι αυτός θα είναι ο οριστικός λόγος της ορθοδοξίας που από καιρό στέκεται επικεφαλής της η Ρωσσία.

Και θάναι πειρασμός για όλους τους ισχυρούς αυτού του κόσμου και για όλους τους θριαμβευτές που ζήσανε ώς τα σήμερα και που έβλεπαν πάντα αυτές τις «αναμονές» με περιφρόνηση και χλευασμό, και που ούτε κατάλαβαν ποτές τους πως μπορεί να πιστέψη κανένας σοβαρά στην αδελφωσύνη των ανθρώπων, στη συμφιλίωση των λαών, στη συμμαχία που να βασίζεται στις αρχές της λατρείας της ανθρωπότητας, και τέλος, στην ίδια την ανανέωση των ανθρώπων σύμφωνα με τις χριστιανικές αρχές.

Κι αν είναι ουτοπία να πιστεύη κανένας σ' αυτόν τον «καινούργιο λόγο» που μπορεί να ξέρη στον κόσμο η Ρωσσία όταν τεθή επικεφαλής της ενωμένης ορθοδοξίας, κι αν είναι αυτό μια ουτοπία άξια να την περιγελούνε και να την χλευάζουνε, έ, τότε, ας με βάλουν και 'μένα μαζί μ' αυτούς τους ουτοπιστές, και θα πάρω για λογαριασμό μου τους χλευασμούς.

«Μα, θα μού πούνε, είναι κιόλας ουτοπία να πιστεύης πως θα επιτρέψουν έστω στη Ρωσσία να τεθή επικεφαλής των Σλαύων και να μπούν στην Κωνσταντινούπολη;» Είναι απόλυτα επιτρεπτό να ονειροπολής, όμως, αυτά δεν παύουν να είναι όνειρα!

Να είναι βέβαιο αυτό; Εκτός από το ότι η Ρωσσία είναι ισχυρή, κι ίσως μάλιστα πιό ισχυρή απ' όσο κι η ίδια το υποψιάζεται, όμως, δεν είδαμε τάχα με τα μάτια μας, τις τελευταίες δεκαετίες, να ορθώνωνται στην Ευρώπη ισχυρές αυτοκρατορίες που η μια τους σαρώθηκε μέσα σε μια μέρα από μια θεϊκή πνοή, και που στα ερείπιά της οικοδομήθηκε μια καινούργια αυτοκρατορία που θα μπορούσαμε να πιστέψουμε πως είναι πολύ πιο δυνατή απ' όλες όσες υπήρξαν ποτέ πάνω στη γή;

Και ποιός θα μπορούσε να το προείπη αυτό τότε; Λοιπόν, αφού είναι δυνατοί τέτοιου είδους κατακλυσμοί κι αφού μπορούν και γίνονται στην εποχή μας και κάτω από τα μάτια μας, πώς μπορεί η ανθρώπινη διάνοια να προείπη ποιά θα είναι η τύχη του Ανατολικού Ζητήματος, χωρίς να διατρέχη τον κίνδυνο να γελαστή;

Και για ποιό λόγο να απελπιζώμαστε για την ανάσταση και την ένωση των Σλαύων; Ποιός μπορεί να καυχηθεί πως γνωρίζει τις βουλές της Θείας Πρόνοιας;

*

Πέρισυ στο [ιουν]ιάτικο φύλλο του Ημερολογίου μου, είπα πως πρέπει η Κωνσταντινούπολη να γίνη δική μας αργά ή γρήγορα. Τότε ήταν μια εποχή ένδοξης ζέσης. Ένα κύμα ενθουσιασμού αναστάτωνε ολόκληρη τη Ρωσσία, κι ο λαός ξεκινούσε «εθελοντικά» να υπερασπίση τον Χριστό και την ορθοδοξία από τους άπιστους, και τους Σλαύους· τους Σλαύους, τους από θρησκεία κι από αίμα αδελφούς μας.

Μ' όλο που τότε είχε κυκλοφορήσει το άρθρο μου «Μια ουτοπιστική αντίληψη της ιστορίας», εγώ προσωπικά πίστευα ακράδαντα στα λόγια μου και δεν τα θεωρούσα ουτοπίες. Και σήμερα ακόμα, είμαι έτοιμος να τα επιβεβαιώσω κατά γράμμα.

Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου, έκδ. Δαρεμά, Αθήνα χ.χ., σσ. 124-125: Ιούνιος 1876. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ. 3. Το Ανατολικό ζήτημα., και σ. 284 -Πρβλ. 284-287: Μάρτιος 1877. ΚΕΦ. ΠΡΩΤΟ. 1. Και πάλι αργά ή γρήγορα η Κωνσταντινούπολη πρέπει να γίνη δική μας).

Σημ.: τον αμέσως επόμενο μήνα, επόμενο είναι, δημοσιεύει το «Το όνειρο ενός γελοίου - Φανταστικό παραμύθι» (ό.π., σσ. 328-348: Απρίλιος 1877. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ).

δεν είναι δυνατόν να κληροδοτήσουμε στους Έλληνες την Κωνσταντινούπολη

Σήμερα δεν είναι δυνατόν να κληροδοτήσουμε στους Έλληνες την Κωνσταντινούπολη. Καλά είναι να μην τούς αφήσουμε ένα τόσο σημαντικό σημείο της γής, γιατί δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσουν την κυριαρχία του. Ενώ ο πανσλαυισμός, με επικεφαλής του τη Ρωσσία, ήταν εντελώς άλλη υπόθεση, μα μένει ακόμα το ζήτημα τού αν είναι καλό ή όχι αυτό το πράγμα.

Μήπως θα φαινόταν σαν κατάκτηση των Σλαύων από τη Ρωσσία, πράγμα που δεν το θέλουμε καθόλου; Ώστε λοιπόν, εν ονόματι τίνος, εν ονόματι ποίου ηθικού δικαιώματος θα μπορούσε να στρέψη η Ρωσσία τα μάτια της προς την Κωνσταντινούπολη;

Έ, λοιπόν, ως δύναμη που βαδίζει επικεφαλής της ορθοδοξίας, που είναι προστάτρια και φύλακάς της, γιατί αυτός ο ρόλος τής έλαχε από τον καιρό τού Ιβάν του Γ΄, όταν αυτός, για να το τονίση καλά αυτό το πράγμα, τοποθέτησε πάνω από τον αρχαίο ρωσσικό θυρεό τον δικέφαλο αετό του Βυζαντίου·

μα αυτός ο ρόλος απόκτησε όλη του τη σημασία μόνο ύστερα από τον Μεγάλο Πέτρο, όταν η Ρωσσία κατάλαβε πως είχε τη δύναμη να εκπληρώση καλά την αποστολή της κι έγινε πραγματικά η μοναδική προστάτρια και της ορθοδοξίας και των λαών που έχουν αυτήν την θρησκεία.

Κι αυτό το κίνητρο, δηλαδή τα δικαιώματά της για το αρχαίο Βυζάντιο, θα μπορούσαν να το κατανοήσουν και να μην πειραχθούν ακόμα κι οι πιο ζηλότυποι θιασώτες της ανεξαρτησίας τους Σλαύοι, μα και οι Έλληνες ακόμα.

Κι αυτοί θα ήταν η ακριβής φύση των πολιτικών σχέσεων που θα έπρεπε να θεμελιωθούν αναπόφευκτα ανάμεσα στη Ρωσία και στις άλλες ορθόδοξες εθνικότητες, τόσο τους Έλληνες, όσο και τους Σλαύους. Η Ρωσσία είναι η προστάτρια τους κι ίσως μάλιστα και η πρόδρομός τους, αλλά όχι και η κυρίαρχός τους· είναι η μητέρα τους και όχι ηγεμόνισσά τους.

Κι αν μια μέρα χρειαζόταν να τούς πάρη υπό την κηδεμονία της, αυτό θα το έκανε μόνο υπακούοντας στην έκκλησή τους, κι αυτοί θα κρατούσαν όλην την ανεξαρτησία και την προσωπικότητα που απόκτησαν.

Κι έτσι, μια μέρα, θα μπορούσαν ίσως οι μη ορθόδοξοι Ευρωπαίοι Σλαύοι να προσέλθουν κι εκείνοι σ' αυτήν την συμμαχία, γιατί θα βλέπανε πως η ένωση κάτω από την προστασία της Ρωσσίας θα τούς εξασφάλιζε την ανεξαρτησία της προσωπικότητάς τους. Ενώ, χωρίς αυτή την τεράστια ενωτική δύναμη, θα είτανε σίγουρα καταδικασμένοι να εξαντληθούν σε εσωτερικές διαμάχες και αν ακόμη κατορθώνανε μια μέρα ν' απελευθερωθούν πολιτικά από τον ζυγό των Μουσουλμάνων και των Ευρωπαίων, όπου ανήκουν σήμερα. [...]

Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου, έκδ. Δαρεμά, Αθήνα χ.χ., σσ. 123-124: Ιούνιος 1876. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ. 3. Το Ανατολικό ζήτημα. -Πρβλ. 284-287: Μάρτιος 1877. ΚΕΦ. ΠΡΩΤΟ. 1. Και πάλι αργά ή γρήγορα η Κωνσταντινούπολη πρέπει να γίνη δική μας και σσ. 291-293: Μάρτιος 1877. ΚΕΦ. ΠΡΩΤΟ. 3. Τολμηρότατες σκέψεις για την εποχή μας).

στην ένωσι του σλαυικού κόσμου αργά ή γρήγορα η Κωνσταντινούπολη πρέπει να γίνη δική μας!

[...] Ύστερα από τον Μεγάλο Πέτρο, η πολιτική μας έκανε το πρώτο της βήμα με έναν αυτόνομο τρόπο, κι αυτό το πρώτο βήμα συνίστατο στην ένωσι του σλαυικού κόσμου, κάτω, θα λέγαμε, από την πτέρυγα της Ρωσσίας. Κι αυτή η ένωση δεν ανταποκρινόταν σε κάποιαν αρχή προσάρτησης ή βίας, ούτε είχε σκοπό της την εκμηδένιση των σλαυικών μονάδων μπροστά στο ρωσσικό κολοσσό·

είχε για σκοπό να τίς αναγεννήση, να τίς τοποθετήση σε μια πρέπουσα σειρά μέσα στην Ευρώπη και στην ανθρωπότητα, να τούς δώση επιτέλους τη δυνατότητα να ζήσουν ήσυχες και γαλήνιες ύστερα από τα αναρίθμητα δεινά που υπέστησαν επί τόσους αιώνες, να περισυλλεγούν πνευματικά και, όταν πια θ' αναμετρούσαν τις νεανικές τους δυνάμεις, να συμβάλουν, έστω και μ' έναν οβολό, στον πνευματικό θησαυρό της ανθρωπότητας και να πάρουν μέρος στη συναυλία του πολιτισμού.

Καταλαβαίνω βέβαια πως μπορεί να γελάσετε μ' όλα αυτά τα «ονειροπολήματα» για τον προορισμό του ρωσσικού λαού, μα πήτε μου, δεν επιθυμούν όλοι οι Ρώσσοι την ανάσταση των Σλαύων, και μάλιστα ακριβώς πάνω σ' αυτές τις βάσεις, για να ανθίση η λευτεριά τους και να γυρίση η ψυχή τους στη ζωή, και όχι για να τούς θέσουν πολιτικά στον τροχό της Ρωσσίας, και να δυναμώσουν μ' αυτούς την πολιτική δύναμη της Ρωσσίας, πράγμα που ουσιαστικά υποπτεύεται η Ευρώπη;

Γιατί, έτσι δεν είναι; Κατά συνέπεια, να που δικαιώνεται ένα μέρος τουλάχιστον από αυτά τα «ονειροπολήματα». Και για να επιτύχωμε αυτόν τον σκοπό εννοείται πως, αργά ή γρήγορα, θα πρέπει να γίνει δική μας η Κωνσταντινούπολη.

*

Ναί, το Χρυσούν Κέρας και η Κωνσταντινούπολη, θα γίνουν δικά μας, μα όχι με βίαιη προσάρτηση· αυτή είναι η απάντησή μου. Και πρώτα-πρώτα, αυτό θα γίνη μόνο του, στην κατάλληλη στιγμή, κι αν δεν έχη φτάση ακόμα αυτή η στιγμή, ωστόσο δεν μπορεί να αργήση: όλα τα σημάδια το δείχνουν. Αυτή είναι η φυσική έκβαση. Κι αν δεν έγινε νωρίτερα αυτό, δεν έγινε ακριβώς γιατί δεν είχε έρθει ακόμα ο καιρός του.

Στην Ευρώπη πιστεύουν πως υπάρχει κάποιο «πρόγραμμα του Μεγάλου Πέτρου». Αυτό είναι ένα πονηρό επινόημα των Πολωνών. Όμως, αν στον Μεγάλο Πέτρο, ερχόταν η ιδέα να κατακτήση την Κωνσταντινούπολη αντί να ιδρύση την Πετρούπολη, μού φαίνεται, σαν το συλλογίζομαι, πως θα παρατούσε αυτό το σχέδιο, κι αν ακόμα τού επιτρέπανε οι δυνάμεις του να ανατρέψη τον σουλτάνο, ακριβώς γιατί τότε θα ήταν πρόωρο το εγχείρημα και θα μπορούσε να προκαλέση την καταστροφή της Ρωσσίας.

Αφού άλλοτε, μέσα σ' αυτήν την φινλανδική Πετρούπολη, δεν μπορέσαμε ν' αποφύγουμε την επιρροή των Γερμανών γειτόνων μας που, παρ' όλη την χρησιμότητά τους, δεν πάψανε να παραλύουν την ανάπτυξη της Ρωσσίας πριν βρή τον πραγματικό της δρόμο, πώς εμείς, στην Κωνσταντινούπολη, μέσα σ' αυτήν την απέραντη και παράξενη πολιτεία όπου υπάρχουν ακόμα τα κατάλοιπα ενός αρχαίου και ισχυρού πολιτισμού, θα μπορούσαμε ν' αποφύγωμε την επίδραση των Ελλήνων, που είναι άνθρωποι ασύγκριτα πιο έξυπνοι από τους βόρειους γείτονες, που έχουν μαζί μας άπειρα περισσότερα σημεία επαφής απ' αυτούς τους Γερμανούς, που δεν μοιάζουν σε τίποτα με μάς, που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αυτής της πόλης και που, με τα αυλικά τους ήθη θα εξαπατούσανε τον θρόνο και πρώτα-πρώτα τους Ρώσσους, που με την γνώση και τη μόρφωσή τους θα γοήτευαν ακόμα και κι αυτόν τον Πέτρο (και όχι μονάχα τους άμεσους απογόνους του) θα τού θίγανε την αδύνατη πλευρά του έστω και θαμπώνοντάς τον με τις γνώσεις του για τα ναυτικά ζητήματα;

Με δυό λόγια, θα κατακτούσαν πολιτικά τη Ρωσσία, θα την παρασύρανε αμέσως σε κάποιον καινούργιο ασιατικό δρόμο, θα την φέρνανε σε κάποιο καινούργιο αδιέξοδο και σίγουρα η τοτινή Ρωσσία δεν θ' άντεχε. Θα σταματούσε η ανάπτυξη του ρωσσικού πνεύματος, και του εθνικιστικού πνεύματος.

Η ισχυρή Μεγάλη Ρωσσία θα έμενε εγκλωβισμένη μέσα στον σκοτεινό και χιονισμένο βορρά της, και το πολύ θα μπορούσε να χρησιμεύση ως υλικό για μια ανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, κι ίσως τελικά, να μην το θεωρούσε και απαραίτητο να βαδίση ξοπίσω της. Όλη η νότια Ρωσσία θάπεφτε στα χέρια των Ελλήνων.

Κι ίσως μάλιστα, και η ορθοδοξία να είχε χωριστή σε δυό κόσμους: τον νέο βυζαντινό κόσμο, και τον παληό ρωσσικό...

*

Με λίγα λόγια, το εγχείρημα δεν θα έβγαινε καθόλου σε καλό. Τώρα όμως, τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Σήμερα η Ρωσσία άκουσε τα μαθήματα της Ευρώπης, και μορφώθηκε. Και προπαντός, ξέρει τη δύναμή της, και είναι πραγματικά δυνατή. Ακόμα, ξέρει και πώς να γίνη η δυνατώτερη.

Καταλαβαίνει πως μπορεί να γίνη δικό μας το Βυζάντιο, χωρίς μ' αυτό να γίνη και πρωτεύουσα της Ρωσσίας, ενώ αν κατακτούσε ο Μέγας Πέτρος το Βυζάντιο πριν από δυό αιώνες, δεν θα μπορούσε να μην μεταφέρη εκεί την πρωτεύουσά του, κι αυτό θα ήταν η καταστροφή του, γιατί το Βυζάντιο δεν είτανε στη Ρωσσία και δεν μπορούσε να γίνη ρωσσικό.

Μα κι αν παραδεχτούμε πως θα απόφευγε αυτό το λάθος ο Πέτρος, οι άμεσοι απόγονοί του δεν μπορούσαν παρά να το διαπράξουν. Όμως, σήμερα, το Βυζάντιο μπορεί να μάς ανήκει αλλοιώτικα παρά ως πρωτεύουσα της Ρωσσίας, μα ούτε ως πρωτεύουσα του πανσλαυισμού, όπως το ονειρεύονται μερικοί.

Αν στερηθή τη Ρωσσία, ο πανσλαυισμός εκεί πέρα θα είναι καταδικασμένος να εξαντληθή σε διαμάχες με τους Έλληνες κι αν ακόμα κατόρθωνε να δημιουργήση ένα πολιτικό σύνολο με τα διάφορα μέρη του. [...]

Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου, έκδ. Δαρεμά, Αθήνα χ.χ., σσ. 120-121, 121-122, 122-123: Ιούνιος 1876. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ. 3. Το Ανατολικό ζήτημα. -Πρβλ. 284-287: Μάρτιος 1877. ΚΕΦ. ΠΡΩΤΟ. 1. Και πάλι αργά ή γρήγορα η Κωνσταντινούπολη πρέπει να γίνη δική μας).

η προσευχή του μεγάλου Γκαίτε

[...] να ένα από τα ερωτήματα που θέτει ο Άμλετ: Φοβούμαι εκείνο που μπορεί να υπάρχει εκεί πέρα... Πόσες παράξενες σκέψεις βρίσκονται μέσα σ' αυτή την απορία! Να σημαίνη τάχα αυτό πως στην ρωσσική σκέψη υπάρχει, όχι παραλογισμός, αλλά έλλειψη λογικού; Είστε ελεύθερος να μην πιστέψετε τίποτα, μα το λιγώτερο που μπορείτε να κάνετε είναι να το σκεφθήτε λιγάκι.

Στον αυτοκτονήσαντά μας, δεν υπάρχει ούτε υποψία πως μπορεί να είναι αθάνατο αυτό που ονομάζει εγώ του. Θάλεγε κανένας πως ούτε τόχει καθόλου ακουστά αυτό το πράγμα. Κι όμως, δεν είναι άθεος.

Για θυμηθήτε τους αλλοτινούς άθεους: όταν χάνανε την πίστη τους σε κάτι, αρχίζανε να πιστεύουνε με πάθος σε κάτι άλλο. Για θυμηθήτε τη φλογερή πίστη τού Ντιντερό, τού Βολταίρου... Ενώ στους δικούς μας -είναι πραγματικά table rase. Μα γιατί να αναφέρουμε τον Βολταίρο; Απλούστατα, ο άνθρωπος δεν είχε χρήματα για να πάρη μαιτρέσσα, και τίποτ' άλλο.

Ο Βέρθερος, πριν αυτοκτονήση, στις τελευταίες γραμμές που έγραψε, λυπάται που δεν θα μπορή πια να θαυμάζη τον ωραίο αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου, και την αποχαιρετάει. Πόσο καλά μάς αποκαλύπτει αυτό το μικρό σημείο τον τοτινό Γκαίτε, τότε που ήταν στην αρχή της σταδιοδρομίας του!

Μα γιατί είτανε τόσο αγαπητοί αυτοί οι αστερισμοί στον νεαρό Βέρθερο; Επειδή, κάθε φορά που τούς κύτταζε, καταλάμβανε πως δεν ήταν καθόλου ένα άτομο κι ένα μηδενικό μπροστά τους, πως αυτά τα αβυθομέτρητα θεία και μεγαλόπρεπα πράγματα δεν ήταν ανώτερα απ' αυτόν, ούτε από τη σκέψη του κι από το ιδανικό της ομορφιάς πούβγαινε μέσα από την ψυχή του· κατά συνέπεια, είτανε στο ίδιο επίπεδο μ' εκείνον και τον ενώνανε με το άπειρο του Όντος... αναγνώριζε πως μόνο στην ανθρώπινη όψη του χρωστούσε την ευτυχία ότι ένοιωθε να γεννιέται μέσα του η μεγάλη σκέψη: «Ποιός είμαι;»

Υπέροχο πνεύμα, σ' ευχαριστώ γι' αυτή την ανθρώπινη μορφή που μού έδωσες.

Αυτή θα ήταν σ' όλη του τη ζωή η προσευχή του μεγάλου Γκαίτε. [...]

Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου, έκδ. Δαρεμά, Αθήνα χ.χ., σσ. 6-7: Ιανουάριος 1876. ΚΕΦ. ΠΡΩΤΟ. 1. Αντί για Πρόλογο. Η Μεγάλη και η Μικρή Άρκτος. Η προσευχή του διάσημου Γκαίτε. Οι κακές συνήθειες).

μυθικές μετοικεσίες των λαών...

Τα βαπόρια που ήρθαν να πάρουν τους Μουσουλμάνους έχουν αράξει μισό μίλι αντικρυστά στο Ρέθεμνος, εδώ και τρία μερόνυχτα. Φόρτωσαν ανθρώπους και πράματα, γέμισαν αμπάρια και καταστρώματα, όπου δεν πέφτει βελόνι.

Τώρα πήρανε πράτιγο, σήκωσαν τις άγκυρες και σφύριξαν τρεις φορές. Οι Χριστιανοί βλέπουν από τη στεριά τα συφοριασμένα κοπάδια και τα ψυχοπονιούνται· η ώρα τούτη τούς γυρίζει αιώνες πίσω, στις μυθικές μετοικεσίες των λαών.

Ξάφνου, τί έγινε που έκαμε ένα βαπόρι ν' απολιθωθεί; Ήταν έτοιμο να σαλπάρει -το δείχνει ο καπνός τού φουγάρου του- κι όμως ξεμένει!

Κατεβάζει μια βάρκα, κι ο κουπολάτης λάμνει για το λιμάνι. Όταν σιμώνει περισσότερο, οι Χριστιανοί ξεχωρίζουν μιαν τούρκισσα, με πρόσωπο σκεπασμένο από το φερετζέ, που έχει πάνω στα γόνατά της ένα παιδί, ίδια καθώς η Παναγιά το Χριστό στον Επιτάφιο Θρήνο.

Δεν τούς είναι δύσκολο να καταλάβουν πως το παιδί πέθανε πάνω στο καράβι, κι ο καπετάνιος ήταν έτοιμος να φουντάρει το κουφάρι μ' ένα σίδερο στα πόδια του, καθώς ορίζει ο ναυτικός κανονισμός· η χαροκαμένη μάνα τού πρόσπεσε, και κείνος τής έδωσε τον καιρό να πάει να το θάψει στη στεριά.

Η τούρκισσα βγαίνει από τη βάρκα, με το νεκρό παιδί στην αγκαλιά της. Το Λιμεναρχείο, πού 'ναι ειδοποιημένο, τής κάνει τόπο να περάσει. Καθώς έχει σκεπασμένο το πρόσωπό της, κανένας δεν ξέρει πια είναι. Όταν όμως ζυγώνει στο έρημο σπίτι της, μερικοί την αναγνωρίζουν, κι από στόμα σε στόμα μαθεύεται πως η χήρα τού Χασάνη έχασε το μοναχοπαίδι της, και τώρα βγήκε στη στεριά να το θάψει, αφού πρώτα το πάει στο σπίτι τους να το νεκροστολίσει.

Πολλές Χριστιανές από τη γειτονιά τρέχουν να τής παρασταθούν, κλαίνε μαζί της και στηθοδέρνονται. Σε μιαν από δαύτες, η Χασάναινα δίνει στερνή παραγγελιά να πηγαίνει καθημερινώς στον τάφο του παιδιού και ν' ανάβει φωτιά κάθε βράδυ στο τζάκι τού σπιτιού τους ώσπου να γεμίσουν τα εννιά μερόνυχτα· μ' ένα λόγο, να κάμει ό,τι ορίζει η θρησκεία των Μουσουλμάνων.

Η Χριστιανή τάζει, κάνοντας το σταυρό της. Τί έχει να κάμει, το ξέρει από τη δική της θρησκεία.

Τότε παίρνουν το παιδί, τυλιμένο στο καθαρό σεντόνι που έφερε άλλη γειτόνισσα, και πηγαίνουν να το θάψουν στα Μεζάρια, δηλαδή στο μουσουλμανικό νεκροταφείο. Τί μουσουλμανικό, τί χριστιανικό; Ο θάνατος του παιδιού τα εξομοίωσε!

Σκάβουν το λάκκο, κατεβάζουν το κουφάρι και το σκεπάζουν με τη γής. Οι Χριστιανές ρίχνουν μερικά κλωνιά χώμα και ξεπροβοδίζουν το παιδί για την αιώνια ζωή. Η μάνα σέρνει νυχιές στα μάγουλά της, την ώρα που οι άλλες σταυροκοπιούνται.

Ο χορός οι γυναίκες βάνουν στη μέση την ξεκληρισμένη και τη συνοδεύουν ώς την αποβάθρα. Εκεί φιλούν τα κλαμένα της μάτια, και τής ξανατάζουν πως το παιδί της θα τό 'χουν στη φύλαξή τους. Το έχουν αγαπήσει κιόλας, το αθώο, που πλέρωσε την έχθρα των μεγάλων και τώρα τού μέλλεται να λιώσει σε ξένη γής, που ήταν κάποτε δική του.

Σημ.: Μιχ. Παπαδάκι, Η τελευταία τουρκική κηδεία στο Ρέθεμνος. Εφημ. «Κρητική Επιθεώρησις», 15 Νοεμ. 1972. (Ιστορική περιγραφή του γεγονότος.)

Παντελής Πρεβελάκης, Το Ρέθεμνος ως ύφος ζωής (έκδ. Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1977, σσ. 27-29).