η συνεχιζόμενη θέληση του πατέρα

το ιερό αρχικά δεν είναι τίποτε άλλο από
την συνεχιζόμενη θέληση του πατέρα.*

Η θέληση του πατέρα δεν ήταν όμως μόνο κάτι που δεν επιτρεπόταν να θιγεί και που έπρεπε να τιμάται ιδιαίτερα, αλλά και κάτι που προκαλούσε δέος, διότι απαιτούσε μια οδυνηρή οριακή παραίτηση. Όταν ακούμε ότι ο Μωυσής «καθαγίασε» τον λαό του με την καθιέρωση του εθίμου της περιτομής, αντιλαμβανόμαστε πια το βαθύ νόημα αυτού του ισχυρισμού.

Η περιτομή είναι το συμβολικό υποκατάστατο του ευνουχισμού, τον οποίο ο προπάτορας ως απόλυτος κυρίαρχος επέβαλλε κάποτε στους γιούς του, και όποιος δεχόταν αυτό το σύμβολο έδειχνε ότι ήταν πρόθυμος να υποταγεί στην θέληση του πατέρα, ακόμη και αν αυτός τού επέβαλλε την πιο επώδυνη θυσία.

*

[…] η μωσαϊκή θρησκεία επέβαλε την επιρροή της στον εβραϊκό λαό μόνον όταν πέρασε στην παράδοση.
[…] Κατανοούμε ότι ο πρωτόγονος χρειάζεται έναν θεό ως δημιουργό του κόσμου, ως φύλαρχο, ως όν που μεριμνά γι' αυτόν προσωπικά.
[…] η ιδέα ενός μοναδικού θεού σημαίνει και μια πρόοδο στην πνευματικότητα […]
[…] Δεν πιστεύουμε … ότι υπάρχει σήμερα ένας μοναδικός μεγάλος θεός, αλλά ότι σε πανάρχαιους χρόνους υπήρξε ένα μοναδικό πρόσωπο, που τότε έπρεπε να φαίνεται στους άλλους πολύ μεγάλο και που αργότερα, θεοποιημένο πια, επανήλθε στη μνήμη των ανθρώπων.
[…] Μια τέτοια ιδέα έχει ψυχαναγκαστικόν χαρακτήρα, πρέπει να γίνει πιστευτή. Στον βαθμό που είναι παραμορφωμένη μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε αυταπάτη, στον βαθμό που σημαίνει την επιστροφή του παρελθόντος πρέπει να την αποκαλέσουμε αλήθεια.

Σίγκμουντ Φρόϋντ, Ο άνδρας Μωϋσής και η μονοθεϊστική θρησκεία (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, έκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1997, σσ. 231, 239, 240, 241, 241, 242). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 230).

ο πατέρας-θεός

[…] Βλέπουμε ότι τα παιδιά μας σε πολλές σημαντικές περιπτώσεις δεν αντιδρούν όπως θα ανταποκρινόταν στα ίδια τους τα βιώματα, αλλά ενστικτωδώς, τρόπον τινά όπως τα ζώα, κάτι που μπορεί να εξηγηθεί μόνον φυλογενετικά. Η επιστροφή του απωθημένου γίνεται αργά, ασφαλώς όχι αυθόρμητα, αλλά υπό την επιρροή όλων των αλλαγών στις συνθήκες ζωής, από τις οποίες είναι γεμάτη η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.

[…] Ο πατέρας ξαναγίνεται αρχηγός της οικογένειας, αλλά η εξουσία του δεν είναι απεριόριστη όπως του προπάτορα στην πρωταρχική ομάδα. Το ζώο-τοτέμ υποχωρεί ενώπιον του θεού κατά σαφείς μεταβατικές βαθμίδες. Στην αρχή ο ανθρωποειδής θεός έχει ακόμη κεφαλή ζώου, αργότερα μεταμορφώνεται κατά προτίμηση σε αυτό το ορισμένο ζώο, ύστερα αυτό το ζώο γίνεται ιερό γι' αυτόν και ο αγαπημένος του συνοδός, ή έχει σκοτώσει το ζώο και φέρει ο ίδιος μια επωνυμία αναγόμενη σε αυτό.

Ανάμεσα στο ζώο-τοτέμ και στον θεό εμφανίζεται ο ήρωας, συχνά ως πρώτη βαθμίδα προς την θεοποίηση. Η ιδέα μιας υπέρτατης θεότητας αναδύεται μάλλον πολύ νωρίς, στην αρχή είναι απλώς σκιώδης και δεν αναμειγνύεται στα καθημερινά ενδιαφέροντα του ανθρώπου.

Με την συνένωση των φυλών και των λαών σε μεγαλύτερες ενότητες οργανώνονται και οι θεοί σε οικογένειες, σε ιεραρχίες. Ένας από αυτούς ανυψώνεται συχνά σε υπέρτατον άρχοντα θεών και ανθρώπων. Διστακτικά σημειώνεται το επόμενο βήμα, η λατρεία μόνον ενός θεού, και τελικά λαμβάνεται η απόφαση να παραχωρηθεί όλη η εξουσία σε έναν μοναδικό θεό και να μην γίνεται ανεκτός κανένας άλλος θεός πλάι σε αυτόν.

Τώρα μόνον αποκαταστάθηκε το μεγαλείο του πατέρα της πρωταρχικής ομάδας και στάθηκε δυνατόν να αναπαραχθούν τα συναισθήματα που έτρεφαν οι άνθρωποι για εκείνον. Το πρώτο αποτέλεσμα της συνάντησης με εκείνον που τόσον καιρό ένοιωθαν την απουσία του και τον λαχταρούσαν ήταν επιβλητικό και έτσι όπως το περιγράφει η παράδοση της νομοθεσίας στο όρος Σινά. Θαυμασμός, δέος και ευγνωμοσύνη για το γεγονός ότι εκείνος τούς αντίκρυσε με επιείκεια -η μωσαϊκή θρησκεία δεν γνωρίζει άλλα αισθήματα απέναντι στον πατέρα-θεό εκτός από αυτά τα θετικά.

[…] [Με τον Παύλο] στην θέση της μακάριας πεποίθησης ότι οι Εβραίοι είναι ο περιούσιος λαός μπήκε τώρα η απελευθερωτική λύτρωση.

[…] Το ακατονόμαστο έγκλημα αντικαταστάθηκε από την παραδοχή ενός κατά βάθος σκιώδους προπατορικού αμαρτήματος. Το προπατορικό αμάρτημα και η λύτρωση μέσω της ανθρωποθυσίας έγιναν οι ακρογωνιαίοι λίθοι της νέας θρησκείας που ίδρυσε ο Παύλος.

Σίγκμουντ Φρόϋντ, Ο άνδρας Μωϋσής και η μονοθεϊστική θρησκεία (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, έκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1997, σσ. 246, 247-248, 250, 250-251 ).

ο πατέρας - ηγέτης

Η ατομική ψυχολογία πρέπει να είναι μάλλον εξίσου αρχαία όσο η ψυχολογία των μαζών, εφόσον εξαρχής υπήρχαν δύο ψυχολογίες, αυτή των ατόμων της μάζας και αυτή του πατέρα, του κυρίαρχου, του ηγέτη. Τα άτομα της μάζας ήταν όσο συνδεδεμένα είναι και σήμερα, αλλά ο πατέρας της αρχέγονης ορδής ήταν ελεύθερος. Οι διανοητικές του ενέργειες ήταν ισχυρές και ανεξάρτητες ακόμη και στην απομόνωση, η βούλησή του δεν χρειαζόταν να ενισχυθεί από τους άλλους. [...]

Στην αρχή της ανθρώπινης ιστορίας αυτός ήταν ο Υπεράνθρωπος, που ο Νίτσε περίμενε μόνο από το μέλλον. Ακόμη και σήμερα τα άτομα της μάζας χρειάζονται την ψευδαίσθηση ότι αγαπιούνται ίσα και δίκαια από τον ηγέτη, μόνο που ο ίδιος ηγέτης δεν χρειάζεται κανέναν άλλον να αγαπά, πρέπει να είναι από τη στόφα των κυρίαρχων, απόλυτα ναρκισσιστής αλλά γεμάτος αυτοπεποίθηση και αυτονομία.

*

Τότε ο αρχέγονος πατέρας της ορδής δεν ήταν αθάνατος, όπως έγινε αργότερα με την αποθέωση. Όταν πέθανε, έπρεπε να αντικατασταθεί· στη θέση του μπήκε πιθανόν ένας νεότερος γιος, που μέχρι τότε ήταν ένα άτομο της μάζας όπως κάθε άλλο. […] ο αρχέγονος πατέρας εμπόδιζε τα παιδιά του να ικανοποιούν τις άμεσες σεξουαλικές τους ανάγκες· τούς ανάγκαζε σε αποχή και, κατά συνέπεια, σε συναισθηματικούς δεσμούς με αυτόν και μεταξύ τους, οι οποίοι μπόρεσαν να προκύψουν από τις σεξουαλικά ανεσταλμένες τάσεις τους. Τούς υποχρέωνε, θα λέγαμε, στην ψυχολογία των μαζών. Η σεξουαλική του ζήλεια και αδιαλλαξία έγιναν, σε τελική ανάλυση, πρωταίτιες της ψυχολογίας των μαζών.

*

Ο ηγέτης της μάζας είναι ακόμη ο τρομερός πατέρας, η μάζα θέλει ακόμη να κυριευτεί από μιαν απερίσταλτη βία, είναι παθιασμένη με την εξουσία και, σύμφωνα με την άποψη του Λε Μπον, διψά για υποταγή. Ο αρχέγονος πατέρας είναι το ιδεώδες των μαζών, αυτό που, στη θέση του ιδεώδους του Εγώ, κυριαρχεί στο Εγώ. […] Αργότερα, εξυψώθηκε, και δικαιολογημένα, σε πλάστη του κόσμου, μιας και δημιούργησε όλους τους γιούς που συναπάρτιζαν την πρώτη μάζα. Ήταν το ιδεώδες καθενός από αυτούς, ενώ τούς προκαλούσε φόβο και ταυτόχρονα σεβασμό, πράγμα που αργότερα έδωσε την έννοια του ταμπού.

*

Για τον πατέρα της αρχέγονης ορδής έχουμε δεχτεί ότι λόγω της σεξουαλικής του αδιαλλαξίας επέβαλε σε όλους τους γιούς του την αποχή και τούς ώθησε, έτσι, σε στοχοανεσταλμένους δεσμούς, ενώ επεφύλαξε για τον εαυτό του μια ελεύθερη σεξουαλική απόλαυση και, κατ' αυτόν τον τρόπο, παρέμεινε ασύδοτος.

Sigmund Freud, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (μτφρ. Β. Πατσογιάννης, έκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2014, σσ. 85, 86, 91, 101-102, 108).

για την λίμπιντο

Αν ένας άλλος μαζικός δεσμός εμφανιστεί στη θέση του θρησκευτικού,
όπως φαίνεται τώρα να το καταφέρνει ο σοσιαλιστικός,
τότε θα προκύψει η ίδια μισαλλοδοξία έναντι όσων στέκουν απ' έξω *

Η λίμπιντο […] μια έκφραση παρμένη από τη θεωρία των συγκινήσεων. Έτσι ονομάζουμε τη θεωρούμενη ως ποσοτικό μέγεθος -έστω και προσώρας μη μετρήσιμο- ενέργεια εκείνων των ενορμήσεων που σχετίζεται με όλα όσα κανείς μπορεί να συμπεριλάβει στη λέξη αγάπη [Liebe]. Τον πυρήνα αυτού που αποκαλείται αγάπη και υμνείται από τους ποιητές συνιστά, φυσικά, η σεξουαλική αγάπη που αποσκοπεί στη σεξουαλική ένωση. […] όλες αυτές οι τάσεις είναι η έκφραση των ίδιων ενορμητικών ωθήσεων, που παρακινούν σε σεξουαλική ένωση των δύο φύλων, που μέσα σε άλλες σχέσεις εκτρέπονται από αυτόν τον σεξουαλικό στόχο ή εμποδίζονται στην επίτευξή του, αλλά συγχρόνως διατηρούν πάντα αρκετή από την πρωταρχική τους ουσία ώστε να αναγνωρίζονται εύκολα […].

*

[…] έρωτας δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια επένδυση αντικειμένου εκ μέρους των σεξουαλικών ενορμήσεων με σκοπό την άμεση σεξουαλική ικανοποίηση, η οποία και σβήνει με την επίτευξη αυτού του στόχου· αυτός είναι ο κοινός, αισθησιακός έρωτας. [...] Η σιγουριά με την οποία μπόρεσε κανείς να περιμένει την εκ νέου αφύπνιση της σβησμένης ανάγκης πρέπει, ασφαλώς, να υπήρξε το πρώτο κίνητρο να περιβληθεί το σεξουαλικό αντικείμενο με μια διαρκή επένδυση, να το «αγαπά» κανείς ακόμα και ενδιάμεσα, όταν ο πόθος απουσιάζει.

*

[…] Είναι ενδιαφέρον ότι ακριβώς οι στοχοανεσταλμένες σεξουαλικές τάσεις είναι αυτές που επιτυγχάνουν τόσο διαρκείς δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων. Αυτό φαίνεται εύκολα από το γεγονός ότι δεν μπορούν να προσφέρουν πλήρη ικανοποίηση, ενώ οι μη ανεσταλμένες σεξουαλικές τάσεις, αφού πετύχουν μέσω εκτόνωσης τον εκάστοτε σεξουαλικό στόχο, υπόκεινται σε μείωση. Ο αισθησιακός έρωτας είναι μοιραίο να σβήνει μαζί με την ικανοποίηση· για να διαρκέσει, πρέπει να αναμιχθεί εξαρχής με καθαρά τρυφερές, δηλαδή στοχοανεσταλμένες, συνιστώσες ή να υποστεί έναν ανάλογο μετασχηματισμό.

*

Ας σημειώσουμε ότι στις δύο αυτές τεχνητές μάζες [Εκκλησία, Στρατός] το κάθε άτομο είναι λιβιδινικά δεμένο, αφενός με τον ηγέτη (Χριστός, στρατηγός), αφετέρου με τα άλλα άτομα της μάζας.

*

[…] Είναι σύνηθες να μεταστρέφονται οι άμεσες, βραχύβιες καθαυτές, σεξουαλικές βλέψεις σε μόνιμο, απλώς τρυφερό δεσμό, ενώ το στέριωμα ενός γάμου που έγινε από ερωτικό πάθος βασίζεται εν πολλοίς στη διαδικασία αυτή.

*

Τα δύο πρόσωπα που συναντιούνται με σκοπό τη σεξουαλική ικανοποίηση εκφράζουν, καθώς αναζητούν την μοναξιά, τη διαμαρτυρία τους απέναντι στην ενόρμηση της αγέλης, απέναντι στο αίσθημα της μάζας. Όσο πιο ερωτευμένοι είναι, τόσο πιο πολύ αρκούνται μεταξύ τους. Η αποποίηση της επίδρασης της μάζας εκφράζεται ως αίσθημα αιδούς. Οι πλέον σφοδρές συναισθηματικές αντιδράσεις ζήλειας ξεσπούν για να προστατέψουν τη σεξουαλική επιλογή αντικειμένου από την ανίερη επαφή ενός μαζικού δεσμού. Μόνο όταν ο τρυφερός, άρα προσωπικός, παράγοντας της ερωτικής σχέσης υποχωρεί εντελώς σε σχέση με τον αισθησιακό, είναι δυνατόν για ένα ζευγάρι να έχει σεξουαλικές σχέσεις παρουσία άλλων ή να εκτελεί ταυτόχρονη σεξουαλική πράξη μέσα σε μια ομάδα, όπως σε ένα όργιο.

Sigmund Freud, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (μτφρ. Β. Πατσογιάννης, έκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2014, σσ. 38-39, 67 (και πρβλ. σσ. 68-70 για τον έρωτα της εφηβείας), 73 (πρβλ. σ. 113), 45, 108, 109). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 50).

για την ταύτιση

Η ταύτιση είναι γνωστή στην ψυχανάλυση ως η πρωιμότερη εκδήλωση συναισθηματικού δεσμού με ένα άλλο πρόσωπο. […] Εκδηλώνει, λοιπόν, τότε [το αγόρι] δύο ψυχολογικά διαφορετικούς δεσμούς, μια ξεκάθαρα αντικειμενοτρόπο σεξουαλική επένδυση προς τη μητέρα, μια τυπική ταύτιση προς τον πατέρα. Αμφότερες συνυπάρχουν για ένα διάστημα η μία δίπλα στην άλλη, χωρίς αμοιβαία επίδραση ή ενόχληση. […] Η ταύτιση είναι εξαρχής, όντως, μια αμφίσημη υπόθεση, μπορεί να στραφεί τόσο προς την έκφραση τρυφερότητας όσο και προς την επιθυμία εξουδετέρωσης.

*

[…] Μπορούμε να σκεφτούμε τα σμήνη των ερωτοχτυπημένων κυριών και κοριτσιών που περιτριγυρίζουν έναν τραγουδιστή ή έναν πιανίστα ύστερα από μια παράσταση. Σίγουρα, θα ήταν εύκολο για καθεμιά τους να ζηλεύει τις άλλες, μόνο που, δεδομένου του αριθμού τους και της συνακόλουθης αδυναμίας να πετύχουν τον ερωτικό τους στόχο, τον εγκαταλείπουν και, αντί να ξεμαλλιάζονται μεταξύ τους, συμπεριφέρονται σαν ενιαία μάζα, τιμούν από κοινού τον ήρωά τους και θα ήταν χαρούμενες να μοιραστούν μια κυματιστή μπούκλα από τα μαλλιά του. Αυτές οι πρώην αντίπαλες κατάφεραν να ταυτιστούν μεταξύ τους βάσει ενός παρόμοιου έρωτα για το ίδιο αντικείμενο.

*

[…] Ακόμη και το ωραίο ανέκδοτο για την κρίση του Σολομώντα έχει τον ίδιο πυρήνα. Αν το παιδί της μιας πέθανε, γιατί να ζεί αυτό της άλλης; Η επιθυμία πρόδωσε εκείνη που έχασε το παιδί της.

Επομένως, το κοινωνικό αίσθημα στηρίζεται στη μετατροπή ενός αρχικά εχθρικού συναισθήματος σε έναν θετικά χρωματισμένο δεσμό δίκην ταυτίσεως.

*

Κάθε χριστιανός αγαπά τον Χριστό ως ιδεώδες του και νιώθει μέσω ταύτισης δεμένος με τους άλλους χριστιανούς. Όμως η Εκκλησία απαιτεί περισσότερα από αυτόν. Οφείλει, επίσης, να ταυτιστεί με τους άλλους χριστιανούς και να τούς αγαπήσει όπως τον έχει αγαπήσει ο Χριστός. Επομένως, η Εκκλησία απαιτεί να πληρωθεί και στα δύο σημεία η θέση της λίμπιντο που προκύπτει από τον σχηματισμό της μάζας. […] Αυτό το επιπλέον ξεπερνά, προφανώς, τη συγκρότηση της μάζας. […] Όμως, αυτή η περαιτέρω εξέλιξη της κατανομής της λίμπιντο στη μάζα είναι, προφανώς, ο παράγοντας επί του οποίου ο χριστιανισμός στηρίζει τον ισχυρισμό του ότι έχει κατακτήσει μια υψηλότερη ηθική.

Sigmund Freud, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (μτφρ. Β. Πατσογιάννης, έκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2014, σσ. 58, 80, 81, 100-101).

ζωικός μαγνητισμός

ο υπνωτιστής έχει μπεί στη θέση του ιδεώδους του Εγώ *

το Εγώ γίνεται όλο και λιγότερο απαιτητικό, μετριοπαθές,
το αντικείμενο όλο και σπουδαιότερο, πολυτιμότερο·
μέχρι να καταφέρει, τελικά, να θέσει υπό την κατοχή του
τη συνολική φιλαυτία του Εγώ **

Ο υπνωτιστής ισχυρίζεται ότι κατέχει μια μυστική δύναμη που αφαιρεί τη δύναμη από το υποκείμενο ή, πράγμα που είναι το ίδιο, το υποκείμενο το πιστεύει γι' αυτόν. Αυτή η μυστική δύναμη -που λέγεται ακόμη συχνά επί τω λαϊκότερον και ζωικός μαγνητισμός- πρέπει να είναι η ίδια που στους πρωτόγονους είναι η πηγή του ταμπού, αυτή που εκπορεύεται από βασιλιάδες και φυλάρχους, και αυτή που καθιστά επικίνδυνη την προσέγγισή τους (μάνα).

Υποτίθεται, λοιπόν, ότι ο υπνωτιστής κατέχει τη δύναμη αυτή -πώς την εκδηλώνει όμως; Απαιτώντας από το πρόσωπο να τον κοιτά στα μάτια· ο τυπικός τρόπος υπνωτισμού γίνεται με το βλέμμα του. Ακριβώς όπως το βλέμμα του φυλάρχου είναι επικίνδυνο και ανυπόφορο για τους πρωτόγονους, όπως αργότερα η θεότητα για τους θνητούς.

Ακόμη και ο Μωϋσής έπρεπε να κάνει τον μεσάζοντα μεταξύ του λαού του και του Ιεχωβά, επειδή ο λαός δεν άντεχε το βλέμμα του Θεού, ενώ, όταν επιστρέφει από την παρουσία του Θεού, το πρόσωπό του λάμπει, ένα μέρος του μάνα έχει μεταβιβαστεί σ' αυτόν, όπως στον μεσολαβητή των πρωτογόνων.

*

[…] Η ύπνωση μοιάζει με τον έρωτα ως προς τον περιορισμό στα δύο εν λόγω πρόσωπα, αλλά στηρίζεται εξ ολοκλήρου σε στοχοανεσταλμένες σεξουαλικές τάσεις και τοποθετεί το αντικείμενο στη θέση του ιδεώδους του Εγώ.

*

[…] Η νεύρωση ξεχωρίζει […]· στηρίζεται σε μια ιδιομορφία της ανθρώπινης λιβιδινικής εξέλιξης, στη διπλή, με την παρεμβαλλόμενη λανθάνουσα περίοδο, αφετηρία της άμεσης σεξουαλικής λειτουργίας. […] Εμφανίζεται, γενικά, εκεί όπου η πρόοδος από τις άμεσες προς τις στοχοανεσταλμένες σεξουαλικές ενορμήσεις δεν έχει επιτευχθεί πλήρως, και αντιστοιχεί σε μια σύγκρουση μεταξύ των ενορμήσεων που έχουν γίνει δεκτές από το Εγώ, οι οποίες έχουν περάσει μια παρόμοια εξέλιξη, και εκείνων των μερών από τις παρόμοιες ενορμήσεις τα οποία ξεκινώντας από το απωθημένο ασυνείδητο -όπως ακριβώς και άλλες πλήρως απωθημένες ενορμητικές διεγέρσεις- τείνουν προς την άμεση ικανοποίησή τους. […]

Sigmund Freud, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (μτφρ. Β. Πατσογιάννης, έκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2014, σσ. 88, 113, 114). - Τα motto εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 72, 70).