στο Αιγαίο θεοποιήθηκε ο άνθρωπος...

Ο βαθύτατα ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του αιγαιακού πολιτισμού είναι καταφανής σε όλους ουσιαστικά τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η ανθρώπινη κλίμακα κυριαρχεί παντού κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην αρχιτεκτονική και στην τέχνη.

Το Αιγαίο δεν υπήρξε ποτέ πατρίδα κατασκευών όπως οι ογκώδεις ναοί και οι τάφοι της Ανατολής, που με το μέγεθός τους και μόνον επέβαλαν στον άνθρωπο την παρουσία της θεότητας ή του εκπροσώπου της στη γή – του δυνάστη. Τόσο τα δημόσια κτίρια όσο και οι ιδιωτικές κατοικίες κατασκευάζονταν για να εξυπηρετήσουν τον άνθρωπο και όχι να τού προκαλέσουν δέος.

Στην τέχνη, επίσης, κυρίαρχο θέμα είναι ο άνθρωπος και όπου εμφανίζονται ζώα ή φυτά είναι για να τον υπηρετήσουν ή να ομορφήνουν το περιβάλλον του.

Και αυτό, επειδή το ανθρωποκεντρικό στοιχείο είναι εγγενές στον τρόπο σκέψης και την ιδεολογία του Αιγαιοπελαγίτη.

Όπως λέει και ο G.S. Kirk, «στον κόσμο του ελληνικού μύθου δεν υπάρχει πραγματική σύγχυση μεταξύ ανθρώπων και ζώων, με την κυριολεξία της έννοιας», γεγονός που εξηγεί γιατί οι θηριομορφικές τάσεις είναι μάλλον η εξαίρεση παρά ο κανόνας. Ακόμη και στη Νεολιθική περίοδο, για τους κατοίκους του Αιγαίου «τα ζώα ήταν εργαλεία και όχι κυρίαρχα όντα και οι πρωτο-Έλληνες όρισαν το ξεκίνημα αυτής της μακρότατης πορείας προς τον ανθρωπισμό, που θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο του σύμπαντος και που διακρίνει τους Έλληνες από τους Αιγυπτίους, με τη μεγάλη παράδοση ζοφερών θεών-κροκοδείλων και άλλων παρεμφερών όντων».

Θα μπορούσαμε πράγματι να πούμε ότι στο Αιγαίο θεοποιήθηκε ο άνθρωπος ή εξανθρωπίστηκε ο θεός. Η αντίληψη αυτή, έτσι όπως αποκρυσταλλώνεται στο απόφθεγμα «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», έχει βαθύτατες ρίζες, που φτάνουν ώς τα αρχαιότερα στρώματα της ιστορίας του Αιγαίου.

Χρήστος Ντούμας, "Η ανακάλυψη του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού", κεφ. 2ο, στον τόμο: Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σ. 25).

η κομψότητα της μορφής

Το μαρμάρινο κύπελλο από τις Κυκλάδες, με το ιδιαίτερο ύφος, την ισορροπία και την καθημερινότητα της γραμμής του, δεν μάς φαίνεται πια έργο χωρικών που δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν κάτι καλύτερο (πίνακας 4). Η ήρεμη επιβλητικότητα του αντικειμένου βρίσκει σήμερα τρόπο να μάς αγγίξει και, αντλώντας από τις σύγχρονες εμπειρίες μας, θα λέγαμε ότι η κομψότητα της μορφής του εμπεριέχει κάποιους απόηχους κινέζικης φαγεντιανής, της κεραμεικής celadon της δυναστείας των Sung, αν και αυτά βέβαια δημιουργήθηκαν τρεις χιλιάδες χρόνια αργότερα.

Ένα πήλινο αγγείο με πόδι φτάνει τη δική του ολοκληρωμένη πληρότητα, με την κοίλη καμπύλη του λαιμού σε αντιθέση προς το σφαιρικό περίγραμμα του σώματος και αυτό με την κοίλη καμπύλη του ποδιού (πίνακας 5). Οι κεραμοπλάστες της δικής μας εποχής με πολύ κόπο ξαναβρήκαν την ικανότητα να αφήνουν τις απλές καμπύλες να εκφράζονται από μόνες τους, συνοδευόμενες από μια διακόσμηση εξαιρετικά λιτή.

Ένα κεφάλι χωρίς μάτια πάνω σε επιμηκυσμένο λαιμό, με γυαλισμένα, χωρίς χρόνο χαρακτηριστικά δεν μάς φαίνεται πια βάρβαρο (πίνακας 6). Με το να συμπτύσσεται στα ακολούθως αναγκαία και να αποφεύγει το επιφανειακό, γίνεται πιο πνευματικό και πιο ολοκληρωμένο από τα περίτεχνα και, μερικές φορές, εξεζητημένα έργα της Βικτωριανής εποχής, που τόσο θαύμαζαν οι πρώτοι κριτικοί της κυκλαδικής τέχνης.

Πάνω απ' όλα, όμως, η χαριτωμένη όρθια μορφή με τους ήσυχους ανεπιτήδευτους ρυθμούς και τις ισορροπημένες αναλογίες, αποτελεί μία από τις πιο επιβλητικές πρώιμες εκφράσεις της ανθρώπινης μορφής (πίνακας 3). Ο Henry Moore, αυθεντία στις αξίες αυτού του είδους στην εποχή μας, είπε χαρακτηριστικά: «Αγαπώ και θαυμάζω την κυκλαδική γλυπτική. Έχει μια τόσο μεγάλη στοιχειώδη απλότητα».

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σ. 20).

ποιό άγαλμα κοιμάται μες στο μάρμαρο;

Το άγαλμα

Ποιό άγαλμα κοιμάται μες στο μάρμαρο;
Ποιό χέρι
Σε μέλλον άδηλο κραδαίνοντας τη σμίλη
Καραδοκεί τη γέννηση;
Ποιά μήτρα χρόνου ποιά ηδονή
Προετοιμάζει ανύποπτη
Ανθοφορία καινούργια
Με ωδίνες;
Ποιό ακατασκεύαστο σφυρί
Χτυπάει τον ήχο του σφυγμού
Ποιός νυσταλέος φύλακας
Ανοίγει το μουσείο;
Ποιά μνήμη ποιός απόγονος
Γυρνάει κατά το άγαλμα
Ποιός λέει ποιό χέρι ποιού νεκρού
Κοιμάται μες στο μάρμαρο;

Ποιό μέλλον χέρι άδηλο
Θα σμιλευτεί λοιπόν
Για να σμιλέψει;

*

Ο πολυέλαιος

Λέω: δε θέλει άλλο τραγούδι η νύχτα.
Ωστόσο σκέφτομαι
Πόσο θα νιώθει έρημος
Εκείνος ο
Θεός
Που χρόνια τώρα καρφωμένος κρέμεται
Φιλεύσπλαχνος
Πολυέλεος
-Μ' όλ' αναμμένα τα κεριά του και τ' αστέρια του
Απ' τον ανάερο τρούλο
Τ' ουρανού.

*

Εφ' όλης της ύλης

Δεν ξέρω από πού ν' αρχίσω.
Τα φύλλα είναι πράσινα
Ο Έκτορας δασύνεται
Στη στεριά δε ζεί το ψάρι
Οι Αχαιοί κατέβηκαν το
δύο χιλιάδες προ Χριστού
Ο Δούναβης διασχίζει τη Βιέννη
Τα ζώδια είναι δώδεκα
Ο Έντισον εφεύρε το φωνόγραφο
Τα πράγματα διακρίνονται σε κινητά και ακίνητα
Η φάλαινα γεννάει φαλαινάκια
Ο Μαρξ υπήρξε γόνος αστικής οικογενείας
Η αγκινάρα τρώγεται
Ο βίος βραχύς η τέχνη μακρά
Δεν ξέρω πού να σταματήσω.

Αντώνης Φωστιέρης, τα τρία πρώτα ποιήματα από την συλλογή· Το Θα και το Να του Θανάτου (1987), άπαντα ειλημμένα από την Μικρή Αναδρομική (αυτοανθολογία 1971-1996), (Ανάτυπο, έκδ. Εμβόλιμον, Άσπρα Σπίτια Βοιωτίας 2000).

η χριστιανική Αρκαδία

Οι χριστιανικές εστίες της Αποστολικής Εκκλησίας της Κορίνθου εγκαίρως είχαν απλωθή στα διάφορα σημεία της Πελοποννήσου και εντός του 3ου αιώνος δεν φαίνεται πιθανόν ότι ο κόσμος παρέμενε πιστός στην θρησκείατου Δωδεκαθέου. Η έλλειψις ειδήσεων μεταφέρει την πλήρη επικράτησι της νέας θρησκείας στον 4ον και 5ον αιώνα.

Η Αρκαδία ελάτρευε πολύ ενωρίτερα τον χριστιανικό θεό, αφού απεκαλύφθησαν παλαιοχριστιανικές βασιλικές σε διάφορα σημεία της περιοχής, όπως οι αρχαίες Καφυές (Χωτούσα), Νεμνίτσα, Θέλπουσα, εκτός των πολλών της Τεγέας. Πρόκειται λοιπόν για χριστιανική περιοχή.

[...]

Η Δημητσάνα στην Ιστορία εμφανίζεται ως διαμορφωμένη και διαπρέπουσα πόλις, που αποκαλείται χώρα. Είναι ενοριακό χωριό της Επισκοπής Λακεδαιμονίας, που υπήγετο στην Μητρόπολι Πατρών. Ήταν το έτος 967. Η μαρτυρία περιεσώθη σ' επίσημο πατριαρχικό έγγραφο του Πατριάρχου Πολυεύκτου, που κυρώνεται σε αντίγραφο του έτους 1624 από πολυπληθή Πατριαρχική Σύνοδο υπό τον σπουδαίο Πατριάρχη Κύριλλο Α΄ τον Λούκαρι. Πρόκειται για το ιδρυτικό της γεραράς μονής Φιλοσόφου μέσα στο φαράγγι του Λουσίου, στην Μονόπορη. Στο φώς έρχεται ένας επιφανής Δημητσανίτης. Ο Ιωάννης Λαμπαρδόπουλος – Φιλόσοφος, που φιλόσοφος μεν σημαίνει λόγιος, ίσως καθηγητής του Πανεπιστημίου, αλλ' έχει και σπουδαίο αξίωμα πολιτικό, ήταν πρωτασηκρήτης του αυτοκράτορος Νικηφόρου Φωκά, να πούμε πρωθυπουργός.

[...]

Κοίμησις Θεοτόκου Φιλοσόφου. Ο κτίτωρ. Ο Ιωάννης Λαμπαρδόπουλος – Φιλόσοφος, που ίδρυσε το ομώνυμο μοναστήρι, κρινόμενος από το οικογενειακό του επώνυμο δυνατόν ν' ανήκη στην βυζαντινή οικογένεια Λα(μ)παρδά, της οποίας εκπρόσωποι κατά τον 12ον και 13ον αιώνα κατείχαν στρατιωτικά και πολιτικά αξιώματα. Ετυμολογικώς το Λαμπάρδης – Λαμπαρδόπουλος ίσως μπορεί να σχετισθή με τους Λογγοβάρδους γερμανικής καταγωγής, των οποίων το όνομα πιθανόν να προήλθε από μακρά γενειάδα (long bart), η δε διασπορά σ’ ευρωπαϊκά κέντρα δεν αποκλείεται να έφερε μερικούς σστην Ελλάδα. [...]

[...]

Έχει σημειωθή δυσδιάκριτο πλέον τμήμα αγιογραφίας στ' αριστερά της βόρειας θύρας [του παλαιού καθολικού], όπου αμυδρά συλλαμβάνεται ασκητική μορφή, που πιθανώς ανήκει σε βυζαντινό αξιωματούχο με ξανθή κόμη, λεπτό πρόσωπο και μεγάλα μάτια, πρόσωπο με βαθειά κατάνυξι και σημασία σ' αυτήν την θέσι, σε βαθμό που οδηγείται κανείς να υποθέση μήπως ο αγιογράφος επεδίωξε ν' απεικονίση τον κτίτορα του ναού κοντά στον άγιο Παντελεήμονα, είτε πρόκειται για λείψανο από την αρχική διακόσμησι είτε για φιλότιμη επανάληψι της παραστάσεως από τον δεύτερο αγιογράφο. Ο τελευταίος αυτός καλλιτέχνης είναι δυνατόν ν’ ανήκη στα προ της Αλώσεως χρόνια και άφησε και σε άλλα σημεία κάποια δυσδιάκριτα ίχνη του έργου του, που θεωρείται ως κατάλοιπον αξίας.

[...]

Από εκκλησιαστικής απόψεως η Αρκαδία δεν απετέλεσε ενιαίον επαρχιακό χώρο. Το πλησιέστερο και ωργανωμένο εκκλησιαστικό κέντρο στην Νοτιωτέρα περιοχή της Πελοποννήσου ήταν η Μητρόπολις Λακεδαιμονίας και παλαιότερα και πιο έγκυρα αφότου προήχθη σε αυτοτελή Μητρόπολι το 1082 από Επισκοπή του Παλ. Πατρών.

Ιωάννα Κ. Γιανναροπούλου, Συνοπτική Ιστορία της Δημητσάνας (Αθήνα 1999, σσ. 22-24, 51, 57, 32).

διασφαλίζοντας τα δικαιώματά τους

Η τοποθεσία της Κεφάλας [στην τελική νεολιθική της Κέας] προαναγγέλλει τη νέα εποχή που πρόκειται να ακολουθήσει, την Πρωτοκυκλαδική περίοδο, ως προς δύο σημαντικά στοιχεία. Το πρώτο είναι η σαφής και πολύ πρώιμη τεκμηρίωση της άσκησης της μεταλλουργίας μέσα στον οικισμό, και το δεύτερο, ο κοινωνικός νεωτερισμός που υποδηλώνει η ύπαρξη νεκροταφείου, που είναι η πρώτη τεκμηρίωση συστηματικής ταφής στις Κυκλάδες. Γιατί η συστηματική εναπόθεση των λειψάνων του νεκρού σε ειδικά κατασκευασμένους τάφους, που γινόταν περιστασιακά μόνο κατά τη Νεολιθική εποχή στο Αιγαίο, κατέληξε να γενικευτεί στη διάρκεια της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.

Το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί ρεύμα της εποχής ή τυχαία αλλαγή στις συνήθειες: αντιπροσωπεύει κάτι σημαντικό από άποψη κοινωνική, ίσως και θρησκευτική.

Η κοινωνική αξία του σημαντικού κόπου που κατέβαλλαν για τον ενταφιασμό των νεκρών βρίσκεται ίσως στην εκμετάλλευση των προγόνων. Όλοι έχουμε προγόνους, αλλά δεν αποτελεί πάγια μέριμνα όλων των κοινωνιών να μνημονεύουν και να φροντίζουν τα λείψανά τους.

Ένας λόγος που θα μπορούσε να οδηγήσει σε κάτι τέτοιο είναι η στροφή του ενδιαφέροντος σε νέα θέματα, όπως η κληρονομιά και η ιδιοκτησία, ιδιαίτερα της γής. Σε πολλές πρώιμες κοινωνίες, όπως εξάλλου και στις μετέπειτα, τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, συμπεριλαμβανομένων και των δικαιωμάτων πάνω στη γή, μεταβιβάζονταν από τη μια γενιά στην άλλη.

Οι Κυκλαδίτες αγρότες, με το να δοξάζουν τους προγόνους και να προσφέρουν ως κτέρισμα σε μία τουλάχιστον περίπτωση, ένα έξοχο μαρμάρινο αγγείο, τιμούσαν την καταγωγή τους από τους γεννήτορές τους, διασφαλίζοντας ίσως με τον τρόπο αυτό τα δικαιώματά τους στη γή που δούλευαν και στον τόπο που έμεναν.

Colin Renfrew, Το Κυκλαδικό Πνεύμα. Αριστουργήματα της Συλλογής Νικολάου Π. Γουλανδρή (μτφρ. Κλ. Παλυβού, έκδ. Ομώνυμο Ίδρυμα & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1991, σ. 43).

κάθοδος των σλάβων

Η Αράχωβα παραδείγματος χάριν

ήταν τόπος με καρυδιές.*

Στην γενικότερη Ιστορία της Πελοποννήσου είναι γνωστές οι ξένες εποικίσεις, Σλάβων, Αλβανών ή Ασιατών, ακόμη και η παρουσία Ιουδαίων σε ωρισμένα κέντρα έχει κάποια σημασία. Στην Μεσαιωνική Ιστορία της Ελλάδος υπό το σκήπτρο των Βυζαντινών αυτοκρατόρων σκοτεινοί χρόνοι ονομάζονται ο 7ος και 8ος αι., εν μέρει και ο 9ος. Τότε τοποθετείται η κάθοδος των Σλαβικών φυλών, για τα οποία έχομε αρκετές πληροφορίες. [...]

Oι Σλάβοι, νομαδικός λαός, κατήρχοντο στην Πελοπόννησο και αποτελούσαν καραβάνια θορυβώδη με γυναίκες, παιδιά, ποίμνια, μεταφορικά ζώα και τ' απαραίτητα εφόδια της πορείας μαζί με τις οικοσκευές. Καθ' οδόν αναγκαστικώς εστάθμευαν και η κάθοδος στην Πελοπόννησο μέσω του Ισθμού ή και από το Ρίον ήταν ειρηνική.

Ο σκοπός της μετακινήσεως ήταν επιλογή χώρων για εγκατάστασι κια ήταν φυσικό σε κάθε στάθμευσι να σημειώνεται μερική διαρροή ομάδων, που επέλεγαν τον κατάλληλο τόπο. Και είναι γνωστόν ότι δεν ενδιέφεραν τους Σλάβους τα παράλια και τα πεδινά, αλλά τα ορεινά ως ασφαλή. Τα στοιχεία που κυρίως αναζητούσαν ήταν νερό, βοσκή για τα ζώα και σιγουριά. Βέβαια οι πρώτες εγκαταστάσεις δεν ήταν οριστικές, γιατί συχνά εγίνοντο μετακινήσεις για την ανεύρεσι καλυτέρων συνθηκών.

Από την σλαβική πλημμυρίδα κάποια ομάδα θ' απεκόπη και επέλεξε για εγκατάστασι τον χώρο της αρχαίας Τεύθιδος και της γύρω περιοχής. Ήταν απόμερος και φυλαγμένος ορεινός χώρος, όπως τον κατανοούμε σήμερα με τους διαμορφωμένους οικισμούς Δημητσάνας, Ράδου, Στεμνίτσας, Ζάτουνας, Ζυγοβιστίου, Τρεστενάς Ζέρζοβας, Στρούζας, Εγκλένοβας κλπ. Σ' αυτόν τον χώρο πιθανώτατα εσκορπίσθησαν ολιγομελείς ομάδες ειρηνικώς, χωρίς να ενοχλήσουν τους τυχόν κατοίκους των εν ενεργεία οικισμών.

Ένα σώμα πρόσθετο, όπως περίπου οι σημερινοί Ατσίγγανοι, ανοργάνωτο, σχεδόν φιλοξενούμενο μέσα στην ερημιά, ίσως και να είχε κάποια ελπίδα νέας ζωής. Με σύμμαχο τον χρόνο και την νοοτροπία των μεταναστών μπορούμε να δεχτούμε ότι στα τέως εγκαταλελειμένα εδάφη εσχηματίσθησαν μικροί συνοικισμοί. Οι έποικοι κάποτε απέκτησαν πατρίδα, αφού παρέλαβαν χέρσα γή και την εκαλλιέργησαν. Και παράγοντες αγαθά εξασφάλιζαν πάλι νομαδική ζωή, η οποία με τον συγχρωτισμό με τους εντοπίους εβελτιώνετο και οι μέχρι προ ολίγου επιδρομείς έγιναν μόνιμοι κάτοικοι του τόπου που είχαν επιλέξει σε συνεργασία με όσους γείτονες ήλθαν σ' επαφή, ώστε εσχηματίσθησαν σιγά-σιγά μεικτοί οικισμοί.

Ιωάννα Κ. Γιανναροπούλου, Συνοπτική Ιστορία της Δημητσάνας (Αθήνα 1999, σσ. 19-20). - Το motto εκ της ιδίας, (ό.π, σ. 21).

οι νόμοι

Πάντοτε απορούσα γιατί η δημιουργία

δεν σταμάτησε στα μυρμήγκια και στις μέλισσες,

στις τέλειες συνεργατικές κοινωνίες που

όμως δεν γνωρίζουν ελευθερία επιλογής.

Σε λίγο το πρόβλημα των σύγχρονων κοινωνιών

δεν θα είναι να κάνουν συνετές επιλογές

αλλά να έχουν δυνατότητα επιλογής.*

Πρέπει να καταλάβεις και να ορίσεις κανόνες για την προσέγγιση της γνώσης. Εδώ ας μάθεις από την Φύση. Που υπακούει σε νόμους και όλα γίνονται με τάξη, από τις τροχιές των σωμάτων μέχρι τα παλιρροιακά κύματα, τους κύκλους της ζωής και τους κύκλους των εποχών.

Να βρείς τους Νόμους που πρέπει να κυβερνούν την κρίση σου και τις πράξεις σου. Νόμους πάνω από κάθε τι, αμετάβλητους. Να μην αλλάζουν κατά τα μέτρα των πόθων σου, που φυσικά δεν πρέπει να αγνοείς. Να είναι απλώς μία παράμετρος αλλά όχι κριτής και καπετάνιος στο παιχνίδι της συνείδησης.

Πολλοί λένε «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος». Κατά περίπτωση και κατά την κρίση της στιγμής να πράττεις. Είναι οι πονηροί που θέλουν να έχουν τα χέρια λυμένα για να κάνουν ό,τι τούς συμφέρει, να βλάπτουν ασύδοτα και ασύστολα. Βέβαια βλάπτουν πάνω απ' όλα τον εαυτό τους και κλείνουν για πάντα την πόρτα της σωτηρίας τους.

Είναι και άλλοι που απλώς από νωθρότητα πνεύματος δεν έχουν το κουράγιο ή τη δύναμη να βάλουν τη ζωή τους σε μια τάξη. Αρέσκονται σε χαοτικές καταστάσεις και χάνονται μεσ' στην πολυπλοκότητα αδιαχείριστων επιλογών. Όπως αυτοί που ζούν σε σπίτι ακατάστατο δεν θα νιώσουν ποτέ τη χαρά και τη γαλήνη της ευταξίας που είναι προϋπόθεση για ψυχική ανέλιξη.

Έχεις πολλά να πετύχεις μέσα σε λίγο χρόνο. Χωρίς νόμους ηθικούς θα έχανες πολύτιμο χρόνο και ενέργεια στην ανάλυση των εναλλακτικών. Μην ψάχνεις για απόλυτα σωστούς νόμους, αρκέσου στους χρήσιμους. Η τήρηση κανόνων, ακόμα και αν δεν είναι εντελώς σωστοί, είναι απαραίτητη για να προκόψεις γρήγορα στην κατάκτηση της γνώσης κάνοντας όσο το δυνατό λιγότερα λάθη.

Οι νόμοι συχνά εκφράζουν μια ιδέα ισορροπίας, δικαιοσύνης μεταξύ αντιρρόπων δυνάμεων. [...]

Ιωσήφ Σηφάκης, Το κενό και το φώς. Κείμενα πεζά και έμμετρα (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2017, σσ. 158- 159). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 128).