Παρασκευή 1 Δεκεμβρίου 2023

περί του συνοικισμού Ταταούλων


[...] η περίχωρος αύτη προσδιωρίσθη εις νομήν των (Σουλτανικών) ίππων [σημ.: Διά το πότισμα των νεμομένων ίππων ανωρύχθησαν διάφορα φρέατα, άτινα σωζόμενα την σήμερον άχρηστα, παρέσχον την επωνυμίαν εις την οδόν «Τα πηγαδάκια»], διά τούτο προς διάκρισιν ωνομάσθη το μέρος τούτο, ουχί Ταύλα, αλλά Άτ-Ταύλα (= ιππο-φορβείον), ως υπάρχει και Άτ-μειδάν, Άτ-παζάρ, κτλ., η δε προσθήκη μετά ταύτα του άρθρου Τα, παρήγαγε το, Τα Άτ-ταύλα, Τ' Ατταύλα, Ταταύλα, όπερ ένιοι γράφουσι Τατάβλα, και Τατάβουλα.

Και τοιαύτη είναι η πεποίθησίς μου περί της των Ταταούλων προσηγορίας, άλλοι δε κρινέτωσαν ως άλλως θέλουσιν.

*

Συνοικισμός των Ταταούλων. Μετά την εγκατάστασιν της Οσμανικής δυναστείας εις την Βυζαντινήν αυτοκρατορίαν ανεφάνησαν διάφοροι πειραταί εις την Μεσόγειον θάλασσαν άγοντες και φέροντες τας παραλίους χώρας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας· εξέπλεε δε κατ' έτος ο οθωμανικός στόλος εις καταδίωξιν των πειρατών και εξασφάλισιν των ληϊζομένων.

Επαναπλέων δε εις Κωνσταντινούπολιν, έφερε, παραλλάσσων την άκραν του Βυζαντίου (Σεράι-μπουρνού), απηγχονισμένους από των κεραιών πολλούς των χειρωθέντων δήθεν πειρατών, άλλοι δε τούτων ερρίπτοντο εις τον Ναύσταθμον και ειργάζοντο πεπεδημένοι· συνέβαινε δε είτε κατά τας περί δούλων αιχμαλώτων διατάξεις του νομοθέτου της Αραβίας, είτ έκτινος άλλης αιτίας να γίνωνται οι δεσμώται ούτοι απελεύθεροι (αζάτ).

επειδή δε διά την εν τω ναυστάθμω χρόνιον δουλείαν των, ωκειούντο την υπηρεσίαν, εθεωρούντο και μετά την απελευθέρωσίν των χρήσιμοι και αναγκαίοι, και ηξιούντό τινων προνομίων·

τούτων ένεκα απωκίσθησαν εις τον υποκείμενον του Ναυστάθμου λόφον των Ταταούλων (Άτ-ταύλα), απολαύοντες πολλών και μεγάλων προνομίων και έχοντες ιδιάζοντα χαρακτήρα την αυτονομίαν, την ανεξαρτησίαν και τη ατέλειαν·

αλλ' επειδή υπήρξάν ποτε δούλοι αιχμάλωτοι και απηλευθερώθησαν, οι δε δούλοι των Οθωμανών χριστιανοί εφόρουν λευκόν της κεφαλής πίλον, οι δε Οθωμανοί ερυθρόν, ως λέγει ο αυτόπτης Ν. Βάρβαρος, διά τούτο οι του ναυστάθμου απελεύθεροι ούτοι, ώφειλον να φέρωσι λευκόν της κεφαλής πίλον·

όθεν οι λεγόμενοι τερσαναλίδες Ταταυλιανοί [σημ.:] περιέδενον μέχρι χθες την κεφαλήν των με λευκόν προσόψιον και εκαλούντο ιδίως Σπαλιέριδες, Τσεκιτζίδες ( = ερέται, θρανίται).

Οι εν Ρώμη απελευθερούμενοι δούλοι εκείροντο εν τω ναώ της θεάς Φιλοστεφάνου ή Ανθοφόρου (Feronia) και εις σημείον της ελευθερίας των εφόρουν λευκόν ιμάτιον και πίλον εις την κεφαλήν (pileus), εντεύθεν και η φράσις ad pileum servum vocare = εις την ελευθερίαν.


[σημ.: Πολλοί των κατοίκων των διαφόρων συνοικιών της Πρωτευούσης και των απωτέρων μερών καταδυναστευόμενοι μετωκίζοντο εις την αυτονομουμένην συνοικίαν των Ταταούλων, ευχαριστούμενοι και εις αυτήν της ελευθερίας την επαγωγοτάτην οσμήν και πολίται γινόμενοι, ευθύς έκτοτε κατέστησαν πλήθει ανθρώπων μείζονα την κωμόπολιν, απεικονίζουσαν σχεδόν την κατά την Ιταλίαν Δημοκρατίαν του Αγίου Μαρίνου. Οι νομισθέντες ασεβείς των Φωκέων υπό του Φιλίππου, μετωκίσθησαν εις την Πονηρούπολιν, την οποίαν προϊόντος του χρόνου κατέστησαν περίβλεπτον μέχρι και της σήμερον, ελπίζομεν και οι Ταταυλιανοί την Απελευθερόπολίν των ν' αναδείξωσι περίβλεπτον].

Γ. Χρυσοβέργης, Ανάμικτα ή Φιλολογικαί τινές Αρχαιολογικαί παρατηρήσεις και επιστασίαι ήτοι αμφιβόλων ή ουχί καλώς ερμηνευθέντων χωρίων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (Εν Κωνσταντινουπόλει 1860, σσ. 8-9).

Δευτέρα 27 Νοεμβρίου 2023

περί την πόλιν Βυζάντιον


Νικομήδεια: [...] αυτόθι απεβίωσε και ο θεμελιωτής
της Κωνσταντινουπόλεως, αυτόθι και ο κατακτητής,
και εκείθεν τα λείψανα αυτών μετεκομίσθησαν
εις την πρωτεύουσαν προς ενταφιασμόν.
Καθώς δε εις την Κωνσταντινούπολιν πανταχόθεν
μετεκομίσθησαν της γλυπτικής κλπ. καλλιτεχνήματα
ούτω και εις την Νικομήδειαν προϋπήρχαν πολλά
μετακομισμένα πανταχόθεν μέχρι του Διοκλητιανού [...] *

Παραλείπων ως ανοίκειον εις τον σκοπόν μου όσα περί Βυζαντίου έχουσι πολλοί συγγεγραμμένα, περιορίζομαι μόνον εις τον εν αυτώ σωζόμενον ναόν της Αγ. Ειρήνης (οπλοθήκην τανύν), ότι αυτός ήτο ποτε ναός της Λυσιζώνης Αρτέμιδος. [σημ.: Ευρίσκετο εκεί και βωμός της Ορθωσίας Αρτέμιδος ανεγηγερμένος εκ των δύω στηλών, τας οποίας είχε στήσει επί τω Βοσπόρω ο Δαρείος (Ορ. Ηροδότου Δ. 87)]

Ότι παρά τας λοιπάς ελληνικάς θεότητας ετιμάτο εξαιρέτως και ελατρεύετο εν Βυζαντίω η Άρτεμις Εκάτη [σημ.: Αισχύλου, Ικέτιδες 990. Βιργιλίου, Αινειάδα Δ' 511] και ήτο οιονεί αυτών Πολιούχος, μαρτυρούσιν άπαντες οι περί Βυζαντίου συγγράψαντες και μάλιστα τα πλείστα των σωζομένων νομισμάτων των Βυζαντινών, διότι φέρουσι συχνότατα την ημισέληνον ή αμφίκυρτον Σελήνην, έν δε τούτων, και αστέρα επικείμενον.

Εκτός δε τούτων λάρναξ τις λευκού μαρμάρου κειμένη εις την βόρειον πλευράν της οπλοθήκης προς ανατολάς των λαρνάκων των χριστιανών Αυτοκρατόρων, φέρει ανάγλυφα άπαντα σχεδόν τα σύμβολα της Λυσιζώνης Αρτέμιδος· διότι γρύπες, κύνες και έλαφοι, πυργοφόροι (Αρτέμιδες) αρίστου σμολίου περικοσμούσι την ειρημένην λάρνακα, μάλιστα δε το ανατολικόν αυτής κλίτος παριστάνει εκ δυστοκίας απογινομένην λεχώ.

Εν δε τη προ του Νάρθηκος αυλή του ναού της Αγίας Ειρήνης εκτός του θριαμβευτικού μνημείου κειμένου εν τω μέσω του περιβόλου, αώζονται παρά την μεσημβρινήν πλευράν τα εξής· α΄) τρεις κυλινδρικοί βωμοί μονόλιθοι λευκού μαρμάρου, ών ο είς έχει επιγραφήν «ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΜΑΓΝΗΤΟΣ».

Το δε περίεργον είναι ότι οι βωμοί ούτοι αναστραφέντες εσκάφησαν εις την κάτω βάσιν και εχρησίμευον από Ελληνικών βωμών ως χριστιανικαί κολυμβήθραι· είπον περίεργον, διότι, ότε συνέγραφον (κατά το 1833) την περί τινος εν Ζακύνθω Ελληνικής επιγραφής διατριβήν μου, επειδή η επιγραφοφόρος πλαξ χρησιμεύουσα ως Αγία Τράπεζα την σήμερον ετέθη ανεστραμμένη επί του κιονοκλάσματος, και επιλαβόμενος τούτου ο Κ. de Saint Sanveur εχλεύασε και ωνείδισε τους κτίτορας ως αναισθήτους και αβελτέρους, υπεράσπισα αρκούντως, νομίζω, των εγκαινιαστών την πράξιν αντιτάξας προς τον χλευαστήν τους αποχρώντας λόγους. Φίμωσις αρμοδιωτάτη, στοχάζομαι, παντός φιλοτίμου κατηγόρου ημών τε και των ημετέρων προγόνων της αβελτηρίας είναι και οι περί ών ο λόγος ανεστραμμένοι και εις αγίας κολυμβήθρας μεταποιηθέντες τρεις ελληνικοί βωμοί· ούτω και πολλά ειδώλεια μετεποιήθησαν εις ναούς αγίων την αυτήν εχόντων ιαματικήν χάριν και οι παρ' Έλλησι τοιούτοι νομιζόμενοι, ως θέλομεν ιδεί ότι και η νυν εν Βυζαντίω οπλοθήκη από Ναού της Λυσιζώνης Αρτέμιδος μετωνομάσθη της Αγίας Ειρήνης.

Πλησίον των ειρημένων τριών βωμών κείται ευμέγεθες τι ανάγλυφον λίθου πωρίνου φαιού (ίσως επιτύμβιον) το οποίον έχει εν μέσω μεν την Σελήνην πλησιφαή (ως ακαταλλήλως λέγαμεν πανσέληνον [σημ.: Εν τη φράσει εις την πανσέληνον πρέπει να εννοώμεν Νυκτί, λέγει ο Βρέμιος εν τω κατά Κτησιφ, λ. του Αισχίνου παρ.98], επί δε της κορυφής του προσώπου ύπτιον τόξον και υπό την γένυν δύω σύμπλεκτα τόξα, ών αι κορώναι παρατεινόμεναι εκατέρωθεν αντιθέτως, συναρπάζουσι δύω αντινώτους μηνίσκους, ή αμφικύρτους ημισελήνους. Υπό τα τόξα ταύτα κάθηται έλαφος επί των οπισθίων της οποίας επιβαίνει τοις εμπροσθίοις ποσίν ή σκέλεσι και μετά εμπεφυκότων του τε ράμφους και των ονύχων γρυψ ή Ιππολεκτρύων, προς δε την δεξιάν κάτω γωνίαν του αναγλύφου είναι εγκεκολλαμμένον σύναμμα εκ δέκα ελλειψοειδών κύκλων δίκην λεπίδων αλλήλοις επιτεθειμένων, ως υποδεικνύει το υποβεβλημένον ξυλογράφημα.

Γ. Χρυσοβέργης, Ανάμικτα ή Φιλολογικαί τινές Αρχαιολογικαί παρατηρήσεις και επιστασίαι ήτοι αμφιβόλων ή ουχί καλώς ερμηνευθέντων χωρίων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (Εν Κωνσταντινουπόλει 1860, σσ. 11-13). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 10).

Πέμπτη 23 Νοεμβρίου 2023

τούτο το βηβληον...


[...] δεν έχουμε καμιά είδηση για το πότε κτίστηκε ο ναός του Χριστού Δημαρχίας [σημ. 40: τη μεταγενέστερη χρονολογία 1639 σημειώνει μόνο ο Χρ. Ιακωβίδης, Χώρα Πάτμου, 92 και φαίνεται πως αφορά κάποια ανακαίνιση του ναού], η οποία θα ήταν δυνατό να μάς δώσει κάποιο terminus post quem για το τέμπλο, εκτός από μια ενθύμηση του 1558 που βρήκαμε σε μηναίο Οκτωβρίου κατά την εκεί επίσκεψή μας*. Θα πρέπει επομένως να δεχτούμε σαν πιο πιθανή περίοδο στην οποία κατασκευάστηκε το τέμπλο, το α΄ μισό του 16ου αιώνα, εποχή κατά την οποία ο ναός φαίνεται ότι εφοδιάζεται με εκκλησιαστικά είδη, όπως ένας σκαλιστός σταυρός λιτανείας που χρονολογείται από τον Χατζηδάκη επίσης στις αρχές του 16ου αιώνα.

* σημ. 41: «1558 ηουλίου 21 / τούτο το βηβληον το αγόρασα στη / βεναιτηα του σωτηρος χυ δια δ(ουκάτα) χρ(υσά) ... / εγώ διακος του μαϊκαρητου πα(πα) νικολα δι αφέσεως αμα/ρτιών» (δεύτερο παράφυλλο recto). Ας σημειωθεί όμως, ότι το περιεχόμενο δεν είναι σαφές και ότι η φράση «του σωτήρος Χριστού» στον τρίτο στίχο θα μπορούσε να σημαίνει και την ημέρα που αγόρασε το βιβλίο ο Διάκος του παπα-Νικόλα. Αυτό όμως αποκλείεται από την ημερομηνία της ενθύμησης που δίνεται ήδη στον πρώτο στίχο, γιατί η εορτή της Μεταμορφώσεως του Χριστού είναι στις 6 Αυγούστου. Έτσι γίνεται φανερό, ότι το βιβλίο αγοράστηκε για τις ανάγκες του ναού του Χριστού Δημαρχίας, ο οποίος είναι πράγματι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού. Ύστερα δεν χωράει αμφιβολία ότι το βιβλίο ανήκει σ΄ αυτόν τον ναό, γιατί βρέθηκε στο σεντούκι του, μέσα στο χώρο του Αγ. Βήματος, εκεί που συνηθίζουν οι παπάδες στα Δωδεκάνησα μα τοποθετούν τα άμφιά τους και τα εκκλησιαστικά βιβλία του ναού.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 72-73, ένθα και οι υποσημειώσεις).

Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2023

δράκοντες ξανά


Δράκοντες εμφανίζονται και σε τοιχογραφίες εκκλησιών της Δωδεκανήσου, όπως στον Άγιο Γεώργιο Βάρδα της Ρόδου (1289-90), στην Αγ. Παρασκευή και στον Αγ. Αββακούμ στο Παραδείσι της Ρόδου, στον Αγ. Νικόλαο στα Χείλη του Μεγάλου Χωριού Τήλου (14ος-15ος αι.) και πάντοτε στην παράσταση της βαπτίσεως του Χριστού, επειδή το θέμα προέρχεται από την υμνολογία της εορτής του Μεγάλου Αγιασμού σύμφωνα με την ευχή που απευθύνεται στον Χριστό «Συ και τας κεφαλάς των εμφωλευόντων δρακόντων συνέτριψας».

Οι θρησκευτικές αυτές επιδράσεις αναμίχθηκαν με λαϊκές αντιλήψεις και παραδόσεις περί φιδιών με κέρατα -ίσως εδώ πρέπει να βασίσουμε την εμφάνιση κεράτων στα τερατόμορφα που υποστηρίζουν τα λυπηρά του τύπου Β- και περί φτερωτών δρακόντων-φιδιών που κατατρώγουν ζὠα και ανθρώπους, όπως απηχούνται στο θαύμα του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος σκοτώνει τον φτερωτό δράκοντα ή, όπως οι ιστορικοί της Ρόδου αναφέρουν για όμοιο τέρας-ερπετό το οποίο σκότωσε ο ιππότης Dieudoné de Gozon στα 1346, χἀρη στο οποίο αναγορεύτηκε Μεγάλος Μάγιστρος του Τάγματος των Ιωαννιτών της Ρόδου.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σ. 168).

Τετάρτη 15 Νοεμβρίου 2023

οι δράκοντες


[...] τα λυπηρά και ο σταυρός των δωδεκανησιακών τέμπλων είτε πατούν κατ' ευθείαν στην ανώτερη ζώνη είτε στηρίζονται σε τερατόμορφους οργανισμούς, τους οποίους μπορούμε να κατατάξουμε σε δύο τύπους:

Στον τύπο Α ανήκουν τα ιχθυόμορφα στηρίγματα μερικών τέμπλων της Πάτμου με παραλλαγή που συναντήσαμε στο τέμπλο της Κοιμήσεως Θεοτόκου Κατταβιάς.

Στον τύπο Β ανήκουν εκείνα που ακολουθούν τη μορφή του τέμπλου της Τσαμπίκας Κυράς και του Αγ. Φιλήμονα.

Αρχαιότερα, σύμφωνα με όσα εκθέσαμε στο κεφ. ΙΙ - Χρονολόγηση των τέμπλων, είναι τα υποστηρίγματα του τύπου Α.

*

Αλληγορική σημασία αποδόθηκε στους δράκοντες οι οποίοι, άλλοτε εμφανίζονται στη βάση του σταυρού, όπως στο τέμπλο του Σταυρού Μεσοχωρίου και άλλοτε απομακρυσμένοι στα άκρα της ανώτερης ζώνης των τέμπλων εντελώς διακοσμητικοί, όπως στα τέμπλα της Παναγίας Λίνδου στη Ρόδο, στου Πρωτάτου (1611) και στο κυπριακό τέμπλο του μουσείου Βικτωρίας και Αλβέρτου στο Λονδίνο.

Σε όσα αναφέρονται από τον μελετητή [Τσαπαρλή] των ξυλογλύπτων ηπειρωτικών τέμπλων, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, ότι η εμφάνιση φιδιών-δρακόντων κάτω ή κοντά στον σταυρωμένο Χριστό

[δηλαδή,

ως δύναμη του πονηρού, το μέσον διά του οποίου ο διάβολος πλησίασε τον άνθρωπο (Αδάμ-Εύα),
ως φθοροποιός δύναμη που σκοπεύει στην καταστροφή του ανθρώπου (όπως τουλάχιστον αφηγείται τοιχογραφημένη παράσταση στη νότια παραστάδα του Αγ. Δημητρίου Θεσσαλονίκης, όπου τρείς φτερωτοί δράκοντες κατατρώγουν την ρίζα δέντρου και ένας άλλος ετοιμάζεται να καταβροχθήσει τον πάνω σ' αυτό καθισμένο άνθρωπο),
ως ράβδος–όφις του Μωϋσή που συμβολίζει την θαυματουργική δύναμη του Θεού,
ως τον διάβολο που κατανικήθηκε και συντρίβη με την Ανάσταση του Χριστού σύμφωνα με την ρήση: «... αυτός σού τηρήσει την κεφαλήν και σύ τηρήσεις αυτού την πτέρναν» (Γένεσις 3, 14-15).

Επίσης
ως σύμβολο της σωτήριας δύναμης του Χριστού αλλά όχι μόνο
ως σύμβολο σύνεσης, όπως επανειλημμένα τονίζει ο Τσαπαρλής, διότι η λέξη φρόνιμοι στα λόγια που απηύθυνε ο Κύριος προς τους μαθητές του («Ιδού εγώ αποστέλλω υμάς ως πρόβατα εν μέσω λύκων· γίνεσθε ουν φρόνιμοι ως οι όφεις και ακέραιοι ως περιστεραί») ισοδυναμεί κατά την πληροφορία του Δοσιθέου με την λέξη πανούργοι: «φρόνιμον νυν ου το συνετόν αλλά το προς απάτην επιτήδειον όργανον»],

ξεκινά όχι μόνο από την απεικόνιση του ψηφιδωτού του αρχιεπισκοπικού παρεκκλησίου της Ραβέννας, αλλά κυρίως από μια σειρά έργων της δύσεως του 9ου-11ου αι. που εικονίζουν την σταύρωση του Χριστού. [σημ. 238: Παράλληλο και αξιοσημείωτο είναι το παράδειγμα από το ναό του Αγ. Μερκουρίου Καστελλορίζου, όπου καταγράψαμε μαρμάρινο αδροπελεκημένο «ζώο» μήκους 0,36 μ. και μέγιστου πλάτους 0,16 μ. στη ράχη του οποίου υπήρχε εγκάρσια τρύπα διαστάσεων 0,13x0,04x0,06 μ. που χρησίμευε σαν υποδοχή για την στήριξη του ξύλινου Εσταυρωμένου της Αγ. Τράπεζας].

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 166-167).

Σάββατο 11 Νοεμβρίου 2023

έλκουν την καταγωγή από τα μαρμάρινα βυζαντινά τέμπλα


Η πρόοδος στον τoμέα της μελέτης των ξυλόγλυπτων τέμπλων που συντελέστηκε τελευταία από Έλληνες και ξένους ερευνητές, αποδεικνύει τουλάχιστον για την βυζαντινή παράδοση, ότι τα ξυλόγλυπτα τέμπλα όχι μόνο διατηρούν την ίδια αρχιτεκτονική δομή μέχρι τα μέσα του 18ου αι. στα Δωδεκάνησα, όπως τα μαρμάρινα του 11-13ου αι., αλλά ακολουθούν με ανεπαίσθητες παρεκκλίσεις τα ίδια διακοσμητικά θέματα εκείνων.

Παραδείγματος χάρη τα ζεύγη κιόνων με τον Ηράκλειο κόμβο στο τέμπλο των Αγ. Αποστόλων κάτω από την Μεγάλη Παναγιά στη Χώρα Πάτμου χρησιμοποιήθηκαν στη Δύση και ενδεχομένως σε περιορισμένη κλίμακα και στον ελληνικό χώρο, αλλά είναι παράλληλα το χαρακτηριστικότερο κόσμημα των βυζαντινών μαρμάρινων τέμπλων, γνωστό άλλωστε και από μικρογραφίες χειρογράφων. Το ίδιο χαρακτηριστικοί είναι και οι μικροί οκταγωνικοί στύλοι που ορίζουν τις θέσεις των δεσποτικών εικόνων στα ξυλόγλυπτα αλλά και στα γραπτά τέμπλα της Πάτμου [...], οι ομφαλοί στις αχιβάδες, [...]τα μεγάλα σαρκώδη ακανθόφυλλα της πάνω ζώνης του κοσμήτη [... κλπ.].

*

[...] τα ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου, ιδίως τα πατμιακά που είναι έργα Κρητών, έλκουν την καταγωγή τους από μαρμάρινα βυζαντινά, διανθισμένα ωστόσο με νέα διακοσμητικά από επίδραση της δυτικής τεχνοτροπίας του καιρού τους.

Άλλωστε ας μη ξεχνάμε, ότι η Τέχνη δεν έχει σύνορα και πως κάποια διακοσμητικά που άρεσαν, δεν έπαψαν να χρησιμοποιούνται για πολλούς αιώνες παράλληλα ή αναμειγμένα με άλλα νεότερα που γεννήθηκαν με τους νέους καλλιτεχνικούς ρυθμούς.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 171-172, 173).

Τρίτη 7 Νοεμβρίου 2023

β΄ ομάδα τέμπλων στην Ρόδο


Το τέμπλο της Τσαμπίκας [Κυράς ή Άνω - Αρχαγγέλου Ρόδου] είναι το παλιότερο της Ομάδας Β΄ με χρονολογία 1693. [...] η ομοιότητα των γρυποδρακόντων στην πυραμίδα με αντίστοιχους των τέμπλων [...], καθώς και ο πλούσιος διάκοσμος των στύλων και του κοσμήτη [...]. Η εγκατάλειψη του χαμηλού αναγλύφου γίνεται φανερή, ιδίως στους στύλους, που είναι πλέον ολόγλυφοι και στρογγυλοί, βαρυφορτωμένοι με φύλλα, άνθη και στριφογυριστές ταινίες που μιμούνται ελάσματα με κοκκίδωση.

σημ. 165: [...] Η εμφάνιση αυτής της μορφής στηριγμάτων των λυπηρών είναι χαρακτηριστική για μια ομάδα τέμπλων, προφανώς του ίδιου εργαστηρίου, που δουλεύει κυρίως στη Ρόδο. Παρουσιάζεται μ' αυτό το τέμπλο [ενν. Αγ. Νικολάου στη Ψάρτο] για πρώτη φορά και συνεχίζει με μια σειρά άλλων μέχρι τα μέσα του 18ου αι. και στα γύρω μικρά νησιά. Έτσι καθώς περνούν τα χρόνια και τα τέμπλα που διασώθηκαν είναι αρκετά, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της. Τέμπλα με όμοια πυραμίδα είναι τα εξής αδημοσίευτα:

Στη Ρόδο τα τέμπλα της μονής του Ταξιάρχη στο Καμιρί (1700), του Αγ. Νικολάου στη Ψάρτο της Λίνδου (1701), της Αγ. Τριάδας Ψίνθου μεταφερμένο σε εξωκκλήσι και οικτρά κακοποιημένο για να χωρέσει στον μικρό ναό, της Αγ. Αναστασίας Ρωμαίας στο Γεννάδι, της μονής Ελεούσας Καλυθιών, του Αγ. Ιωάννου Κουφά στο Παραδείσι, του Σωτήρη στα Μαριτζά και ίσως του Αγ. Θωμά Μονολίθου (1725) και Αγ. Παντελεήμονα (παλαιού ναού) στα Σιάννα [...].

Στην Τήλο, τα τέμπλα της Παναγίας του νεκροταφείου (Μετόχι) στο Μεγάλο Χωριό (1743), της Τίμιας Ζώνης του Μικρού Χωριού, καθώς και της Θεοτόκισσας επίσης στο Μεγάλο Χωριό.

Στην Κω, το τέμπλο τςη Αγ. Τριάδας Κεάλου (ανήκε στον Αγ. Νικόλαο Κάστρου).

Στην Νίσυρο, το της μονής 'Σιώνες'.

Στη Σύμη, το τέμπλο της μονής του Ρουκουνιώτη (πάνω ναός), της Αγ. Μαρίνας (νεκροταφείο) όπου άκμασε η ομώνυμη Σχολή και του Προφήτη Ηλία στην ομώνυμη θέση.

Στη Χάλκη, το της Παναγίας του Χωριού (Κάστρο).

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 94-95).

Παρασκευή 3 Νοεμβρίου 2023

ξυλόγλυπτα τέμπλα


της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 κατά ομάδες χρονολογημένα:

τρία (3) από ένα από: Λέρο, Κάρπαθο και Κώ
έξι (6) από Ρόδο
δεκαεπτά (17) από Πάτμο

ΟΜΑΔΑ Α΄
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
1. Αγ. Άννας στη μονή της Αποκάλυψης Πάτμου (1600).
2. Παναγίας, παρεκκλήσι της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου (1607).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
3. Αγ. Γεωργίου Απορθιανών Χώρας Πάτμου.
4. Χριστού Δημαρχίας Χώρας Πάτμου.
5. Αγ. Σαράντα, παρεκκλήσι της Υπαπαντής του Μαλανδράκη Χώρας Πάτμου.
6. Διασώζουσας Χώρας Πάτμου (βημόθυρο).
7. Αγ. Αναργύρων και Αγ. Γεωργίου Λότζας Χώρας Πάτμου.
8. Όσιου Χριστόδουλου, παρεκκλήσι της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου.
9. Αγ. Αποστόλων του Νικηφόρου Χώρας Πάτμου.
10. Ζωοδόχου Πηγής Χώρας Πάτμου.
11. Αγ. Λουκά, παρεκκλήσι της μονής Ευαγγελισμού Πάτμου.
12. Αγ. Τριάδας, παρεκκλήσι της μονής 'Άγια Αγίων' Πάτμου.
13. Ελεημονήτριας Χώρας Πάτμου.
14. Αγ. Βασιλείου και Θαλαλαίου Χώρας Πάτμου.
15. Υπαπαντής του Μαλανδράκη Χώρας Πάτμου.

ΟΜΑΔΑ Β΄
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
16. Μονής Τσαμπίκας Κυράς ή 'Πάνω' Αρχαγγέλου Ρόδου (1693).
17. Κοιμήσεως Θεοτόκου ή 'Καθολική' Κατταβιάς Ρόδου (1699).
18. Παναγίας Λίνδου Ρόδου (1691-1702).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
19. Μονής Αγ. Φιλήμονα Αρνίθας Ρόδου.
20. Μονής Ταξιάρχη στο Καμιρί Μάσσαρι Ρόδου.
21. Σταυρού Μεσοχωρίου Καρπάθου.

ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
22. Αγ. Ιωάννου στα 'Εφτα Βήματα' Πόλεως Κω (1662).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
23. Θωράκιο Παναγίας κάστρου Λέρου.
24. Βημόθυρο Αγ. Γεωργίου Βάτι Ρόδου.
25. Τέμπλο Αγ. Αποστόλων παρά τη Μεγάλη Παναγιά Χώρας Πάτμου.
26. Τέμπλο Παναγίας του Σταυρού Χώρας Πάτμου.

Η τυπολογική κατάταξη των περισσότερων τέμπλων σε δυό ομάδες, όπως πιο πάνω επιχειρήθηκε, επιτρέπει τη διάκριση κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τα οποία αποτελούν την ειδοποιό διαφορά των δύο ομάδων και τη συναγωγή κάποιων συμπερασμάτων για την τεχνική γενικότερα.

Ως προς τη διάρθρωση, τα τέμπλα και των δύο ομάδων δεν παρουσιάζουν διαφορές (τριμερής ανάπτυξη).

Ως προς τη μορφή όμως οι διαφορές τους είναι αρκετές και μπορούν να εντοπιστούν σε ορισμένα σημεία τους, όπως:

1) Στους στύλους της ομάδας Β΄ κατά κανόνα υπάρχουν αυτόξυλα διάχωρα στα οποία ζωγραφίζονται άγιοι. Τα διάχωρα αυτά απουσιάζουν από τα τέμπλα της ομάδας Α΄ με μοναδική εξαίρεση στο ασφαλώς χρονολογημένο (1607) τέμπλο της Παναγίας.

2) Στα υπέρθυρα της ομάδας Α΄ γενικότερα τοποθετούνται οριζόντια ορθογώνιες εικόνες κάτι που δεν συμβαίνει στα τέμπλα της ομάδας Β΄.

3) Η ύπαρξη Αποστολικών ή Δωδεκαόρτου με ή χωρίς αχιβάδες στη μεσαία ζώνη του υψηλού κοσμήτη των τέμπλων της ομάδας Β΄ είναι κανόνας, ενὠ μοναδική περίπτωση για την ομάδα Α΄ αποτελεί το τέμπλο του Αγ. Λουκά.

4) Στην πυραμίδα των τέμπλων της ομάδας Β΄ η ύπαρξη γρυποδρακόντων ή δρακόντων ή αγριωπών θαλάσσιων όντων ως υποστηριγμάτων των λυπηρών είναι επίσης κανόνας. Δε συμβαίνει το ίδιο και με τα τέμπλα της ομάδας Α΄ εκτός της περιπτώσεως του τέμπλου του Αγ. Γεωργίου Απορθιανών.

5) Ορθογώνια φράγματα με γεωμετρικά σχήματα μεταξὐ των κυλιβάντων στο γείσο εμφανίζονται αποκλειστικά στα τέμπλα της ομάδας Α΄.

Τελικά από την ομάδα Α΄ μπορούμε να πούμε, ότι απουσιάζουν τα αυτόξυλα διάχωρα στους στύλους, οι εικόνες με τους Αποστόλους (Αποστολικά) ή το Δωδεκάορτο πάνω από τον κοσμήτη και τα υποστηρίγματα της Πυραμίδας. Αντίθετα είναι κανόνας σ' αυτά τα τέμπλα η ύπαρξη ορθογώνιων εικόνων πάνω απο τα υπέρθυρα της Ωραίας Πύλης και της θύρας της Πρόθεσης, καώς και τα ορθογώνια φράγματα με τα γεωμετρικά σχήματα μεταξύ των κυλιβάντων στο γείσο.

Σε αντιδιαστολή, η ὐπαρξη ή η ανυπαρξία των προηγούμενων χαρακτηρίζει γενικά την ομάδα Β΄.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 61, 58-59).

Δευτέρα 30 Οκτωβρίου 2023

templum πέρι


αντίγραφον αναγράψαι εις στάλαν λιθίναν *

Ο όρος 'τέμπλον', προέρχεται από τη λατινική λέξη templum, η οποία σήμαινε κατ' αρχήν το πλινθίον, τη μικρή πλίνθο δηλαδή. Πρόκειται για μια λέξη που στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε σε πολλές περιπτώσεις την έννοια του πλαισίου.

Πλινθίον επίσης ονομαζόταν ο άβακας, η πλάκα επί της οποίας παιζόταν παιχνίδι με ψήφους (πούλια). Ακόμη, σήμαινε το πλέον κατώτερο τμήμα της βάσεως των κιόνων του ιωνικού και του κορινθιακού ρυθμού.

Πλινθίον ονομαζόταν και το κάθε ένα από τα τετράγωνα στα οποία διαιρούσαν τον ουρανό οι οιωνοσκόποι κατά τις οιωνοσκοπίες. Η έκφραση coeli temlum (στην ελληνική γλώσσα: η αψίς του ουρανού), έφτασε να σημαίνει τον τόπο και κατ' εξοχήν τον ανοιχτό χώρο, όπως είναι η ανοικτή θάλασσα, και με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε στο Λάτιο στην έννοια του ιερού χώρου, του τεμένους και ιδίως του ναού. (Παράβαλε και την αγγλική λέξη temple που σημαίνει τέμενος ή ναός).

Στη χριστιανική ναοδομία, ήδη από την παλαιοχριστιανική εποχή, απέκτησε τη σημασία του διαχωριστικού εκείνου φράγματος το οποίο διαχώριζε τον κυρίως Ναό από το Άγιο Βήμα. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αντικατέστησε κατά κάποιον τρόπο το 'καταπέτασμα' της Σκηνής του Μαρτυρίου και του ναού του Σολομώντος, το οποίο διέστελε την καθεαυτό Σκηνή, 'τα Άγια', από το ιερώτερο τμήμα της, 'τα Άγια των Αγίων'.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Παύλος ο Σιλεντιάριος που περιέγραψε το Ναό και το τέμπλο της Αγίας Σοφίας, ήδη από τον 6ο αιώνα, μιλάει για τους κοσμήτες του ναού εννοώντας το επιστύλιο του τέμπλου.

[...] Κατά τον 5ο αιώνα το χαμηλό φράγμα του Ιερού εμπλουτίστηκε λαμβάνοντας ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ανάπτυξη, όχι τόσο όσον αφορά στην κάτοψή του, αλλά περισσότερο στην όρθωσή του.

[...] μια ακόμη τροποποίηση ήταν αυτή της έξαρσης της μεσαίας πύλης είτε με επιπλέον όρθωσή της, είτε με τη δημιουργία προστώου. Το προστώο αυτό καλύπτονταν από ημισφαιρικό ή ημικυλινδρικό θόλο, τον επονομαζόμενο ουρανίσκο.

Τα κενά μεταξύ των κιονίσκων διέθεταν βήλα τα οποἰα άνοιγαν ή έκλειναν ανάλογα με τη φάση της Θείας Λειτουργίας.


[...]

Ενίοτε, αντί των πεσσίσκων και των κιονίσκων, χρησιμοποιούνταν ολόσωμοι κίονες και όταν, μετά τον 6ο αιώνα, το σχήματος Π φράγμα έγινε ευθύγραμμο, η λύση αυτή προτιμούνταν ιδιαίτερα. Στην ευθύγραμμη αυτή κιονοστοιχία που δημιουργήθηκε, τοποθετούνταν και πάλι γλυπτά θωράκια με αποτέλεσμα η όλη κατασκευή αυτή, να παραπέμπει άμεσα στη μορφή των δρυφ[ρ]άκτων διαστύλων, των φραγμάτων δηλαδή που χρησιμοποιούνταν ήδη από την αρχαιότητα στα βουλευτήρια.

Έτσι, ο όρος 'διάστυλα', γίνεται πλέον ταυτόσημος του όρου 'φράγμα του πρεσβυτερίου' και χρησιμοποιείται ακόμη και μέχρι τον 15ο αι. Ολίγον κατ' ολίγον επικρατεί μόνον ο λατινογενής όρος τέμπλο.

Στην πορεία της εξέλιξής του, το τέμπλο διαμορφώνεται και σε οπτικό φράγμα καθώς τοποθετούνται, ήδη από τον 14ο αιώνα αντί των βήλων, οι λεγόμενες Δεσποτικές Εικόνες, δηλαδή οι μεγάλου μεγέθους εικόνες του Χριστού, της Θεοτόκου, του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του αγίου στο όνομα του οποίου εορτάζει ή έχει αφιερωθεί ο ναός κλπ. Έτσι δημιουργείται και η έννοια του Εικονοστασίου που όμως, ως όρος, δεν χρησιμοποιείται με την ευρύτητα που χρησιμοποιείται ο όρος τέμπλο.

καθηγ. Πάτμου Αντύπα, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Καθολικού της Ιεράς Μονής Πάτμου (έκδ. Ι.Μ. Πάτμου, Πάτμος 2005 (1988), σσ. 10, 13, 14, 15-16).

-----
* Το motto από κερκυραϊκή επιγραφή σε δωρική βέβαια διάλεκτο που μελετά ο καθ. Θεοδ. Παππάς, εν Θεατρικές παραστάσεις στην Αρχαία Κέρκυρα. Ίδρυση των Διονυσίων: IG IX 1 694 (έκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σ. 26, στιχ. 143 που σημαίνει: «να δημοσιευθεί αντίγραφο σε πέτρινη στήλη»).

Παρασκευή 27 Οκτωβρίου 2023

μεταφορά παλαιού τέμπλου σε έτερον ναό


[...] η παράδοση για τη μεταφορά του τέμπλου από το καθολικό της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου στο ναό του Αγ. Γεωργίου Απορθιανών [Χὠρας Πάτμου] είναι αληθινή. Η μετακίνηση τώρα του τέμπλου μπορούμε να πούμε ότι έγινε πριν το 1709 έτος κατά το οποίο ο ζωγράφος Νικήτας Σέπης ζωγράφισε τις υπάρχουσες στο τέμπλο δεσποτικές εικόνες με έξοδα του μητροπολίτη Καρπάθου Νεόφυτου Γρημάνη, που σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες είχε αφιερώσει τους ασημένιους φωτοστέφανους στις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου του καθολικού της μονής του Αγ, Ιωάννου Θεολόγου κατά το 1680, τις αποδιδόμενες στον Ανδρέα Ρίτζο. Οι εικόνες αυτές κατά τη μεταφορά του τέμπλου παρέμειναν στη μονή του Θεολόγου.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 68-69).

Τρίτη 24 Οκτωβρίου 2023

οι στριφτοί κίονες


Παλαιοχριστιανικό θέμα που διατηρήθηκε και χρησιμοποιήθηκε σε όλους τους καλλιτεχνικούς τομείς, κυρίως όμως στον εξωραϊσμό των κτηρίων και στη διακόσμηση εσωτερικών χώρων. Από δω δέχτηκαν επιδράσεις οι Έλληνες καλλιτέχνες και το θέμα πέρασε τόσο στην ξυλογλυπτική όσο και στη μικροτεχνία.

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο στριφτός κίονας μέχρι τα μέσα του 17ου αι. δεν φαίνεται να χρησιμοποιείται στα τέμπλα παρά μόνο σε τρεις θέσεις κι αυτό όχι συχνά: ...στην πήχη του βημόθυρου, στο επιστύλιο, στα θωράκια.

Οι στριφτοί κίονες, ιδίως εκείνοι τους οποίους ο Καλοκύρης αποκαλεί «Σολωμονικούς», θα χρησιμοποιηθούν ευρύτατα από τα μέσα του 18ου αι. στα περισσότερα τέμπλα του ελληνικού χώρου και σε όλα της Ρόδου σαν αποτέλεσμα της διείσδυσης του μπαρόκ και πρέπει να τονιστεί, ότι δεν έχουν απλώς διακοσμητικό χαρακτήρα αλλά τεκτονική σκοπιμότητα, γιατί βοηθούν στην συνένωση διαφόρων τμημάτων του τέμπλου και στην καθ' ύψος οργάνωσή του προσδίδοντας σ' αυτό ανάταση.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 134-135).

Σάββατο 21 Οκτωβρίου 2023

ποικιλίες ξύλων


Από τα πιο συνηθισμένα ξύλα για την κατασκευή των ξυλόγλυπτων τέμπλων ήταν η καρυδιά [...] και το κυπαρίσσι, ιδίως στα Δωδεκάνησα, καθώς και το λεγόμενο Cara agazzi (μαύρο δένδρο), δηλαδή ένα είδος ξύλου που αφθονούσε στην Ανατολή, περίπου όμοιο με το ιταλικό Olmo.

Για να σκαλιστεί το ξύλο έπρεπε προηγουμένως να περάσει από κάποια διαδικασία. Κοβόταν κατά την περίοδο του χειμώνα και τοποθετιόταν για αρκετό καιρό μέσα στο νερό. Στη συνέχεια το στέγνωναν πρώτα σε σκιά και ύστερα στον ήλιο.

[σημ.3: Η μεταφορά ξυλείας από τις περιοχές της Μ Ασίας στα ελληνικά νησιά ήταν η κύρια εμπορική ασχολία μέχρι τα μέσα του 19ου [αιώνα] για τους Κασιώτες, Ροδίτες, και Καστελλοριζιούς. Στα ΓΑΚ βρήκαμε έγγραφα που αναφέρονται σε πειρατίες Σπετσιωτών και Μανιατών σε βάρος Δωδεκανησίων...]

Όταν πια ήταν έτοιμο για σκάλισμα, άρχιζε η επεξεργασία.

Οι τεχνίτες, ειδικά εκείνων των ελληνικών περιοχών που βρίσκονταν σε στενή επαφή με την Δύση (Κρήτη, Εφτάνησα, Ήπειρος) ενημερώνονταν συνεχώς πάνω στις εξελίξεις της τέχνης τους, είτε αντιγράφοντας σχέδια από χαλκογραφίες Ευρωπαίων είτε στηριζόμενοι σε σχέδια που έφθαναν κατευθείαν από την Βενετία είτε από έργα μεταλλοτεχνίας, λιθογλυπτικής και ξυλογλυπτικής που υπήρχαν στις περιοχές τους.

Η ανάθεση της κατασκευής τέμπλου για την εκκλησία ενός χωριού είχε χαρακτήρα πανηγυρικό. Αν η κοινότητα δεν μπορούσε να καταβάλλει όλα τα χρήματα μετά το τέλος της εργασίας του τεχνίτη, τότε ή πωλούσε κοινοτικά και εκκλησιαστικά κτήματα ή έδινε στον τεχνίτη χωράφια ανάλογης αξίας, αν ήταν από την ίδια περιοχή.

Η εκτέλεση του έργου από τους ξυλογλύπτες γινόταν γυσικά με κατάλληλα εργαλεία.
Όταν τα κομμάτια με τα ποικίλα διακοσμητικά θέματα ήταν έτοιμα με βάση κάποιο σχέδιο, τότε σύμφωνα με παλιά παραδοσιακή τεχνική τα βουτούσαν σε βαρέλια με βραστό θαλασσινό νερό στο οποίο είχαν προσθέσει φλούδες πεύκου και κρεμμυδόφυλλα, που όλα μαζί λουστράριζαν τα ξυλόγλυπτα κομμάτια με πορφυρό χρωματισμό, ενώ συνάμα σκότωναν τους μύκητες που καταστρέφουν το ξύλο.

Μετά από χρόνια ή και αμέσως μετά το στήσιμό του στο ναό (εξαρτιόταν πάντα από τις οικονομικές δυνατότητες του εκκλησιαστικού ταμείου) το τέμπλο βαφόταν από ζωγράφους με πείρα σε τέτοιου είδους εργασίες -συνήθως ήταν οι αγιογράφοι φορητών εικόνων- και όταν υπήρχαν χρήματα για κάτι καλύτερο, τότε επιχρυσωνόταν, αφού προηγουμένως το περνούσαν με λεπτό στρώμα γύψου πάνω στο οποίο άπλωναν το φύλλο του χρυσού με νύχι αετού.

*

Καρυδιά: Θεωρείται από τα καλύτερα ξύλα της Ευρώπης. Μεγαλώνει πιο αργά όταν έχει φυτευτεί σε ξερό τόπο. Οι ξυλογλύπτες συνήθως δουλεύουν το έργο τους όταν ακόμα είναι χλωρό το ξύλο και το τελειώνουν ύστερα από 3-4 μήνες. Με τον καιρό δίνει χρυσές ανταύγειες. Για βαθύτερο χρωματισμό οι παλιοί τεχνίτες έχωναν το ξύλο στα κόπρανα των σταύλων και για ν' αποφύγουν το σαράκι αφαιρούσαν τον εξωτερικό φλοιό.

Αχλαδιά και Μηλιά: Αποφεύγεται από τους ξυλογλύπτες επειδή υπόκειται σε πολλά σκασίματα, όπως άλλωστε όλα τα ξύλα των καρποφόρων (ελιά, μυγδαλιά, κερασιά).

Βελανιδιά: Χρησιμοποιείται πολύ στην επιπλοποιΐα, γιατί είναι ανθεκτική, με μεγάλους πόρους, κανονικές ραβδώσεις και ανοιχτόξανθους χρωματικούς τόνους.

Φλαμούρι: Η δομή του είναι τέλεια και σταθερή, με κόκκους συμπαγείς και αποχρώσεις κιτρινόασπρες ή και κοκκινωπές. Χρησιμοποιείται πάρα πολύ γιατί δουλεύεται προς όλες τις κατευθύνσεις, καθαρίζεται αρκετά καλά και είναι ελαφρύ αλλά υπόκειται εύκολα σε φθορά από σαράκι.

Καστανιά: Είναι εύθραυστη για τούτο χρησιμοποιόταν στις οικοδομές παρά στην ξυλογλυπτική. Στη Σαρδηνία το χρησιμοποιούν σχεδόν χλωρό για να κατασκευάσουν μικροαντικείμενα.

Κέδρος: Θαυμάσιο ξύλο αλλά ακριβό. Χρησιμοποιείται ευρύτατα. Στα Δωδεκάνησα ονομάζεται «φίδα».

Κυπαρίσσι: Χρησιμοποιήθηκε κυρίως για κατασκευή σεντουκιών αλλά και για τέμπλα.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 174-176).

Τετάρτη 18 Οκτωβρίου 2023

ο άγγελος, ο Γεώργιος και η λυπημένη πιετά


Ο άγγελος στην εικόνα μας (Πιν. 12Β΄), με το μακρουλό λεπτό πρόσωπο, τη σοβαρή έκφραση, τη μακριά κυρτή μύτη, τα σφικτά μικρά χείλη, το φρύδι που φτιάχτηκε με σταθερή πινελιά και τα φώτα κάτω απ’ το μάτι και στο μήλο της μύτης -που αποδίδονται με βραχείες πλατειές γραμμές και κηλίδες- παρουσιάζει, νομίζω, περισσότερες ομοιότητες με τις εικόνες του Αγ. Προκοπίου (τέλους 14ου αι.) και του Αγ. Γεωργίου (αρχές 15ου αι.) τις οποίες δημοσίευσε ο Α. Ξυγγόπουλος στον κατάλογο των εικόνων του μουσείου Μπενάκη, παρά με έργα του 16ου και 17ου αι. όπως είναι π.χ. δυό κεφαλές του Αγ. Γεωργίου από εικόνες της Πάτμου τις οποίες ενδεικτικἀ αναδημοσιεύουμε (Πιν. 12α΄γ΄).

σημ. 273: Χατζηδάκης, Εικόνες Πάτμου, 75 αριθμ. εικ. 23, πιν. 92, για την οποία σημειώνει, ότι ο τύπος του Αγ. Γεωργίου πρέπει να δημιουργήθηκε στην Κρήτη από ζωγράφους του 15ου αι., πάνω σε πρότυπα εικόνων της εποχής των Παλαιολόγων και ότι πρέπει ο τύπος αυτός να έχει επιτυχίες, γιατί σώθηκε σε πολλά παραδείγματα που κλιμακώνονται χρονολογικά μέχρι το 17ο αι. [...]

*

σημ. 269: [...] Ο τύπος της «Παναγιάς του Σταυρού» με το ομώνυμο επίθετο είναι γνωστός από μερικές εικόνες της συλλογής Τσακύρογλου (Αγάπης Καρακατσάνη, Εικόνες συλλογής Γεωργίου Τσακύρογλου, Αθήνα 1980, εικ. 239-241) που όμοιές τους είδα στο ιδιωτικό εκκκλησάκι του Αγ. Λουκά Χώρας Πάτμου, και παριστάνει την Παναγιά να κρατάει στην ποδιά της μικρών διαστάσεων σταυρωμένο Χριστό. Ο τύπος αυτός είναι «δυτικός», γνωστός και με την ονομασία 'Παναγία η Λυπημένη' (Βλ. Γ. Σωτηρίου, Περί των μεταβυζαντινών εικόνων, [...]). Μαρτυρείται επίσης και σε νοταριακά έγγραφα ως 'Mia Panagia che Gratti ton Afendi ton Christo Estavromeno'. […]

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 114-115, ένθα και οι υποσημειώσεις).

Κυριακή 15 Οκτωβρίου 2023

και Κρήτες στην Πάτμο...


Ο δικέφαλος αετός, σύμβολο του Βυζαντίου
ή του πατριαρχείου σύμφωνα με άλλους,
θα γίνει έμβλημα των οσποδάρων της Μολδοβλαχίας κυρίως.
Τον συναντήσαμε και σε κοσμήτη ξυλόγλυπτου τέμπλου
στο ναό των Καντακουζηνών στο Magureni της Ρουμανίας με χρονολογία 1694
καθώς και στο τέμπλο του Αγ. Σώζοντα Απολλωνίας Σίφνου, έργο του 1663.*

[...] Αναφερόμενος [ο αρχιτέκτονας Χρίστος Δ. Ιακωβίδης (σημ. 133: Χώρα Πάτμου (1088-1912), Αθήνα 1978)] στην περίοδο της κυριαρχίας της μονής του [Αγ. Ιωάννου] Θεολόγου σημειώνει με έμφαση την εγκατάσταση Κρητικών μετά το 1669 στη συνοικία που σήμερα ονομάζεται ΚΡΗΤΙΚΑ (σημ. 134: Στον ίδιο, 66, κ.ε). Αποτέλεσμα αυτής της εγκατάστασης ήταν η σημαντική αλλαγή στην δόμηση του χώρου με παράλληλη εμφάνιση της πρώτης πλατείας στη Χώρα, γνωστής ως ‘της Αγιά-Λεβιάς’. Λίγες δεκάδες μέτρα κοντά της βρίσκεται ο ναός του Αγ. Βασιλείου [και Θαλελαίου], που σημαίνει ότι κτίστηκε για τις ανάγκες της ενορίας των Κρητικών (σημ. 135: Οικοδομική δραστηριότητα γύρω από τη μονή του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου σημειώνει και ο περιηγητής Tournefort στα 1700 [...]).

Αν η σκέψη μας είναι σωστή, τότε μπορούμε να συσχετίσουμε τη δημιουργία του [ενν. του ναού] με τον καλλωπισμό του και φυσικά με το τέμπλο στο οποίο έχει σκαλιστεί ο θυρεός που προαναφέραμε. Τον ίδιο θυρεό αλλά σε πέτρα, με χρονολογία 1563, εντοπίσαμε στην Κρήτη σαν οικόσημο της οικογένειας GRIMANI (σημ. 136: Gerola, Monumenti, IV, 203). Έτσι η αναζήτηση των πρωτεργατών που συνέβαλαν στην ανέγερση και στον εφοδιασμό με εκκλησιαστικά είδη του ναού πρέπει λογικά να στραφεί προς τα μέλη των κρητικών οικογενειών (σημ. 137: Το φαινόμενο μού είναι γνωστό από τη Νάξο, όπου κατά την εκεί επίσκεψή μου τον Ιούλιο του 1981 βρήκα οικόσημα επιφανών οικογενειών στα ξυλόγλυπτα τέμπλα των ναών της Αγ. Αναστασίας (παρεκκλήσι της Θεοσκέπαστης κάστρου Χώρας), της Παναγίας Ελεούσας, επίσης στη Χώρα και της Αγ. Παρασκευής, ομοίως στη Χώρα [...]). Πράγματι πολλά μέλη της οικογένειας Γρημάνη της Πάτμου διετέλεσαν ιεροδιάκονοι, ιερομόναχοι, παπάδες και προηγούμενοι στη μονή του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου και σε εκκλησίες της Χώρας. [...]

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 89-90, ένθα και οι υποσημειώσεις. -Το δε motto εκ της σημ. 160, σ. 93).

Πέμπτη 12 Οκτωβρίου 2023

πελασγοί και άλλοι στην Ενοτρία


περιστάντες εμακάριζον
των νεηνιέων την ρώμην


καίπερ γε ἐὼν ἀποχειροβίοτος

τὸν δὲ ὡς ἐσῆλθε θεῖον εἶναι τὸ πρῆγμα

Ἦ δὴ ὅ τε οὐρανὸς ἔνερθε ἔσται τῆς γῆς
καὶ ἡ γῆ μετέωρος ὑπὲρ τοῦ οὐρανοῦ


ἀποκτείνας δέ μιν οὐκ ἀξίως ἀπηγήσιος Ὀροίτης ἀνεσταύρωσε

καὶ Ἀρίονος ἔστι ἀνάθημα χάλκεον οὐ μέγα ἐπὶ Ταινάρῳ, ἐπὶ δελφῖνος ἐπεὼν ἄνθρωπος

ὡς τῆς ἵππου ταύτης τῶν ἄρθρων ἐπιψαύσας τῇ χειρὶ [...]
τοῦτον ἐξείραντα τὴν χεῖρα πρὸς τοῦ Δαρείου ἵππου
τοὺς μυκτῆρας προσενεῖκαι, τὸν δὲ αἰσθόμενον
φριμάξασθαί τε καὶ χρεμετίσαι
*

Στο συλλογικό βιβλίο το σχετικό με τους Σίντιες, Πελασγούς, Ετρούσκους και Έλληνες η άποψη που προτάθηκε με ισχυρά επιχειρήματα είναι ότι επρόκειτο για ομάδες εθνικο-επαγγελματικές που μετακινούνταν αναζητώντας εργασία ή πρώτες ύλες για μέταλλα.

Στην πρώτη περίπτωση εντάσσονται αυτοί που έκτισαν το «Πελασγικό ή Πελαστικό» τείχος των Αθηνών, τους οποίους η Θ. Χατζηγεωργίου τούς θεωρεί «Ηπειρώτες», κτιστάδες της πέτρας, όπως και οι συνεχιστές απόγονοί τους μέχρι σήμερα, φύλα των οποίων μετανάστευαν στην Σατορνία (Ιταλία), ενώ οι Αρκάδες Πελασγοί με αρχηγούς τον Ένοτρον και Πευκέτιον ίδρυσαν εκεί την Ενοτρία, που εσφαλμένα συνδέθηκε με την λέξη «οίνος» και κατέληξε «Οινοτρία», όπως και οι Θεσπρωτοί και Χάονες που άφησαν ίχνη της παρουσίας τους στα ιταλικά τοπωνύμια Αχέρων, Αχερουσία, Δωδώνη, Χώνες κλπ.

[…]

Οι εγκαταστάσεις τους χαρακτηρίζονταν από ένα είδος κατοικίας, της οποίας η αρχιτεκτονική μορφή (κούμα, θόλος) άφησε αρκετά κατάλοιπα και λέξεις που δηλώνουν τον τρόπο δόμησης αλλά και τοπωνύμια στον ελληνικό και ιταλικό χώρο, όπως ήδη έχω επιχειρηματολογήσει σε άρθρο μου που αφορά τον τρόπο και το είδος της κατοίκησής τους.

σημ.21: βλ. Συμβατότητες / Compatibilities, Κύμη, (Kymi / Kimi), Cuma, ko-ma-we-te-ia, κούμοι and κατά κώμας inhabitation


Χάρης Κουτελάκης, Από την Μαύρη και την Άσπρη Θάλασσα μέχρι την μεγάλη πράσινη και τον Ωκεανό. Η Οδύσσεια του Ομήρου ως mediterraneian pilot χωρίς Λαιστρυγόνες και τέρατα (Μια νέα προσέγγιση για την ανθρωπογεωγραφία της Μεσογείου) (έκδ. ιδιωτ., Αθήνα, Δεκ. 2019, σσ. 428-429).



-----

* Στα motto λεξούλες του Ηροδότου, εκ του Ηρόδοτος. Οκτώ νουβέλες και τέσσερα ανέκδοτα (εισ. μτφρ. και πέντε δοκίμια, έκδ. Άγρα (β΄), Αθήνα 2001, σσ. 38-39, 94-95, 94-95, 122-123, 104-107, 160-161, 178-179), που σημαίνουν: «τούς περικύκλωσαν και μακάριζαν τα παλικάρια για τη ρώμη τους», και: «μ' όλο που είμαι άνθρωπος που ζεί από το έργο των χειρών του», και: «τότε αυτός κατάλαβε ότι το πράγμα είναι από θεού», και: «Σίγουρα θα βρεθεί ο ουρανός κάτω από τη γή, και η γή θα κρεμαστεί πάνω από τον ουρανό», και: «πάντως αφού τον εθανάτωσε [ενν. τον Πολυκράτη, τύραννο της Σάμου] ο Οροίτης, με τρόπο που θα δίσταζα να τον διηγηθώ, τον ανεσταύρωσε», και: «και του Αρίονα υπάρχει χάλκινο άγαλμα, όχι μεγάλο, στο Ταίναρο: επάνω σε δελφίνι ένας άνθρωπος», και: «έτριψε με το ίδιο του το χέρι το πράμα της φοράδας […] ύψωσε το χέρι του και το έφερε στη μούρη του αλόγου του Δαρείου, αυτό αισθάνθηκε τη μυρουδιά, καύλωσε και χρεμέτισε».

Δευτέρα 9 Οκτωβρίου 2023

στην Κάρπαθο


Ο Νικήτας Σέπης είναι η πρώτη φορά απ’ ό,τι ξέρω που έρχεται στο φώς της δημοσιότητας. Τον γνωρίζουμε κυρίως από έργα του στην Κάρπαθο που τα εντοπίσαμε κατά την περιοδεία μας στο νησί από τις 1/7 μέχρι 15/7/1979. Μολονότι υπογράφει ως Κρητικός, φαίνεται πως είναι Καρπάθιος από ρίζα Κρητική. Κάποιος χρυσοχόος που ασήμωσε στα 1638 την εικόνα της Θεοτόκου στο τέμπλο του ναού της Παναγίας στο χωριό Μενετές της Καρπάθου υπογράφει ως ΓΕΩΡΓΙΟC CΕΠΗC ενώ ένας κάτοικος του Μεσοχωρίου (ίσως και ζωγράφος) με την ονομασία ΓΕΩΡΓΙΟC ΑΝΑΓΝΩξΟΥ CΕΠΗ πληρώνει(;) μαζί με άλλους δύο για τη διακόσμηση του τέμπλου του Αγ. Νικολάου που βρίσκεται στη θέση 'Σκοπή', στο Μεσοχώρι, στα 1764.

Τα έργα του Νικήτα Σέπη που εντοπίσαμε είναι:

α) Μια εικόνα του Χριστού ως Μεγάλου αρχιερέα στο ερεισίνωτο του δεσποτικού θρόνου της εκκλησίας των Μενετών με την επιγραφή:

ΑΨΚξ ΘΡΟΝΟC ΚΑΡΠΑΘΟΥ ΑΡΧΙΕΡΕΩC ΚΥΡ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ – ΧΕΙΡ ΝΙΚΗΤΑ CΕΠΙ ΚΡΗΤΟC

β) Οι δεσποτικές εικόνες της Κοιμήσεως Θεοτόκου, του Προδρόμου και του Αγ. Μερκουρίου στο τέμπλο της Κοιμήσεως Θεοτόκου στο χωριό Έλυμπος [... επιγραφές]

γ) Στο ίδιο πρέπει να αποδώσουμε και όλες τις εικόνες του Δωδεκάορτου στο τέμπλο του ναού της Κοιμήσεως Θεοτόκου που προαναφέραμε.

δ) Ολόκληρο το γραπτό τέμπλο του ναού της Αγ. Βαρβάρας στην Έλυμπο. Στο κατάπέτασμά του με παράσταση της Θεοτόκου Γλυκοφιλούσας [... επιγραφή]

ε) Η δεσποτική εικόνα του Χριστού στο τέμπλο της Αγ. Βαρβάρας Ελύμπου [... επιγραφή].

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σ. 68, σημ. 23).

Παρασκευή 6 Οκτωβρίου 2023

το μυστήριο των Ταφίων της Κέρου


[...] στην Κέρο μέχρι στιγμής βρέθηκε μόνο ένας τάφος περιέχων κυκλαδικό ειδώλιο μαζί με δύο ακέραια αγγεία, ενώ είναι εκατοντάδες τα ευρήματα από πάσης φύσεως πήλινα θραύσματα και τμήματα από σπασμένα μαρμάρινα ειδώλια ή αγγεία που σκόπιμα τούς λείπει ένα από τα μέρη που τα συναπάρτιζαν (ας θυμηθούμε το μέχρι πρότινος ελληνικό εθιμικό σπάσιμο της στάμνας με νερό που χυνόταν στον τάφο ώστε να έχει για να ξεδιψάσει ο θανών, που αποτελεί μια από τις ανάλογες πανάρχαιες και πανανθρώπινες δοξασίες [...]

*

Το σπήλαιο της Κάρου ή Κέρου θα πρέπει λοιπόν να διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο ως ένας ιερός περιφερειακός τόπος είτε της Εφεσίας είτε της Ικαρίας Αρτέμιδος (Ταυροπόλου), κατ' αναλογίαν με το μεταγενέστερο αρχαϊκό Ιερό το αφιερωμένο στον Δήλιο Απόλλωνα στην Πρεπέσινθο (Δεσποτικό) της Πάρου.

Σε ανάλογο συμπέρασμα καταλήγει και ο επικεφαλής των πρόσφατων ανασκαφών στο νησί, Colin Renfrew, ο οποίος σε αναφορά του επιλέγει ότι τα ελάχιστα σκελετικά ευρήματα σε σχέση με τα ειδώλια αποκλείουν τη χρήση του χώρου ως ένα νεκροταφείο, ενώ αποδεικνύεται ότι τα σπασμένα ειδώλια είχαν θραυστεί κάπου αλλού, μακριά από τη Κέρο και είχαν μεταφερθεί εδώ. [...]

Οι τελετές αρχικά στο σπήλαιο της Κέρου και επομένως ο κατακερματισμός των ειδωλίων θα πρέπει να λάβαιναν χώρα περιοδικώς είτε κατ' έτος στις 21 Ιουνίου (με τα σημερινά δεδομένα) όταν η πρώτη πανσέληνος βγαίνει φωτεινή στο τρίγωνο της ήβης που σχηματίζουν οι κορυφογραμμές της Κέρου (Σινάνης, 43: Κουφονήσια - Κέρος, Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα 9 (2007)) είτε και μάλιστα, κατά την άποψή μου, κάθε οκτώ ή εννιά χρόνια, δηλαδή κατά τον «μέγαν ενιαυτόν», τότε που συμβαίνει σύνοδος της Αφροδίτης και του Ήλιου.

Το αστρονομικό αυτό φαινόμενο το είχαν παρατηρήσει οι αρχαίοι λαοί, αποτελούσε αρχή της ανανέωσης, της διαδοχής ή της καθιέρωσης της βασιλείας με ταυτόχρονη πτώση των εξουσιαστών, των αρχόντων ή των προγενέστερων βασιλιάδων δι' ανθρωποκτονίας. Κατά τον Όμηρο ο Ραδάμανθυς βασίλευσε «εννέωρος». [...]

Το τέλος των ανθρωποθυσιών από περιοχή σε περιοχή ασφαλώς δεν επήλθε άμεσα και ταυτόχρονα, όπως τεκμηριώνεται και από τις ιστορικές πηγές. [...]

*

[...] Έτσι λοιπόν σε ό,τι αφορά την Κέρο από την οποία προέρχονται τα περισσότερα κυκλαδικά ειδώλια, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι λάβαιναν χώρα τελετουργίες με υποκατάστατα ανθρωποθυσίας από τότε που επήλθε η σταδιακή κατάργηση των ανθρωποθυσιών.

Χάρης Μ. Κουτελάκης, Αιγαίο και Χάρτες με ανατρεπτική ματιά (έκδ. Ερίννη, Αθήνα 2008, σσ. 35, 55-56, 57).

Τρίτη 3 Οκτωβρίου 2023

το άλλο μας μισό


βραχιά, αγρός επί της δυτικής ακτής, εκ του ρ. βρέχομαι
λαγκάδι, βαθειά κοιλάδα (υπερθ. λάγκα)
λιμανάκι, μικρό αμμουδερό όπου υπάρχει υπόσκαφη αποθήκη βάρκας και ενίοτε υποτυπώδης κυματοθραύστης
λάκκος/-ί, πεδινή έκταση που βυθίζεται ελαφρώς
λούγκος, εκβολή ποταμού/-ίδας στις Βραχιές
πάγκα, ξέρα, επίπεδος ύφαλος (πρβλ. τραπέζι)
παλάδα/-ί, ορυχείο θηραϊκής γής (ποζουλάνας)
ποταμός, χείμαρρος, ξεροπόταμος (ποταμίδα: ρηχό ρυάκι στον Κάμπο)
σπηλιά, υπόσκαφο
σύρμα, εκ του ρ. σύρω (τις βάρκες) (βλ. λιμανάκι)
τούμπα, απότομη κατωφέρεια
τραπέζι, επίπεδος βράχος (πρβλ. πάγκα)

*

Θηρασία: θηλυκό του επίθ. θηράσιος, που δηλώνει κτήση ή καταγωγή.

Ο Hiller (1978) αναγνώρισε το επίθετο στο σύμπλεγμα: «qe-ra-si-ja» που απαντά σε πινακίδες Γραμμικής Β' από την Κνωσό αναφερόμενο σε μια θεότητα που φαίνεται να λατρεύεται αποκλειστικά στην Κρήτη από τα τέλη της Μεσομινωικής ΙΙΙ περιόδου και εξής.

Η χρονική σύμπτωση με την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που έπληξε τις βόρειες ακτές της Κρήτης, καθώς και η ανακάλυψη προσφορών ελαφρόπετρας μέσα σε κωνικά κύπελλα (Hiller 1978, 677), οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μια ανώνυμη θεά που αποκαλείται με το «εθνικό» της όνομα: Θηρασία, από τη Θήρα. Σε αυτή την περίπτωση, το όνομα Θήρα ανάγεται τουλάχιστον στο 15ο αι. π.Χ., και είναι προελληνικό, όπως είχε ήδη αναγνωρίσει ο Haley (1928, 143), κάτι που εξηγεί και τη δυσετυμολογία του.

Άγγελος Μπούφαλης, «Τα τοπωνύμια της Θηρασίας», εν Θηρασία ΙΙΙ. Αρχαιολογική έρευνα και ιστορία του τοπίου μιας νησιωτικής κοινωνίας (έκδ. Τα πράγματα, Αθήνα 2021, σσ. 481-482, 483 επιλογή).

*

ΤΟ ΑΛΛΟ ΜΑΣ ΜΙΣΟ

Εκείνο τον καιρό, λόγω της έλλειψης διαθέσιμου εχθρού, οι Έλληνες μάχονταν μεταξύ τους. (Ήταν μια παμπάλαιη συνήθεια των προγόνων, που την τιμούσαν οι επίγονοι.) Ένας από τους αρχηγούς είπε στα παλληκάρια του: «Ελάτε, συμπολεμιστές, να αφανίσουμε το άλλο μας μισό. Κι όταν τα καταφέρουμε, θα χωριστούμε μεταξύ μας και θα συνεχίσουμε τη μάχη. Μέχρις ενός. Όποιος διαφωνεί ας αλλάξει έθνος

Διονύσης Στεργιούλας, Το πιο ωραίο τοπίο (έκδ. Νησίδες 2023, σ. 37).

Σάββατο 30 Σεπτεμβρίου 2023

το άκτιστο ρούχο της αγάπης


Η μητέρα μου σκέφτηκε ότι για να μη θέλει να σωθεί
όπως τα αδέλφια του [ενν. του κουταβιού],
ή δεν καταλάβαινε την ευκαιρία ή δεν την καταδεχόταν.
Και στις δύο περιπτώσεις είχε κάτι βιβλικό το πείσμα του.
Σαν τον ασκητή που οι ουρανοί τού στέλνουν ανθρώπους
να τον σώσουν,
αλλά εκείνος περιμένει τον ίδιο τον θεό.*

Από την πρώτη στιγμή που τον είδα, είχα άσχημο προαίσθημα γι' αυτόν. Μού δημιουργήθηκε αμέσως η ιδέα ότι αυτός ο άνθρωπος θα γινόταν αιτία να μού συμβεί κάποιο κακό. Το άχαρο σώμα του στεκόταν μπροστά μου με αέρα κυρίαρχου, παρόλο που τίποτε πάνω του δεν ήταν ούτε δυνατό ούτε όμορφο. Αρκετά μεγάλος σε ηλικία, όχι όμως γέρος.

Σ' αυτήν την ηλικία που ο κυνισμός έχει διαποτίσει τα κύτταρα με τρόπο μη αναστρέψιμο και που ο ενστερνισμός και τού πιο απωθητικού ενδεχομένου έχει πλέον συντελεστεί· αλλά κι ακόμη περισσότερο,

σ' αυτήν την ηλικία που η βουλιμία δεν μπορεί πια να χαλιναγωγηθεί ή έστω να περιοριστεί, ούτε καν από την πιθανότητα μιας πρόσκαιρης ανορεξίας, αφού ο κύκλος της ζωής έχει αρχίσει να κλείνει, και η ανάγκη για την απόκτηση των ακόμη αναπόκτητων αγαθών είναι επιτακτική.

Όχι όμως και τόσο μεγάλος από την άλλη, ώστε να έχει αρχίσει να σκέφτεται σοβαρά το τέλος της ζωής του, την ώρα που η συνείδησή του θα αναγκαστεί να αποκολληθεί από τον βλαστό που τη συγκρατεί και να επιβιώσει μόνη της στα αχανή πεδία,

χωρίς την προστασία του κτισμένου κόσμου·

τότε που το μόνο που θα τη συνοδεύει θα είναι το άκτιστο ρούχο της αγάπης. [...]

Γιάννης Μαυριτσάκης, Κρεουργία (V. από τον τελικό μονόλογο της Αγαύης - έκδ. Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου & Νεφέλη, Αθήνα 2021, σσ. 55-56).


-----
* Το motto όμως εκ του Γιάννη Σκαραγκά, Συμπτώματα από την έλλειψη βάρους (έκδ. Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου & Νεφέλη, Αθήνα 2023, σ. 19, μιλάει ο 'αυτιστικός' Ορέστης).

Τρίτη 26 Σεπτεμβρίου 2023

η λάμπα και το λυχνάρι


«Η νέα εποχή θα έφτανε ώς εμάς (…) με τη μορφή ενός διάφανου σχεδόν άυλου αχλαδιού: ένας γυάλινος φαλακρός καρπός με ψυχρό αιχμηρό φως. Άναβε κι έσβηνε στο ταβάνι, πατώντας εδώ χαμηλά ένα μαντζούνι-διακόπτη. Ένα ρέκβιεμ, αυτό, στη χαμένη απτότητα, εκείνη που αντικατέστησε το γλυκό φως του λυχναριού, αυτό το κατοικίδιο χειροποίητο άστρο, που έκανε τα πράγματα να κολυμπάνε ανάλαφρα ολόγυρά μας.

Η μητέρα τού έβαζε λάδι με το λαδικό. Το βαμβακερό φυτίλι, στριφτή ελάχιστη πλεξίδα, το απορροφούσε αργά. Ύστερα άναβε το σπίρτο και το πλησίαζε στην άκρη του. Βλέπαμε τη μικρή γήινη φλόγα να γεννιέται εκεί, σ’ αυτόν τον μικρό λειτουργικό κύκλο της ανθρώπινης επινοητικότητας. Η αργή καύση, σε παράλληλο βηματισμό έντυνε με απαλές ανταύγειες τις αργόσυρτες ώρες μας»

Μανώλης Πρατικάκης, «Η Κρήτη», περιοδικό Λέξη.

Πέμπτη 21 Σεπτεμβρίου 2023

το σώμα δεν λέει ποτέ ψέματα


Μόνο η καρδιά παραμένει
το ίδιο ευάλωτη και το ίδιο αδίστακτη.
Σφίγγει για να αντέξει κάποιο ανεξήγητο βάρος
και πετρώνει. Είναι από μόνη της
μια μονάδα μέτρησης βάρους και ήττας
.*


ΕΡΜΙΟΝΗ: [...] Βλέπω συνδυάζετε το αλκοόλ με την ηλιοθεραπεία. Ό,τι πρέπει για να ταλαιπωρήσετε την καρδιά σας.
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Θα με ειρωνευτείτε ως καρδιοχειρουργός, αλλά τι αξία έχει μια καρδιά χωρίς λίγη ταλαιπωρία;
ΕΡΜΙΟΝΗ: Ειρωνεία όχι, αλλά κάποια συγκατάβαση με την άγνοια κινδύνου σας, ναι, θα την έχω. Μπορώ να σάς φανταστώ νεότερο.
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Δηλαδή;
ΕΡΜΙΟΝΗ: Είστε το είδος του άντρα που έχει μάθει να τού χαρίζονται όλοι. (Διστάζει.) Με πόσες γυναίκες και άντρες έχετε κοιμηθεί;
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Μάλλον μού δινετε μεγάλη αξία.
ΕΡΜΙΟΝΗ: Έχετε κάτι κοινό με τον θείο μου. Το βλέμμα τού ταπεινωμένου λιονταριού. Σάς ερωτεύονται για μια θλίψη που δεν έχετε πραγματικά.

*

ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Εσείς γιατί πιστεύετε ότι τον υπερασπίστηκα;
ΕΡΜΙΟΝΗ: Γιατί δεν σάς ένοιαζε. Δεν είναι ότι αδιαφορείτε για μια καρδιά που κινδυνεύει. Απλώς προτιμάτε να την ταλαιπωρήσετε για να νιώσετε ζωντανός. Για να αποδείξετε ότι δεν είστε ένας κοινός θνητός. (Τον αφήνει και βγαίνει από την σκηνή.)

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: [...] Και πάντα με κοιτούσε [ενν. τον σκύλο του, τον Πυλάδη] στα μάτια σαν να με βλέπει ολοένα και καθαρότερα. Σαν να πήγε στο φεγγάρι και να κατάλαβε τι σημαίνει το βάρος στα πόδια και η έλλειψή του.
ΠΥΘΙΑ: Τί σημαίνει;
ΟΡΕΣΤΗΣ: Τί νόημα έχει να πατήσεις σ' έναν άλλο πλανήτη με το βάρος της παλιάς σου ζωής; (Μετανιώνει που τής ανοίχτηκε.) Πάω να βοηθήσω την αδελφή μου.

*

ΕΡΜΙΟΝΗ: [...] Γι' αυτό βιάζεται να σού δώσει το μωρό η Ηλέκτρα. Δεν χρειάζεται να τη γιατρέψεις για να μάθει να το αγαπά. Το λατρεύει. Τόσο που θέλει να τού δώσει μια ευκαιρία μακριά της. Να αλλάξει τη μοίρα τού μωρού, όχι με το αίμα που κυλάει στις φλέβες του, αλλά με την αγάπη που θα τού χαρίσει κάποια άλλη. Και να 'σαι σίγουρη ότι ούτε ο Ορέστης ούτε κανένας δεν θα μπορούσε να τη σταματήσει από το να σού το δώσει.

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: Θαυμάζω τους ανθρώπους που εμπιστεύονται τα μάτια και το μυαλό τους. Εγώ τα τρέμω. Δεν τούς έχω καμία εμπιστοσύνη. Γι' αυτό κι έχω μάθει να τα ξεγελάω. Δεν το κάνω με δόλο, αλλά από άμυνα. Υπάρχει καλύτερη κρυψώνα από το να κάνεις τον άλλο να κοιτάξει αλλού;

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: [...] Όλοι οι άντρες σαν κι εσένα θέλουν. Δεν σάς καυλώνουν τα νιάτα αλλά η υποταγή. Η ανοχή μας όταν μάς ανοίγετε. Το σώμα δεν λέει ποτέ ψέματα.

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: [...] Ξέρεις γιατί μού αρέσουν οι άντρες σαν κι εσένα; Γιατί κατά βάθος είστε ηλίθιοι. Κι ο χαρακτήρας σας φαίνεται στο βλέμμα σας όταν χύνετε. Όλη η βλακεία συμπυκνωμένη στον χυμό σας. Φαντάσου τα αμέτρητα υποψήφια παιδιά ενός βλάκα στα φλόκια του.

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: Η αλήθεια είναι ότι προσπάθησες να με πιστέψεις, αλλά δεν σε άφησα. Έπρεπε να με υποπτεύεσαι. Γιατί ο κόσμος το έβλεπε στα μάτια σου και με υποπτευόταν κι αυτός. Κι όσο σε μισούσαν που με υπερασπιζόσουν, τόσο δεν πήγαινε κανενός το μυαλό στην αδελφή μου. Ξαλάφρωσες τώρα ή θες και να σ' τον παίξω. (Αφήνει τον Απόλλωνα μουδιασμένο και βγαίνει.)

*

ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: [...] Θα πούμε ότι δεν άντεξες αυτά τα τέρατα. Ότι έγινες η φωνή του θεού και το χέρι της δικαιοσύνης. Θα πούμε αυτό που θέλουν να ακούν οι άνθρωποι για να αντέξουν τη φρίκη. Εξηγήσεις θέλουν. Γιατί τα μεγαλύτερα μυστικά πρέπει να έχουν το μικρότερο βάρος.
[...]
Αυτός είναι ο κόσμος των ανθρώπων. Το βάρος. Αυτό είναι η μοίρα μας, αυτό είναι το κακό που μάς διαβάλλει. Όλα είναι φτιαγμένα για να πέφτουν και να διαλύονται. Οι άνθρωποι, τα αισθήματα, οι αναμνήσεις. Κοίτα το φεγγάρι. Μπορεί σ' ένα πλανήτη χωρίς βάρος η μοίρα μας να είναι αλλιώτικη. Μπορεί η ευτυχία μας να είναι απλώς ένα σύμπτωμα από την έλλειψη βάρους. Κοίτα το φεγγάρι και φαντάσου μια ζωή μακριά. [...]

Μόνο εσύ μπορείς να βάλεις ένα τέλος
στον κύκλο του κακού.
Δεν είμαστε τα τραύματά μας.
Οι ουλές μας δεν είναι δέρμα αλλά μπαλώματα.
Δεν θα ζείς για πάντα μέσα στο τραύμα.
Κάποια στιγμή θα γίνει ένα αδιάφορο σημάδι.**

Γιάννης Σκαραγκάς, Συμπτώματα από την έλλειψη βάρους (έκδ. Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου & Νεφέλη, Αθήνα 2023, σσ. 32-33, 35, 40-41, 51, 56, 58, 59, 60, 76). - Το motto κι η κατακλείδα εκ του ιδίου (ό.π., σ. 34, μιλάει η καρδιοχειρουργός Ερμιόνη & σ. 62, όπου αποφαίνεται η ψυχίατρος Πυθία).

Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου 2023

η πατρική αγάπη


Ο Μπαχόφεν γράφει ότι «η στενή σχέση ανάμεσα στο παιδί και τον πατέρα, η αυτοθυσία του γιού για τον γεννήτορά του, απαιτούν ένα ακόμη υψηλότατο βαθμό ηθικής ανάπτυξης από ό,τι απαιτεί η μητρική αγάπη, αυτή η μυστηριακή δύναμη που διαπερνά όλα τα γήινα όντα.

Η πατρική αγάπη εμφανίζεται αργότερα. Η σχέση η οποία υπάρχει από την αρχή κάθε πολιτισμού, κάθε αρετής, κάθε ευγενικότερης ιδέας για τη ζωή, είναι εκείνη που αναπτύσσεται ανάμεσα στη μητέρα και το παιδί.


Λειτουργεί μέσα σ' ένα κόσμο βίας ως η θεϊκή αρχή της αγάπης, της ένωσης, της ειρήνης. Η γυναίκα μεγαλώνοντας τα παιδιά της μαθαίνει πολύ πριν από τον άντρα να επεκτείνει την αγαπητική της φροντίδα πέρα από τα όρια του εγώ προς μιαν άλλη ύπαρξη και να κατευθύνει οποιοδήποτε δώρο της επινοητικότητάς της για τη διαφύλαξη και τη βελτίωση της ζωής του άλλου.

Σ' αυτό το στάδιο η γυναίκα είναι το θησαυροφυλάκιο, αφ' ενός όλου πολιτισμού, όλης της καλοσύνης, όλης της αφοσίωσης, κάθε φροντίδας για αυτούς που ζούν και αφ' ετέρου του πόνου για αυτούς που πεθαίνουν
».

Ο Μπαχόφεν σημειώνει ότι το μυστήριο αποτελεί την πραγματική ουσία κάθε θρησκείας, και ότι η γεννητική ικανότητα (η μητρότητα) της γυναίκας είναι το μέγα μυστήριο και το αρχαιότερο στοιχείο στην ανάπτυξη των θρησκευτικών ιδεών.

Αρχικά οι σεξουαλικές σχέσεις ήταν ακανόνιστες και απεριόριστα ελευθερομικτικές, όπως των ζώων. «Η γυναίκα», γράφει ο Μπαχόφεν, «ένιωσε πρώτη την ανάγκη για ρυθμισμένες σχέσεις και μια καθαρότερη ηθική». Η γυναίκα δεν είναι προικισμένη με όλα εκείνα τα θέλγητρα για να παραμείνει για πάντα, μέχρι που να γεράσει, στην αγκαλιά ενός και μόνον άντρα.

Ο νόμος της φύσης απορρίπτει κάθε απαγόρευση και θεωρεί την αποκλειστικότητα ως μια προσβολή στην θεϊκότητά της.

Και συνεχίζει, λέγοντας: «Ο γάμος ως απόκλιση από τον φυσικό νόμο της ύλης θα πρέπει να εξευμενιστεί. Ο εταιρισμός (έτσι ονομάζει ο Μπαχόφεν την απεριόριστη ελευθερομιξία των δύο φύλων στο προπολιτισμικό στάδιο, ή για την ακρίβεια στο στάδιο που δεν έχει επινοηθεί ο γάμος ακόμη) και ο αυστηρός συζυγικός νόμος - αυτές οι δυό αρχές που έδειχναν ότι αλληλοαποκλείονταν παντοτινά - τώρα εισέρχονται σε μια στενότερη σύνδεση. Η πορνεία καθίσταται μια εγγύηση για τη γαμήλια αγνότητα, η οποία απαιτεί μια προηγούμενη εκπλήρωση της φυσικής κλίσης της γυναίκας.

Στον αγώνα της ενάντια σε τέτοιες απόψεις που υποστηρίζονταν από την ίδια την θρησκεία, η πρόοδος προς μιαν ανώτερη ηθική ήταν υποχρεωμένη να προχωράει πολύ αργά γιατί απειλούνταν σε κάθε της βήμα. Η ποικιλία των ενδιάμεσων σταδίων ανάμεσα στον εταιρισμό και τη μητριαρχία δείχνει τα σκαμπανεβάσματα αυτής της χιλιόχρονης πάλης.

Η Δημήτρια αρχή (δηλαδή η αρχή που επέβαλε η θεά Δήμητρα του γεωργικού σταδίου) θριάμβεψε σιγά σιγά και με την πάροδο του χρόνου η εξιλαστήρια θυσία περιορίστηκε σταθερά. Οι διαβαθμίσεις είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες.

Η θυσία η οποία αρχικά τελούνταν κάθε χρόνο, αργότερα καθιερώθηκε να τελείται μονάχα μια φορά. Αρχικά πραγματοποιούνταν από τις δέσποινες (matrons), αλλά ο εταιρισμός αργότερα περιορίστηκε στα νεαρά κορίτσια και μόνον πριν απ' το γάμο.

Αλλά και τότε ακόμη δεν είναι πια απεριόριστα ελευθερομικτικός και περιορίζεται σε ορισμένα επιλεγμένα πρόσωπα. Για να τηρηθεί αυτός ο περιορισμός, ειδικές ιερόδουλες ορίζονται κι αυτό αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς μιαν ανώτερη ηθική, μιας και μεταβίβασε την υποχρέωση ολόκληρου του γυναικείου φύλου σε μια περιορισμένη τάξη γυναικών κι απελευθέρωσε τις δέσποινες από την υποχρέωση της πορνείας
».

Με άλλα λόγια ο Μπαχόφεν, που παράθεσα αυτούσιο ολόκληρο το απόσπασμα της ερμηνείας του, μάς λέει ότι αρχικά, σε ένα προπολιτισμικό στάδιο, οι άνθρωποι ήταν απεριόριστα ελευθερομικτικοί. Το στάδιο αυτό -επηρεασμένος από τις ηθικές ανδροκρατικές ιδέες της εποχής του-, το χαρακτηρίζει εταιρισμό, ενώ δεν είναι πορνεία και εταιρισμός.

Είναι απλώς πολυγαμικές ελεύθερες σχέσεις και των δύο φύλων χωρίς ιδιοκτησιακούς φραγμούς.

Πολιτισμικά στάδια είναι οι περιορισμοί που μπαίνουν μέχρι να φτάσουμε στο γάμο. Όπως χαρακτηριστικά γράφει «ο εταιρισμός είναι συναρτημένος με το κατώτατο επίπεδο της φυτικής ζωής, ενώ η μητριαρχία είναι με το ανώτερο στάδιο της γεωργίας».

Ο εταιρισμός, σημειώνει, ότι «ακολουθεί το πρότυπο της άγριας φυτικής ζωής ενώ ο αυστηρός Δημήτριος νόμος του γάμου, όπως επεκράτησε στην ανωτέρα εξελιγμένη μητριαρχία, ακολουθεί το πρότυπο του καλλιεργημένου χωραφιού».

Ανδρέας Λεντάκης, Ιερά Πορνεία (έκδ. Δωρικός, Αθήνα 1992, σσ. 269-273).

Τρίτη 12 Σεπτεμβρίου 2023

η καταγωγή της θρησκευτικής πορνείας


Ο Farnell βλέπει την καταγωγή της θρησκευτικής πορνείας σε μια καθαρά κοσμική, δηλ. μη θρησκευτική, πρακτική που έχει χαρακτήρα προστατευτικό με το να διαρραγεί ο παρθενικός υμένας πριν να παραδοθεί η νύφη στο γαμπρό, ώστε η συνουσία του τελευταίου να αποβεί ασφαλής και απαλλαγμένη από έναν κίνδυνο που σε κάποιο συγκεκριμένο πολιτισμικό στάδιο οι άνθρωποι την συνέδεαν με τη διακόρευση.

*

Υποστηρίζει [...] ο Frazer ότι: «[...] Γνωρίζουμε επίσης από τον Ωσηέ (4.3 κ. εξής) ότι και στο Ισραήλ οι νεαρές παντρεμένες πορνεύονταν στους ναούς, στις βουνοκορφές κάτω απ' τη σκιά ιερών δέντρων οξιάς, λεύκης και τερεβίνθων. Ο προφήτης δεν μνημονεύει παρθένες να μετέχουν σ' αυτά τα όργια. [...]».

[...] Και σ' άλλο σημείο, μιλώντας για την Ιερά Πορνεία των γυναικών της Αφρικής και της Ασίας, λέει ότι οι οι γυναίκες με τις ακόλαστες συνευρέσεις τους στους ναούς, είτε ήταν παντρεμένες, είτε ήταν παρθένες ή επαγγελματίες πόρνες, μιμούνταν την ακόλαστη συμπεριφορά μιας Μεγάλης Θεάς της γονιμότητας με σκοπό να εξασφαλίζουν την ευκαρπία των χωραφιών και των δέντρων, των ανθρώπων και των ζώων. Εκτελώντας δε αυτά τα καθήκοντα, που ήταν σημαντικά και ιερά, οι γυναίκες πιθανόν να νομίζονταν, όπως συμβαίνει με τις αδελφές τους της Δυτικής Αφρικής, ότι κατέχονταν πραγματικά από τη θεά.

*

[... για τον Λεκατσά:] «Η Ιερή Πορνεία έχει την αρχή της σε δυό παράγοντες, στο φόβο της παρθενίας και στην άγνοια του ρόλου του άντρα στην αναπαραγωγική λειτουργία. Η αιμορροή της διάρρηξης του παρθενικού υμένα ταυτίζεται με την αιμορροή των εμμήνων και προκαλεί τους ίδιους τρόμους.

Η διακόρευση έτσι αναθέτεται σε ξένους ή σε ιερά πρόσωπα (αρχηγούς, βασιλιάδες, ιερείς) ή στο είδωλο του θεού, απ' όπου βγαίνουν λογής έθιμα, όπως η προγαμιαία πορνεία, το Δίκαιο της Πρώτης Νύκτας, το Νασαμώνειο έθιμο, κι άλλα.

Από την άλλη, καθώς ο ρόλος του άντρα στην αναπαραγωγή δεν είναι γνωστός, η γυναίκα αναζητά τη γονιμοποίησή της σε λογής φυσικά στοιχεία και τέλος στον ίδιο το θεό, που συγκεντρώνοντας τις γονιμικές λειτουργίες, μπορεί, περισσότερο από καθετί άλλο, να τής γονιμέψει τη μήτρα.

Έτσι τα ίδια τα έθιμα που γλιτώνουν από τους κινδύνους της παρθενίας (όπου η παρθενία διατηρείται και παραπέρα από τις μυητικές τελετές που συχνά την καταστρέφουν με τεχνητά μέσα) και άλλα έθιμα, όπως τα όργια, τα τόσο συχνά ανάμεσα στους καθυστερημένους λαούς, σκοπό τους έχουν να δώσουν την ευκαιρία στο θεό να πλησιάσει τη γυναίκα
».

*

{Λεντάκης:] Το αρχαιότερο στάδιο της Ιεράς Πορνείας κατά τη γνώμη μου είναι εκείνο στο οποίο έχουμε καθολική συμμετοχή των γυναικών ενός λαού, όπως μάς παρέδωσαν ο Ηρόδοτος για τη Βαβυλώνα και ο Στράβων για τις γυναίκες της Αρμενίας. Αργότερα καθιερώθηκε η τμηματική συμμετοχή ορισμένων γυναικών. Νομίζω ότι όλοι οι θεσμοί αρχικά έχουν συλλογικό χαρακτήρα. Π.χ., αρχικά έχουμε συλλογικό όνομα του γένους προτού να καθιερωθεί και το ατομικό όνομα, έχουμε συλλογική ιδιοκτησία του γένους προτού να εμφανιστεί η ατομική ιδιοκτησία αγαθών [...].

Θα πρέπει ακόμη να επισημάνουμε ότι αυτό το είδος της καθολικής εκπόρνευσης του γυναικείου πληθυσμού δεν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ακριβώς πορνεία γιατί γίνεται μονάχα για μια φορά στη ζωή τους και αφορά όλες ανεξαιρέτως τις γυναίκες και για την ακρίβεια όλες τις άγαμες παρθένες μόλις φθάσουν στο στάδιο της ενήβωσης, οπότε θα πρέπει να επισκεφθούν το ναό της Μεγάλης Θεάς, όπου θα διακορευτούν από έναν ξένο που θα καταβάλει στη θεά ένα μη καθορισμένο ποσό και μετά απ' αυτό επιστρέφουν στο σπίτι τους και παντρεύονται.

[...[ Όταν υποστήριξα αυτή την άποψη αγνοούσα ότι και ο Hartland το 1907 έγραψε ότι το έθιμο αυτό είναι μια τελετουργία ενήβωσης (puberty rite) που ανήκει σε ένα πρωτόγονο στάδιο ιδεών και μόνον αργότερα συνδέθηκε με τη λατρεία της Μύλιττας, δηλ. της Βαβυλωνιακής Αστάρτης.

*

Το δεύτερο είδος της Ιεράς Πορνείας είναι η Ιεροδουλεία και δεν αφορά όλες τις γυναίκες αλλά μονάχα ορισμένες που είναι εγκατεστημένες μόνιμα στο ναό που ασκούν την Ιερά Πορνεία σε μόνιμη επαγγελματική βάση. Αυτές είναι κατά κανόνα αιχμάλωτες ή αγορασμένες δούλες, αλλά καμιά φορά είναι και ελεύθερες που είτε τις αφιέρωσαν οι δικοί τους στο ναό είτε οι ίδιες αφιερώθηκαν σ' εκπλήρωση κάποιου τάματος.

Ουσιαστικά αποτελεί μια μετεξέλιξη του πρώτου είδους που αποκόπηκε απ' αυτό και σιγά σιγά ξεχάστηκε η αρχική του σημασία. Προφανώς επιβλήθηκε με τη διάλυση του γένους και τη διαμόρφωση ατομικής οικογένειας και κυρίως μετά από την ισχυροποίηση της πατριαρχίας και την πλήρη επιβολή του άνδρα, οπότε η ζηλοτυπία παρεμβαίνει αποφασιστικά και μεταστοιχειώνει τον προηγούμενο οικουμενικό θεσμό.

Τώρα ο άντρας δεν θέλει η γυναίκα του να σμίγει με κανέναν απολύτως, έστω και αν αυτός είναι ένας θεός μέσα σ' ένα ναό.

Ίσως σ' αυτή τη φάση να καθιερώθηκαν οι τελετές των φαλλοβασιών για τη διακόρευση της γυναίκας μέσα στο ναό από το άγαλμα του θεού, δηλαδή από τον ίδιο το θεό, και όχι από ένα άνδρα είτε αυτός είναι ο ιερέας, είτε ένας ξένος.

Η τελική λύση που επικράτησε φαίνεται ήταν να κλειστούν στο ναό ορισμένες γυναίκες οι οποίες υπηρετούν τη θεά της γονιμότητας σ' όλη τους τη ζωή και η Ιερά Πορνεία που εξασκούν είναι εξ ονόματος όλων των γυναικών της πόλης βάσει της μαγικής αρχής pars pro toto (το μέρος έναντι του όλου) και σε μόνιμη επαγγελματική βάση.

Έτσι ο άντρας κατάφερε να έχει και την πίτα σωστή και το σκύλο χορτάτο. Αργότερα, με την πάροδο του χρόνου, σπάζει ο ιερατικός χαρακτήρας της Ιεροδουλείας και ο θεσμός λαϊκεύεται με τη μεταστοιχείωσή του στη δημόσια ή την ιδιωτική πορνεία, χωρίς θρησκευτικό χαρακτήρα.

*

[...] ο εκπολιτισμός του Ενκιντού στο έπος του Γιλγαμές, όπως είδαμε, γίνεται από μια ιερόδουλη. Αφού σμίξει μαζί της τότε εγκαταλείπει την άγρια φύση και έρχεται στην Ουρούκ, δηλαδή στο πολιτισμένο περιβάλλον και στην ανθρώπινη κοινωνία. Το σενάριο της μύησης είναι εμφανές, αλλά αν το επικαλούμαι είναι για να σημειώσω το στοιχείο της συνεύρεσης με την ιερή πόρνη, οπότε μετά απ' αυτό το γεγονός εγκαταλείπει την άγρια φύση και μπαίνει στον πολιτισμό, όπως ακριβώς και οι άγαμες Βαβυλώνιες μετά τη συνεύρεσή τους στο ναό επιστρέφουν στο οικογενειακό περιβάλλον.

Όσον αφορά την διακόρευση, αυτή υποδηλώνει συμβολικά τον πλασματικό θάνατο της μύστιδας στην προηγούμενη κατάσταση και την είσοδό της στη νέα. Είναι δηλαδή ένα απαραίτητο στοιχείο για να υποδηλωθεί έμπρακτα και με ορατό τρόπο η αλλαγή που υπέστη το άτομο που παύει να είναι ο παλιός του εαυτός και γίνεται νέος άνθρωπος.

Η μυητική κουρά, η αλλαγή ρούχων, η περιτομή στους άντρες και η παρθενοφθορία στις γυναίκες, αυτό ακριβώς υποδηλώνουν. Πεθαίνει η παρθένα και γεννιέται η γυναίκα που είναι ώριμη για τεκνοποίηση.

Ανδρέας Λεντάκης, Ιερά Πορνεία (έκδ. Δωρικός, Αθήνα 1992, σσ. 277, 279, 283, 286, 288-289, 290-291, 304-305 (για το έπος του Γιλγαμές, πρβλ. σσ. 48-52)).

Πέμπτη 7 Σεπτεμβρίου 2023

για την ιερά παρθενοφθορία


Ιερή Διαπαρθένευση. Έθιμα παρθενοφθορίας έχουμε τόσο στους αρχαίους λαούς όσο και σε σύγχρονους.

Στη Ρώμη λατρευόταν ένας θεός με το όνομα Mutunus ή Tutunus, που όπως παραδίδει ο Αυγουστίνος αντιστοιχούμε με τον Πρίαπο των Ελλήνων, έναν φαλλικό θεό της γονιμότητας. [σημ.: Αυγουστίνος: De civitate Dei 4.11: «Mutunus vel Tutunus qui est apud Graecos Priapus».]

Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει ότι πάνω στον πελώριο και απαίσιο φαλλό του οι νεόνυμφες υποχρεώνονταν να καθήσουν, σύμφωνα με ένα πολύ σεβαστό και θρησκευτικό έθιμο των ώριμων γυναικών. Την πληροφορία αυτή επιβεβαιώνουν ο Λακτάντιος και ο Αρνόβιος.

Ο πρώτος γράφει ότι, στο γεννητικό του όργανο κάθονται αυτές που παντρεύονται, για να φανεί ότι ο θεός είναι εκείνος που πρώτος γεύτηκε την ντροπή τους. [σημ.: Λακτάντιος: Institutes 1.20.36: «Tutunus in cuius sinu pudendo nubentes praesident, ut ilarum pudicitiam prior deus delibasse videatur».]

Κι ο δεύτερος κατακεραυνώνοντας τους εθνικούς για τη θρησκεία και τα λατρευτικά έθιμά τους, τούς ρωτάει επιτιμητικά: «Δεν είστε εσείς που θεωρείτε αίσιες, και το εύχεστε κιόλας, οι γυναίκες σας να καβαλήσουν (ιππεύσουν) το πελώριο και φρικτό όργανο του Τούτουνου;» [σημ.: Αρνόβιος, 4.7: «etiamne Tutunus, cuius immanibus pudendis horrentique fascino vestras inequitare matronas et auspicabile ducitis et optatis?]

Οι πληροφορίες που έχουμε δεν μάς δείχνουν ότι έχουμε παρθενοφθορία, προφανώς για λόγους γονιμικούς, και φυσικά δεν πρόκειται για Ιερά Πορνεία.

*

Φαίνεται ότι έθιμο παρθενοφθορίας ασκήθηκε και στο Ισραήλ όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τον Ιεζεκιήλ (16.17) που λέει: «και έλαβες τα σκεύη της καυχήσεώς σου εκ του χρυσίου μου και του αργυρίου μου, εξ ών έδωκά σοι και εποίησας σεαυτή εικόνας αρσενικάς και εξεπόρνευσας εν αυταίς», κατασκεύασες δηλαδή χρυσούς και αργυρούς φαλλούς και εκπορνεύτηκες μ' αυτούς. Σ' αυτή την περίπτωση έχουμε ένα υποκατάστατο της παρθενοφθορίας με εκπόρνευση σε ναό όπως γινόταν στη Βαβυλώνα ή την Αρμενία, αλλά αντί να γίνει αυτό με έναν ξένο, γίνεται με το φαλλό ενός θεϊκού αγάλματος σε ναό προφανώς, που δείχνει το σκοπό, που είναι η εξασφάλιση της γονιμότητας.

*

Στην αρχαία Ελλάδα έχουμε δυό περιπτώσεις φαλλοβασίας. Η πρώτη αφορά ένα έθιμο που είχαν στη Φαιστό της Κρήτης όπου, κατά τη γιορτή που την ονόμαζαν «Εκδύσια», πλάγιαζαν τις νύφες πριν από τη νύχτα του γάμου δίπλα στο άγαλμα του Λεύκιππου.

Σύμφωνα με τον αιτιολογικό μύθο η Γαλάτεια, η κόρη του Ευρύτιου, παντρεύτηκε στη Φαιστό τον Λάμπρο, το γιό του Πανδίωνα, που καταγόταν από καλή οικογένεια, αλλά ήταν φτωχός. Όταν η Γαλάτεια έμεινε έγκυος, ο Πανδίων ευχήθηκε το παιδί να είναι αγόρι κι έφυγε για τη βοσκή, αφήνοντας παραγγελία στη γυναίκα του αν τύχει και γεννήσει κορίτσι να το αφανίσει.

Τελικά η Γαλάτεια γέννησε κόρη. Η λύπη της ήταν μεγάλη όσο σκεφτόταν «την ερημίαν του οίκου». Επειδή όμως τα όνειρα που έβλεπε αλλά και οι μάντεις τής έλεγαν να μεγαλώσει το παιδί σαν αγόρι, είπε ψέματα στον άντρα της πως τάχα γέννησε αγόρι και το μεγάλωσε αγορίστικα ονομάζοντάς το Λεύκιππο.

Το κορίτσι μεγάλωσε κι είχε μιαν άφατη ομορφιά, γεγονός που κατατρόμαξε τη Γαλάτεια γιατί έβλεπε ότι τώρα πια δεν θα μπορούσε να ξεγελάσει τον Λάμπρο.

Προσέφυγε στο ναό της Λητώς και θερμοπαρακάλεσε τη θεά να κάνει το κορίτσι της αγόρι, όπως και η Καινίς με τη θέληση του Ποσειδώνα έγινε ο Λαπίθης Καινεύς, ή όπως ο Τειρεσίας έγινε γυναίκα γιατί σ' ένα τρίστρατο είδε φίδια να ζευγαρώνουν και τα σκότωσε.

Η Λητώ λυπήθηκε τη Γαλάτεια «και μετέβαλε την φύσιν της παιδός εις κόρον».

Οι κάτοικοι της Φαιστού αυτή την αλλαγή φύλου τη θυμούνται και προσφέρουν θυσία στην Άρτεμη Φυτία που έκανε να φυτρώσουν ανδρικά όργανα στην κόρη («ήτις έφυσεν μήδεα τη κόρη») και τη γιορτή την ονόμασαν Εκδύσια γιατί η παρθένα έβγαλε τον πέπλο («επεί τον πέπλον η παις εξέδυ»). Κι αμέσως στη συνέχεια ο μυθογράφος μάς πληροφορεί ότι «νόμιμον δ' εστίν εν τοις γάμοις πρότερον παρακλίνεσθαι παρά το άγαλμα του Λευκίπππου».

Ο Willets σημειώνει ότι τόσο η γιορτή όσο και ο μύθος συνδυάζουν στοιχεία γονιμότητας, μύησης και τελετουργίας γάμου. Η Φυτία Λητώ και η γιορτή της Φαιστού έχουν εμφανείς ρίζες σ' ένα αρχαιότερο υπέδαφος της Κρητικής θρησκείας. Αν η γιορτή ήταν κάποτε μονάχα για κορίτσια που μυούνταν, ο μεταγενέστερος αποκλεισμός τους μπορεί να ήταν μέρος της διαδικασίας κατά την οποία ο ιερός γάμος αντικατέστησε την πρωτόγονη ομαδική ένωση και όπου η στέψη έγινε μια ειδικευμένη μορφή μύησης που ακολουθούσε μια προγαμιαία δοκιμασία.

Ο Λεκατσάς ερμηνεύοντας γράφει ότι: «η πράξη πέφτει στο γενικότερο έθιμο να συνευρίσκεται η γυναίκα πριν απ' το γάμο της με το θεό, εξασφαλίζοντας τη γονιμότητα των σπλάγχνων της (και το επίφοβο για τον άντρα ξεπαρθένεμά της). Τη θέση του θεού την έχει ο φαλλός ή το φαλλικό είδωλό του, ο αρχηγός ή βασιλιάς, ο ιερέας, ο ξένος». Παραθέτει εθνολογικά παράλληλα αναφέροντας ότι στην Ινδία οι στείρες γυναίκες «αγγίζουν ορισμένο μέρος του κορμιού τους στην κορφή του ιερού φαλλού τους (lingam).

Η ίδια πράξη συναντήθηκε στην Κίνα, όπου η λατρεία του φαλλικού θεού ήταν μ' όλη την υπερανεπτυγμένη σεμνότητα των Κινεζισσών, γυναικεία λατρεία».

Και καταλήγει γράφοντας ότι στη μεσαιωνική και νεώτερη Ευρώπη υπήρχαν πολλοί φαλλικοί Άγιοι, που με ανάλογους τρόπους ή με ξύσματα των φαλλών που τα πίναν οι λάτρισσες γιάτρευαν τη στειρότητα. [σημ.: Παναγής Λεκατσάς, Έρως. Ερμηνεία μιας μορφής της προϊστορικής και ορφικοδιονυσιακής θρησκείας, έκδ. Δίφρος, Αθήνα 1963,, σσ. 158-159 και σημ. 8 και 12.]

*

Η δεύτερη περίπτωση φαλλοβασίας στην αρχαία Ελλάδα είναι τα μυστήρια της Λέρνης της Αργολίδας όπου ο «ιερός λόγος» της λατρείας είναι ο ακόλουθος: Όταν η μητέρα του Διονύσου Σεμέλη πέθανε, ο γιός της θέλησε να κατεβεί στον Άδη για να τη φέρει πίσω, αλλά δεν ήξερε το δρόμο. Τότε προσφέρθηκε ένας νεαρός, ο Πρόσυμνος, που άλλοι τον λένε Πολύυμνο ή Πόλυμνο, να τον οδηγήσει και σ' αντάλλαγμα εκείνος να τού δοθεί σεξουαλικά.

Ο Διόνυσος δέχτηκε και τού το υποσχέθηκε, πήρε το δρόμο που τού έδειξε κι έφερε πίσω στη γή τη Σεμέλη που μετονομάστηκε σε Θυώνη. Εν τω μεταξύ ο Πρόσυμνος είχε πεθάνει κι όταν τον αναζήτησε ο θεός δεν τον βρήκε. Για να τηρήσει όμως το λόγο του και το τάξιμο που τού είχε κάνει με όρκο, κατασκεύασε ένα ξύλινο φαλλό από δέντρο συκιάς, τον τοποθέτησε πάνω στον τάφο του Πρόσυμνου και κάθησε πάνω σ' αυτόν εκπληρώνοντας την υπόσχεση, όπως μάς λένε ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, που είναι η βασική μας πηγή, και ο σχολιαστής του Τζέτζη.

Ο Ησύχιος στη λέξη «Ενόρχης» μάς πληροφορεί ότι λατρευόταν μ' αυτό το επίθετο ο Διόνυσος στη Σάμο, στη δε λέξη «Θυωνίδας» (που προέρχεται από τη Θυώνη, τη μητέρα του Διονύσου Σεμέλη που πήρε αυτό το νέο όνομα μετά την άνοδό της από τον Άδη) εξηγεί ότι έτσι ονομάζεται ο Διόνυσος στη Ρόδο και προσθέτει ότι Θυωνίδας έλεγαν και τους «συκίνους φάλητας» δηλ. τους φαλλούς που ήταν κατασκευασμένοι από ξύλο συκιάς.

Ο Λεκατσάς ερμηνεύοντας γράφει ότι ο Διόνυσος «που κάθεται πάνου στο φαλλό του Ενόρχη Διονύσου, δεν είναι άλλος από τον μύστη του, που ταυτίζεται μέσα από τη μυστηριακή πράξη με το θεό του. Ο ακόλαστος, πραγματικά, μύθος των Μυστηρίων της Λέρνης έχει ιερουργική την καταγωγή του. Μια πράξη των μυστηρίων αυτών είναι να κάθεται ο μυούμενος πάνω στο φαλλό του θεού του. Το ίδιο μαρτυρά η πληροφορία της πραγματείας "Περί Συρίης Θεού", που με έμμεση αναφορά στο μύθο του Πολύυμνου, παραβάλλει τη φαλλοβασία του ιερού της Ιεραπόλεως με το συνήθειο των Ελλήνων να καθίζουν πάνω στους διονυσιακούς φαλλούς ξύλινα ανθρωπάκια. Είναι η γνώριμη πράξη της μυστηριακής θεομιξίας, που με λογής τύπους τελείται: Αλλού με πραγματική συνεύρεση του μύστη με τους αντιπροσώπους του θεού κι αλλού συμβολικά με χειρισμούς του φαλλού ή του φαλλικού εμβλήματος του θεού του». [...]

*

Η παρθενοφθορία με τεχνητό φαλλό έχει ξεμείνει μέχρι σήμερα στην Ινδία. Σε πολλά μέρη της Ινδίας στον αιώνα μας οι κόρες ξεπαρθενεύονται μ' ένα πέτρινο ή μεταλλικό ή φιλντισένιο φαλλό που θεωρείται ότι είναι ο ίδιος ο θεός Σίβα [σημ.: Λεκατσάς, Η καταγωγή των θεσμών, των εθίμων και των δοξασιών, Αθήνα 1951, σσ. 235-236.]. Ο Μπριφφώ γράφει ότι στη δεκαετία του '20 η τεχνητή παρθενοφθορία ασκούνταν από όλους τους Μογγολικούς λαούς και πολλούς Μουσουλμάνους.

Ανδρέας Λεντάκης, Ιερά Πορνεία (έκδ. Δωρικός, Αθήνα 1992, σσ. 309-320).