στην γωνιά μας κόκκινο τ' αναμμένο τζάκι

«Μόνο ως διακήρυξη της χαράς η Εκκλησία
θριάμβευσε στον κόσμο.
Και έχασε τον κόσμο, όταν έπαψε να μαρτυράει τη χαρά.
Από όλες τις κατηγορίες εναντίον των Χριστιανών,
την τρομερότερη την πρόφερε ο Νίτσε,
όταν είπε πως ο Χριστιανοί δεν έχουν χαρά»
π. Αλέξανδρος Σμέμαν

Η Γέννηση

Ένα άλλο βράδυ τον άκουσα να κλαίει δίπλα.
Χτύπησα την πόρτα και μπήκα.
Μού 'δειξε πάνω στο κομοδίνο ένα μικρό ξύλινο σταυρό.
«Είδες -μού λέει- γεννήθηκε η ευσπλαχνία!»
Έσκυψα τότε το κεφάλι κι έκλαψα κι εγώ.
Γιατί θα περνούσαν αιώνες και αιώνες και δε θά 'χαμε
να πούμε τίποτα ωραιότερο απ' αυτό.

Τάσος Λειβαδίτης (1983)

*

Το παιδί με τη σάλπιγγα

Αν μπορούσες να ακουστείς
θα σού έδινα την ψυχή μου
να τήν πάς ώς την άκρη του κόσμου.
Να την κάνεις περιπατητικό αστέρι ή ξύλα
αναμμένα για τα Χριστούγεννα
-στο τζάκι του Νέγρου
ή του Έλληνα χωρικού.
Να την κάνεις ανθισμένη μηλιά
στα παράθυρα των φυλακισμένων.
Εγώ μπορεί να μην υπάρχω ώς αύριο.
Αν μπορούσες να ακουστείς
θα σού έδινα την ψυχή μου
να την κάνεις τις νύχτες
ορατές νότες, έγχρωμες,
στον αέρα του κόσμου.
Να την κάνεις αγάπη.

Νικηφόρος Βρεττάκος (1969)

*

Χριστούγεννα

Στην γωνιά μας κόκκινο τ' αναμμένο τζάκι
Τούφες χιόνι πέφτουνε στο παραθυράκι!
Όλο απόψε ξάγρυπνο μένει το χωριό
και χτυπά Χριστούγεννα το καμπαναριό!

Έλα, Εσύ που Αρχάγγελοι σ' ανυμνούνε απόψε
πάρε από την πίτα μας, που ευωδιά και κόψε!
Έλα κι η γωνίτσα μας καρτερεί να 'ρθείς...
Σού 'στρωσα, Χριστούλη μου, για να ζεσταθείς!

Στέλιος Σπεράντζας

*

Στον βίο του αγίου Πολυκάρπου αναφέρεται το εξής περιστατικό: Όταν η εξουσία τόν καταδίκασε σε θάνατο, έστειλε στρατιώτες στο σπίτι του να τόν συλλάβουν. Ο άγιος τους δέχθηκε «φαιδρώ τω προσώπω», με χαρούμενο πρόσωπο και τούς παρέθεσε τράπεζα. Αφού έφαγαν τού ανακοίνωσαν τον σκοπό της επισκέψεώς τους. Όταν το άκουσε ο άγιος Πολύκαρπος «θάρσους και χαράς ενεπίμπλατο και το πρόσωπόν αυτού χάριτος επληρούτο». Αντί δηλαδή να φοβηθεί και εκλιπαρεί τους δημίους γα να σώσει τη ζωή του, πήρε θάρρος και γέμισε από χαρά, και το πρόσωπό του πλημμύρισε από χάρη.

Από διάφορα Ημερολόγια.

έχουν κοινό τρόπο υπάρξεως

Στην αντίρρηση των Ελλήνων για τη δυνατότητα να ενωθούν δύο διαφορετικές φύσεις ή ουσίες σε μία ενική ύπαρξη, η Θεολογία των Πατέρων και των Οικουμενικών Συνόδων απαντάει: Αυτή η δυνατότητα υπάρχει προκειμένου περί του Θεού και του ανθρώπου, γιατί τόσο η Θεότητα, όσο και η ανθρωπότητα, έχουν κοινό τρόπο υπάρξεως, το Πρόσωπο.

Χρήστος Γιανναράς, Αλφαβητάρι της πίστης (έκδ. Δόμος).

του Ιώβ σταχυολογήματα

α΄. 7 καὶ εἶπεν ὁ Κύριος τῷ διαβόλῳ· πόθεν παραγέγονας; καὶ ἀποκριθεὶς ὁ διάβολος τῷ Κυρίῳ εἶπε· περιελθὼν τὴν γῆν καὶ ἐμπεριπατήσας τὴν ὑπ᾿ οὐρανὸν πάρειμι.

μὴ δωρεὰν ᾿Ιὼβ σέβεται τὸν Κύριον; 10 οὐ σὺ περιέφραξας τὰ ἔξω αὐτοῦ καὶ τὰ ἔσω τῆς οἰκίας αὐτοῦ καὶ τὰ ἔξω πάντων τῶν ὄντων αὐτοῦ κύκλῳ;

β΄. ΕΓΕΝΕΤΟ δὲ ὡς ἡ ἡμέρα αὕτη καὶ ἦλθον οἱ ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ παραστῆναι ἔναντι Κυρίου, καὶ ὁ διάβολος ἦλθεν ἐν μέσῳ αὐτῶν παραστῆναι ἐναντίον τοῦ Κυρίου. 2 καὶ εἶπεν ὁ Κύριος τῷ διαβόλῳ· πόθεν σὺ ἔρχῃ; τότε εἶπεν ὁ διάβολος ἐνώπιον τοῦ Κυρίου· διαπορευθεὶς τὴν ὑπ᾿ οὐρανὸν καὶ ἐμπεριπατήσας τὴν σύμπασαν πάρειμι.

στ΄. 14 ἐπισκοπὴ δὲ Κυρίου ὑπερεῖδέ με

η΄. 9 σκιὰ γάρ ἐστιν ἡμῶν ἐπὶ τῆς γῆς ὁ βίος.

θ΄. [θεός] 8 ὁ τανύσας τὸν οὐρανὸν μόνος, καὶ περιπατῶν ὡς ἐπ᾿ ἐδάφους ἐπὶ θαλάσσης

ια΄. 12 βροτὸς δὲ γεννητὸς γυναικὸς ἴσα ὄνῳ ἐρημίτῃ

ιδ΄. 10 ἀνὴρ δὲ τελευτήσας ᾤχετο, πεσὼν δὲ βροτὸς οὐκέτι ἐστί [δεν υπάρχει ανάσταση]

ιθ΄. 26 ἀναστήσει δὲ τὸ δέρμα μου τὸ ἀναντλοῦν ταῦτα· παρὰ γὰρ Κυρίου ταῦτά μοι συνετελέσθη [στεριώσει το σώμα μου]

λ΄. 29 ἀδελφὸς γέγονα σειρήνων, ἑταῖρος δὲ στρουθῶν

λγ΄. 4 πνεῦμα θεῖον τὸ ποιῆσάν με, πνοὴ δὲ Παντοκράτορος ἡ διδάσκουσά με

λστ΄. 30 ἰδοὺ ἐκτενεῖ ἐπ᾿ αὐτὸν ἠδὼ [ουράνιο τόξο;] καὶ ριζώματα τῆς θαλάσσης ἐκάλυψεν· 31 ἐν γὰρ αὐτοῖς κρινεῖ λαούς, δώσει τροφὴν τῷ ἰσχύοντι. 32 ἐπὶ χειρῶν ἐκάλυψε φῶς καὶ ἐνετείλατο περὶ αὐτῆς ἐν ἀπαντῶντι· 33 ἀναγγελεῖ περὶ αὐτοῦ φίλον αὐτοῦ Κύριος, κτῆσις καὶ περὶ ἀδικίας.

λζ΄. 15 οἴδαμεν ὅτι ὁ Θεὸς ἔθετο ἔργα αὐτοῦ φῶς ποιήσας ἐκ σκότους

λζ΄. 22 ἀπὸ βορρᾶ νέφη χρυσαυγοῦντα· ἐπὶ τούτοις μεγάλη ἡ δόξα καὶ τιμὴ Παντοκράτορος

λη΄. 11 εἶπα δὲ αὐτῇ [τη θαλάσση]· μέχρι τούτου ἐλεύσῃ καὶ οὐχ ὑπερβήσῃ, ἀλλ᾿ ἐν σεαυτῇ συντριβήσεταί σου τὰ κύματα

λη΄. 19 ἐν ποίᾳ δὲ γῇ αὐλίζεται τὸ φῶς;

λη΄. 28 [τίς ἐστιν ὑετοῦ πατήρ;] τίς δέ ἐστιν ὁ τετοκὼς βώλους δρόσου; [ποιός γεννάει τους κόμπους της δροσιάς;]

λη΄. 39 θηρεύσεις δὲ λέουσι βοράν, ψυχὰς δὲ δρακόντων ἐμπρήσεις; [μπορείς να χορτάσεις τα φίδια;]

μ΄. 25 ἄξεις δὲ δράκοντα ἐν ἀγκίστρῳ, περιθήσεις δὲ φορβαίαν περὶ ρῖνα αὐτοῦ; 26 εἰ δήσεις κρίκον ἐν τῷ μυκτῆρι αὐτοῦ, ψελλίῳ δὲ τρυπήσεις τὸ χεῖλος αὐτοῦ;

μβ΄. 17 καὶ ἐτελεύτησεν ᾿Ιὼβ πρεσβύτερος καὶ πλήρης ἡμερῶν. 17α γέγραπται δὲ αὐτὸν πάλιν ἀναστήσεσθαι μεθ᾿ ὧν ὁ Κύριος ἀνίστησιν.

για να ζήσει κανείς καλά

[...] Αναφέρομαι στη θέση του Πλάτωνα ότι το αγαθό της ανθρώπινης ζωής εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από μια στενή σχέση με κάτι υπέρτερο σε αξία, το οποίο βρίσκεται έξω από εμάς.

Για να ζήσει κανείς καλά πρέπει να βρίσκεται στη σωστή ψυχολογική κατάσταση και η τελευταία συνίσταται σε μια δεκτικότητα ως προς τα αντικείμενα αξίας τα οποία υπάρχουν ανεξάρτητα από εμάς.

Εάν κάποιος αγνοεί αυτά τα αντικείμενα και είναι αφοσιωμένος στην απόκτηση ισχύος, τη συσσώρευση πλούτου ή την ικανοποίηση των ερωτικών του ορέξεων, τότε όχι μόνο θα γίνει επικίνδυνος για τους άλλους, αλλά δεν θα καταφέρει να κατακτήσει το δικό του καλό.

Οι ψυχολογικές δυνάμεις οι οποίες οδηγούν στην αδικία όταν γίνουν ισχυρές, είναι δυνάμεις που πρέπει σε κάθε περίπτωση να χαλιναγωγούμε για δικό μας καλό, επειδή όταν γίνουν πολύ ισχυρές αμβλύνουν την ικανότητά μας να αποκτήσουμε τα πιο πολύτιμα αγαθά.

*

[...] ο φιλόσοφος ορίζεται ως εκείνος που το πάθος του για μάθηση εξελίσσεται σε έρωτα για αφηρημένα αντικείμενα όπως το Ωραίο, το Αγαθό, η Δικαιοσύνη, κτλ. (474c-476c). Από τη στιγμή που εισαγάγει αυτή την αντίληψη για το ποιόν τού φιλοσόφου, ο Πλάτων μάς γνωστοποιεί ότι η φιλοσοφική ζωή είναι ανώτερη κάθε άλλης, ακριβώς λόγω τής σχέσης τού φιλοσόφου με αυτά τα αφηρημένα αντικείμενα.

Εκείνοι οι οποίοι αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν την ύπαρξη των Ιδεών ζούν μια ζωή που μοιάζει με όνειρο, καθώς αποτυγχάνουν να συνειδητοποιήσουν ότι τα υλικά αντικείμενα τα οποία αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις δεν είναι παρά ομοιώματα άλλων αντικειμένων (476c-d). Στο όνειρο συγχέουμε τα είδωλα των αντικειμένων με τα ίδια τα αντικείμενα.

Ο Πλάτων ισχυρίζεται ότι οι μη φιλόσοφοι διαπράττουν ένα παρόμοιο σφάλμα, καθώς ταυτίζουν τα όμορφα πράγματα που βλέπουν με αυτό που είναι πραγματικά η ομορφιά. [...]

*

[...] Ο Πλάτων εξισώνει την υγεία, την καλή κατάσταση του σώματος, με μια ορισμένη αρμονία μεταξύ των συστατικών του στοιχείων και υποστηρίζει ότι η δικαιοσύνη, η καλή κατάσταση της ψυχής, επίσης συνίσταται σε μια ορισμένη αρμονία μεταξύ των μερών της.

Όλα αυτά μάς υποβάλλουν τη σκέψη ότι για τον Πλάτωνα το καλό κάθε πράγματος το οποίο ανήκει σε ένα ορισμένο είδος είναι η αρμονία ή η αναλογία που αρμόζει στα πράγματα αυτού του είδους.

Σύμφωνα με την παραπάνω πρόταση, το αγαθό των Ιδεών συνίσταται στο γεγονός ότι έχουν ένα είδος αρμονίας, ισορροπίας ή αναλογίας, ενώ η ανωτερότητά τους έναντι όλων των άλλων πραγμάτων συνίσταται στο γεγονός ότι το είδος της τάξης που έχουν, τούς προσδίδει έναν μεγαλύτερο βαθμό αρμονίας από κάθε άλλο τύπο αντικειμένου.

Ο Πλάτων σαφώς θεωρεί ότι οι Ιδέες επιδεικνύουν το ύψιστο είδος εύτακτης ρύθμισης. Λέει ότι ο φιλόσοφος αποστρέφει το βλέμμα του από τις γεμάτες συγκρούσεις ανθρώπινες υποθέσεις και το κατευθύνει σε οντότητες αμετάβλητες και τακτοποιημένες (τεταγμένα, 500c2).

Μελετώντας τη θεία τάξη (κόσμω, c4), η ψυχή τού φιλοσόφου γίνεται όσο πιο τακτοποιημένη και θεϊκή μπορεί να γίνει μια ανθρώπινη ψυχή (c9-d1). Ακόμα και οι ωραίες μορφές που επιδεικνύει ο νυχτερινός ουρανός υστερούν μπροστά στην αρμονία που είναι παρούσα στα πραγματικά σχήματα και στους αριθμούς, αφού η υλικότητα των άστρων καθιστά την απόκλιση αναπόφευκτη, ενώ το άυλο των Ιδεών εξασφαλίζει ότι οι τακτοποιημένες τους διατάξεις δεν πρόκειται να αλλοιωθούν ποτέ (529c7-530b4). [...]

*

[...] Επομένως, είναι σαφές ότι όταν οι φιλόσοφοι κυβερνούν, δεν σταματούν να κοιτάζουν ή να μιμούνται τις Ιδέες. Η μιμητική τους δραστηριότητα δεν είναι πλέον μόνο θεωρητική. Αντιθέτως, αρχίζουν να δρούν με τρόπο ο οποίος φέρνει στην πόλη αρμονία, αρμονία η οποία αποτελεί ομοίωμα τής αρμονίας των Ιδεών.

Επιπλέον, εάν αρνούνταν να κυβερνήσουν, θα επέτρεπαν να αυξηθεί η αταξία στην πόλη. Εάν κάποιος φιλόσοφος απέφευγε τις ευθύνες του και άφηνε τούς υπόλοιπους να κάνουν περισσότερα απ' όσα τούς αναλογούν, θα υπονόμευε ένα ακριβοδίκαιο σύστημα καταμερισμού ευθυνών. Η τάξη η οποία θα άρμοζε στην κατάστασή τους θα υπονομευόταν.

Επομένως, η αμέλεια ενός μεμονωμένου φιλοσόφου ή μιας ομάδας φιλοσόφων να κυβερνήσουν θα έφερνε μια ορισμένη δυσαρμονία στον κόσμο: Σχέσεις οι οποίες αρμόζει να επικρατούν μεταξύ των ανθρώπων θα παραβιάζονταν. Προκαλώντας μια τέτοια δυσαρμονία, ο φιλόσοφος θα έπαυε από μια άποψη να μιμείται τις Ιδέες. Θα θεωρούσε την τάξη η οποία αρμόζει να επικρατεί μεταξύ των Ιδεών, αλλά θα διατάρασσε έτσι την τάξη η οποία αρμόζει να επικρατεί μεταξύ των ανθρώπων. [...]

Κάποιος που είναι πρόθυμος να πράξει ό,τι τού αναλογεί σε μια δίκαιη κοινωνική τάξη και που η προθυμία του προκύπτει από μια πλήρη κατανόηση τού τί είναι η δικαιοσύνη, θα δεί την κοινότητα στην οποία ανήκει σαν ένα τακτοποιημένο όλον, σαν το εγκόσμιο ανάλογο τού αλλόκοσμου βασιλείου των αφηρημένων αντικειμένων με τα οποία είναι ερωτευμένος.

Όταν δρά δίκαια και κάνει ό,τι τού αναλογεί, βλέπει τον εαυτό του ως συμμέτοχο σε μια κοινωνική δομή η οποία προσεγγίζει την αρμονία των Ιδεών και άρα αντιλαμβάνεται ότι δρώντας δίκαια υπηρετεί και το δικό του καλό.

Με τη σύνδεση ανάμεσα στην κοινωνική αρμονία και την αρμονία των αφηρημένων αντικειμένων, ο Πλάτων παρέχει μια εξήγηση για τη θετική έλξη που θα έπρεπε να μάς ασκεί η δικαιοσύνη στις ανθρώπινες σχέσεις. [...]

σημ 31.: [...] Σύμφωνα με [μία] ανάγνωση [ενν. του Nicholas White], όταν ο δίκαιος άνθρωπος βασανίζεται στον τροχό, βρίσκεται τη στιγμή εκείνη σε χειρότερη μοίρα από τον άδικο ο οποίος απολαμβάνει μια δόξα που δεν αξίζει. Αυτή η θέση δεσμεύει τον Πλάτωνα στην άποψη ότι αν ο δίκαιος άνθρωπος πεθάνει στον τροχό, και άρα δεν υπάρχει γι' αυτόν η μακροπρόθεσμη προοπτική, τότε, παρά το γεγονός ότι επέλεξε την καλύτερη στρατηγική, η ζωή του είναι χειρότερη από τις ζωές κάποιων αδίκων.

Richard Kraut, Η υπεράσπιση της δικαιοσύνης στην Πολιτεία του Πλάτωνα (μτφρ. Ξενοφών Μπαμιατζόγλου, έκδ. Οκτώ, Αθήνα 2013, σσ. 57, 22-23, 37-39, 54-55, 55-56, 77).

η καινή συμφωνία θρησκείας και σοφίας

Εδώ βρίσκεται η μεγάλη συμβολή του Σωκράτη, ο οποίος φαίνεται να θέτει ως αφετηριακή προϋπόθεση για τη γνώση του απόλυτου Αγαθού μία μόνο γενική αρχή: απορρίπτει ως μη όντα όλα όσα δεν είναι αγαθά.

Έτσι φθάνουμε στο σωκρατικό «έν οίδα ότι δεν οίδα», τη βάση της ηθικής αυτογνωσίας και αυτοσυνειδησίας του Σωκράτη και την ανακήρυξή του από το Μαντείο των Δελφών ως σοφότερου των ανθρώπων.

Αυτήν την «πνευματική πενία» ο Σολοβιώφ τη θεωρεί ως πρώτη προϋπόθεση της αληθινής φιλοσοφίας και συγχρόνως εφαρμογή του πρώτου μακαρισμού που οδηγεί σε συμφωνία του Μαντείου των Δελφών με την Επί του όρους Ομιλία [σημ. 33: Κατά τον πρώτο μακαρισμό: «Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι, ότι αυτών εστιν η βασιλεία των ουρανών» (Ματθ. 5, 3)].

Η ομολογία της άγνοιας του Σωκράτη ήταν η αφετηρία της αναζήτησης και της έρευνας. Η πνευματική πενία προκαλούσε στον Σωκράτη, κατά τον Σολοβιώφ, πείνα και δίψα, σύμφωνα με τον μακαρισμό: «Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην, ότι αυτοί χορτασθήσονται» (Ματθ. 5, 6). Πρόκειται, όπως το βλέπει ο Σολοβιώφ, για μία «καινή συμφωνία της αληθούς φιλοσοφίας και της αληθούς θρησκείας, της ελληνικής και της εβραϊκής σοφίας».

*

Η επίσημη κατηγορία εναντίον του Σωκράτη επιβεβαιώνει επακριβώς τα ανωτέρω: «ο Σωκράτης παρανομεί και επειδή διαφθείρει τους νέους και επειδή δεν πιστεύει στους θεούς που πιστεύει η πόλη, αλλά σε κάποια καινούργια δαιμόνια». Η αλήθεια είναι ότι ο Σωκράτης δεν μπορούσε να κατηγορηθεί επί αθεΐα, όπως είχε συμβεί νωρίτερα με τον Αναξαγόρα.

Είναι αλήθεια ότι η ευσέβεια του Σωκράτη ήταν δύσκολο να αμφισβητηθεί. Γι' αυτό και το πραγματικό νόημα της κατηγορίας εναντίον του εντοπίζεται στο ότι δεν αναγνώριζε τους θεσμοθετημένους θεούς της πόλης, δεν απέδιδε δηλαδή σ' αυτούς λατρεία σύμφωνα με τους νόμους και τα έθιμα της πόλης των Αθηνών.

Κατά τον Σολοβιώφ, ο Σωκράτης τιμούσε τους θεούς επί τη βάσει της εσωτερικής του σχέσης με το απόλυτο. Στο συγκεκριμένο σημείο εντοπίζεται το έγκλημά του και κυρίως το τμήμα της κατηγορίας ότι «νομίζει (=πιστεύει) έτερα δαιμόνια καινά». Όχι μόνο, λοιπόν, δεν μείωνε το περιεχόμενο της λαϊκής (της παραδεδομένης) ευσέβειας, αλλά αντιθέτως «πρόσθετε σ' αυτό».

Ως προς το σκέλος της κατηγορίας ότι διαφθείρει τους νέους, ο Σολοβιώφ τοποθετείται με περισσή ευκρίνεια. Τα λόγια του Σωκράτη είχαν μεγάλη απήχηση στους νέους, γιατί έθεταν «σε κίνηση τις ζωντανές καρδιές και διάνοιες που δεν είχαν ακόμη προλάβει να αποστεωθούν».

Με σωκρατική ειρωνεία, θα λέγαμε, παρατηρεί ο Ρώσος διανοητής: «Διέφθειρε (ο Σωκράτης) την νεολαία υπονομεύοντας την εμπιστοσύνη και τον σεβασμό της προς τους σκοτεινούς και κενούς καθοδηγητές, προς τους τυφλούς οδηγούς τυφλών».

Έναντι όλων αυτών των εγκλημάτων (!), ο Σωκράτης μόνο ως εγκληματίας έπρεπε να καταδικασθεί. Αυτό ήταν κατά τον Σολοβιώφ, «το τραγικό χτύπημα που δέχθηκε ο Πλάτων στην αρχή του δράματος της προσωπικής του ζωής». Και ήταν μόλις είκοσι οκτώ ετών.

*

Ως πρώτη συνέπεια του θανάτου του Σωκράτη βλέπει ο Σολοβιώφ τη γέννηση του πλατωνικού ιδεαλισμού, ο οποίος έχει το θεμέλιό του στη διδασκαλία του Σωκράτη. «Αυτός ο κόσμος», παρατηρεί ο Σολοβιώφ, «στον οποίο ο δίκαιος έπρεπε να πεθάνη υπέρ της αληθείας, δεν είναι ο πραγματικός, ο αληθινός κόσμος. Υπάρχει ένας άλλος κόσμος όπου η αλήθεια ζή».

[...] Σημαντική είναι η θέση του Σολοβιώφ, ότι τον ιδεαλισμό του ο Πλάτων τον εξήγαγε από τον βαθύ ψυχικό του κλονισμό λόγω του θανάτου του Σωκράτη και όχι από αφηρημένες θεωρητικές σκέψεις, με τις οποίες θα τον επεξηγούσε αργότερα στους διαλόγους του. [...] Η απαισιοδοξία του Πλάτωνα δεν είχε να κάνει με τις προσωπικές του αποτυχίες, αλλά με το ότι «σ' αυτόν τον κόσμο δεν βρέθηκε τόπος για την αλήθεια και τον δίκαιο άνθρωπο».

Νικόλαος Ε. Τζιράκης, Συμβολή στην προσέγγιση του Πλάτωνα επί τη βάσει της Μελέτης του Βλαδίμηρου Σ. Σολοβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (ανάτυπο από τον Χαριστήριο Τόμο του Σεβ. Μητροπ. πρώην Κισσάμου και Σελίνου κ. Ειρηναίου Γαλανάκη, Χανιά 2009, σσ. 639, 640-641, 646, 647).

προφήτευσον

επί τα δέντρα ταύτα

Μια γυναίκα πρόβαλε με το πένθος των αιώνων στα μάτια. Τότε τα δέντρα άφησαν να πέσουν τα πράσινα δάκρυά τους κι έμειναν γυμνά. Η γυναίκα ντράπηκε και ψιθύρισε: «Δεν ζήτησα τέτοια χάρη, μια λέξη μόνο». Αλλά ήταν αργά πια στο ρολόι της καρδιάς και οι άνεμοι που έδιναν στα κλαδιά φωνή είχαν χάσει τη παλιά ορμή τους. Και μακριά, πέρα απ' το φράχτη, ένα παιδί τα κοίταζε επίμονα για να ξαναβγάλουν φυλλώματα.

*

ο εμετός του Θεού

Ούτως ότι χλιαρός ει,
και ούτε ζεστός ούτε ψυχρός,
μέλλω σε εμέσαι εκ του στόματός μου.
(Αποκάλυψις, γ΄ 16)

Ότι ο Θεός μπορεί να κάνει εμετό
ήταν το τελευταίο που περίμενες
από μια Γραφήν Αγία.

(Συνηθίζει να κρύβεται η Αλήθεια
πίσω από την Αγάπη).

Ότι αυτό πρωτοακούστηκε κάπου στο Αιγαίο
συμπληρώνει τ' αναπάντεχα.

(Ά, ναί! Συνηθίζει ακόμη να στέλνει
γι' αντιπερισπασμό την Ομορφιά).

*

Μάθημα βυζαντινής μουσικής

Ήθελον δάκρυσιν εξαλείψαι
-κράτα καλά το βού-
των εμών πταισμάτων, Κύριε, το χειρόγραφον
-βοηθάτε μέ το ίσο, ναί, λέγετος είναι-
και το υπόλοιπον της ζωής μου
διά μετανοίας ευαρεστήσαι σοι.
-μη φαλτσάρεις, κατέβα στον πα τώρα-
αλλ' ο εχθρός απατά με και πολεμεί την ψυχήν μου
-πρόσεχε τη δίεση! πόσες φορές θα το λέμε;

π. Βασίλειος Θερμός, Πυραγός επί τιμή (ιδιωτ. έκδ., Αθήνα 2010, σ. 11) & Ονειροδρόμιο (έκδ. Εν πλώ, Αθήνα 2003, σ. 43) και ξανά Πυραγός επί τιμή (ό.π., σ. 24).

ήρθα να κάνω τη θητεία μου

«Ά! Για να σού πώ! Στο στρατό ήρθα να κάνω τη θητεία μου, να σκληρύνω, να γίνω άντρας όχι καρφί».»
«Και σκλήρυνες; Έγινες άντρας;»
«Εσύ τί λες;»
«Δεν ξέρω, εσύ θα μού πείς πώς νιώθεις»
«Αν σκληρός σημαίνει κάπως μεταλλικός όπως το ατσάλι, η πρόκα, το καρφί, τότε δεν έγινα. Αν άντρας σημαίνει να ανοίγεις το σάκο τού συστρατιώτη σου, να τού πάρεις μια κονσέρβα φυλαγμένη για την ώρα που γυρίζει από υπηρεσία, ενώ ο μάγειρας δεν κράτησε γι' αυτόν μια μπουκιά φαΐ απ' το καζάνι, τότε δεν έγινα. Αν άντρας σημαίνει δεν πεινάω, δε διψάω, δε νυστάζω, δεν κρυώνω, δεν κατουριέμαι, τότε πάλι δεν έγινα».
«Τότε;»
«Τότε σ' αγαπώ και άντε μη πληρώνεις άλλο και πλουτίζεις τον ΟΤΕ. Φτάνει τώρα δυό χρόνια».
«Κι αυτούς;»
«Κι αυτούς τούς ηλίθιους τούς αγαπώ που χωρίσανε τους άντρες απ' τις γυναίκες με επίθετα
κι όχι με το φύλο. Λες και δεν έχουμε ανδροπρεπείς γυναίκες και γυναικωτούς άντρες, στη νοοτροπία και στη συμπεριφορά εννοώ.
Άνθρωποι μάς λείπουν, όχι φύλα».

*

Αναλογιζόμουνα με πόση επιβάρυνση υγείας [ενν. λόγω της πρόσθετης ποινής φυλάκισης] θα βγεί απ' το στρατό, τις μέρες φυλακής του [που προστέθηκαν] για κείνους τους αστείους λόγους.

Κι έσπαγα το κεφάλι μου γιατί επιβαρύνεται ο προϋπολογισμός του Ελληνικού Στρατού με τεσσερεισήμιση μήνες διατροφής και συντήρησης ενός οπλίτη. Χρόνο που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για προσαρμογή στην πολιτική του ζωή απ' όπου είχε αποκοπεί κοντά δυό χρόνια.

Φιλιππιώ Αλεξίου, Κλάση 1981, 1982, 198...; Ιστόρηση παρανοϊκών γεγονότων (ιδιώτ. έκδ., χ.χ., σσ. 80, 75).

περί του συνοικισμού Ταταούλων

[...] η περίχωρος αύτη προσδιωρίσθη εις νομήν των (Σουλτανικών) ίππων [σημ.: Διά το πότισμα των νεμομένων ίππων ανωρύχθησαν διάφορα φρέατα, άτινα σωζόμενα την σήμερον άχρηστα, παρέσχον την επωνυμίαν εις την οδόν «Τα πηγαδάκια»], διά τούτο προς διάκρισιν ωνομάσθη το μέρος τούτο, ουχί Ταύλα, αλλά Άτ-Ταύλα (= ιππο-φορβείον), ως υπάρχει και Άτ-μειδάν, Άτ-παζάρ, κτλ., η δε προσθήκη μετά ταύτα του άρθρου Τα, παρήγαγε το, Τα Άτ-ταύλα, Τ' Ατταύλα, Ταταύλα, όπερ ένιοι γράφουσι Τατάβλα, και Τατάβουλα.

Και τοιαύτη είναι η πεποίθησίς μου περί της των Ταταούλων προσηγορίας, άλλοι δε κρινέτωσαν ως άλλως θέλουσιν.

*

Συνοικισμός των Ταταούλων. Μετά την εγκατάστασιν της Οσμανικής δυναστείας εις την Βυζαντινήν αυτοκρατορίαν ανεφάνησαν διάφοροι πειραταί εις την Μεσόγειον θάλασσαν άγοντες και φέροντες τας παραλίους χώρας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας· εξέπλεε δε κατ' έτος ο οθωμανικός στόλος εις καταδίωξιν των πειρατών και εξασφάλισιν των ληϊζομένων.

Επαναπλέων δε εις Κωνσταντινούπολιν, έφερε, παραλλάσσων την άκραν του Βυζαντίου (Σεράι-μπουρνού), απηγχονισμένους από των κεραιών πολλούς των χειρωθέντων δήθεν πειρατών, άλλοι δε τούτων ερρίπτοντο εις τον Ναύσταθμον και ειργάζοντο πεπεδημένοι· συνέβαινε δε είτε κατά τας περί δούλων αιχμαλώτων διατάξεις του νομοθέτου της Αραβίας, είτ έκτινος άλλης αιτίας να γίνωνται οι δεσμώται ούτοι απελεύθεροι (αζάτ).

επειδή δε διά την εν τω ναυστάθμω χρόνιον δουλείαν των, ωκειούντο την υπηρεσίαν, εθεωρούντο και μετά την απελευθέρωσίν των χρήσιμοι και αναγκαίοι, και ηξιούντό τινων προνομίων·

τούτων ένεκα απωκίσθησαν εις τον υποκείμενον του Ναυστάθμου λόφον των Ταταούλων (Άτ-ταύλα), απολαύοντες πολλών και μεγάλων προνομίων και έχοντες ιδιάζοντα χαρακτήρα την αυτονομίαν, την ανεξαρτησίαν και τη ατέλειαν·

αλλ' επειδή υπήρξάν ποτε δούλοι αιχμάλωτοι και απηλευθερώθησαν, οι δε δούλοι των Οθωμανών χριστιανοί εφόρουν λευκόν της κεφαλής πίλον, οι δε Οθωμανοί ερυθρόν, ως λέγει ο αυτόπτης Ν. Βάρβαρος, διά τούτο οι του ναυστάθμου απελεύθεροι ούτοι, ώφειλον να φέρωσι λευκόν της κεφαλής πίλον·

όθεν οι λεγόμενοι τερσαναλίδες Ταταυλιανοί [σημ.:] περιέδενον μέχρι χθες την κεφαλήν των με λευκόν προσόψιον και εκαλούντο ιδίως Σπαλιέριδες, Τσεκιτζίδες ( = ερέται, θρανίται).

Οι εν Ρώμη απελευθερούμενοι δούλοι εκείροντο εν τω ναώ της θεάς Φιλοστεφάνου ή Ανθοφόρου (Feronia) και εις σημείον της ελευθερίας των εφόρουν λευκόν ιμάτιον και πίλον εις την κεφαλήν (pileus), εντεύθεν και η φράσις ad pileum servum vocare = εις την ελευθερίαν.


[σημ.: Πολλοί των κατοίκων των διαφόρων συνοικιών της Πρωτευούσης και των απωτέρων μερών καταδυναστευόμενοι μετωκίζοντο εις την αυτονομουμένην συνοικίαν των Ταταούλων, ευχαριστούμενοι και εις αυτήν της ελευθερίας την επαγωγοτάτην οσμήν και πολίται γινόμενοι, ευθύς έκτοτε κατέστησαν πλήθει ανθρώπων μείζονα την κωμόπολιν, απεικονίζουσαν σχεδόν την κατά την Ιταλίαν Δημοκρατίαν του Αγίου Μαρίνου. Οι νομισθέντες ασεβείς των Φωκέων υπό του Φιλίππου, μετωκίσθησαν εις την Πονηρούπολιν, την οποίαν προϊόντος του χρόνου κατέστησαν περίβλεπτον μέχρι και της σήμερον, ελπίζομεν και οι Ταταυλιανοί την Απελευθερόπολίν των ν' αναδείξωσι περίβλεπτον].

Γ. Χρυσοβέργης, Ανάμικτα ή Φιλολογικαί τινές Αρχαιολογικαί παρατηρήσεις και επιστασίαι ήτοι αμφιβόλων ή ουχί καλώς ερμηνευθέντων χωρίων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (Εν Κωνσταντινουπόλει 1860, σσ. 8-9).

περί την πόλιν Βυζάντιον

Νικομήδεια: [...] αυτόθι απεβίωσε και ο θεμελιωτής
της Κωνσταντινουπόλεως, αυτόθι και ο κατακτητής,
και εκείθεν τα λείψανα αυτών μετεκομίσθησαν
εις την πρωτεύουσαν προς ενταφιασμόν.
Καθώς δε εις την Κωνσταντινούπολιν πανταχόθεν
μετεκομίσθησαν της γλυπτικής κλπ. καλλιτεχνήματα
ούτω και εις την Νικομήδειαν προϋπήρχαν πολλά
μετακομισμένα πανταχόθεν μέχρι του Διοκλητιανού [...] *

Παραλείπων ως ανοίκειον εις τον σκοπόν μου όσα περί Βυζαντίου έχουσι πολλοί συγγεγραμμένα, περιορίζομαι μόνον εις τον εν αυτώ σωζόμενον ναόν της Αγ. Ειρήνης (οπλοθήκην τανύν), ότι αυτός ήτο ποτε ναός της Λυσιζώνης Αρτέμιδος. [σημ.: Ευρίσκετο εκεί και βωμός της Ορθωσίας Αρτέμιδος ανεγηγερμένος εκ των δύω στηλών, τας οποίας είχε στήσει επί τω Βοσπόρω ο Δαρείος (Ορ. Ηροδότου Δ. 87)]

Ότι παρά τας λοιπάς ελληνικάς θεότητας ετιμάτο εξαιρέτως και ελατρεύετο εν Βυζαντίω η Άρτεμις Εκάτη [σημ.: Αισχύλου, Ικέτιδες 990. Βιργιλίου, Αινειάδα Δ' 511] και ήτο οιονεί αυτών Πολιούχος, μαρτυρούσιν άπαντες οι περί Βυζαντίου συγγράψαντες και μάλιστα τα πλείστα των σωζομένων νομισμάτων των Βυζαντινών, διότι φέρουσι συχνότατα την ημισέληνον ή αμφίκυρτον Σελήνην, έν δε τούτων, και αστέρα επικείμενον.

Εκτός δε τούτων λάρναξ τις λευκού μαρμάρου κειμένη εις την βόρειον πλευράν της οπλοθήκης προς ανατολάς των λαρνάκων των χριστιανών Αυτοκρατόρων, φέρει ανάγλυφα άπαντα σχεδόν τα σύμβολα της Λυσιζώνης Αρτέμιδος· διότι γρύπες, κύνες και έλαφοι, πυργοφόροι (Αρτέμιδες) αρίστου σμολίου περικοσμούσι την ειρημένην λάρνακα, μάλιστα δε το ανατολικόν αυτής κλίτος παριστάνει εκ δυστοκίας απογινομένην λεχώ.

Εν δε τη προ του Νάρθηκος αυλή του ναού της Αγίας Ειρήνης εκτός του θριαμβευτικού μνημείου κειμένου εν τω μέσω του περιβόλου, αώζονται παρά την μεσημβρινήν πλευράν τα εξής· α΄) τρεις κυλινδρικοί βωμοί μονόλιθοι λευκού μαρμάρου, ών ο είς έχει επιγραφήν «ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΜΑΓΝΗΤΟΣ».

Το δε περίεργον είναι ότι οι βωμοί ούτοι αναστραφέντες εσκάφησαν εις την κάτω βάσιν και εχρησίμευον από Ελληνικών βωμών ως χριστιανικαί κολυμβήθραι· είπον περίεργον, διότι, ότε συνέγραφον (κατά το 1833) την περί τινος εν Ζακύνθω Ελληνικής επιγραφής διατριβήν μου, επειδή η επιγραφοφόρος πλαξ χρησιμεύουσα ως Αγία Τράπεζα την σήμερον ετέθη ανεστραμμένη επί του κιονοκλάσματος, και επιλαβόμενος τούτου ο Κ. de Saint Sanveur εχλεύασε και ωνείδισε τους κτίτορας ως αναισθήτους και αβελτέρους, υπεράσπισα αρκούντως, νομίζω, των εγκαινιαστών την πράξιν αντιτάξας προς τον χλευαστήν τους αποχρώντας λόγους. Φίμωσις αρμοδιωτάτη, στοχάζομαι, παντός φιλοτίμου κατηγόρου ημών τε και των ημετέρων προγόνων της αβελτηρίας είναι και οι περί ών ο λόγος ανεστραμμένοι και εις αγίας κολυμβήθρας μεταποιηθέντες τρεις ελληνικοί βωμοί· ούτω και πολλά ειδώλεια μετεποιήθησαν εις ναούς αγίων την αυτήν εχόντων ιαματικήν χάριν και οι παρ' Έλλησι τοιούτοι νομιζόμενοι, ως θέλομεν ιδεί ότι και η νυν εν Βυζαντίω οπλοθήκη από Ναού της Λυσιζώνης Αρτέμιδος μετωνομάσθη της Αγίας Ειρήνης.

Πλησίον των ειρημένων τριών βωμών κείται ευμέγεθες τι ανάγλυφον λίθου πωρίνου φαιού (ίσως επιτύμβιον) το οποίον έχει εν μέσω μεν την Σελήνην πλησιφαή (ως ακαταλλήλως λέγαμεν πανσέληνον [σημ.: Εν τη φράσει εις την πανσέληνον πρέπει να εννοώμεν Νυκτί, λέγει ο Βρέμιος εν τω κατά Κτησιφ, λ. του Αισχίνου παρ.98], επί δε της κορυφής του προσώπου ύπτιον τόξον και υπό την γένυν δύω σύμπλεκτα τόξα, ών αι κορώναι παρατεινόμεναι εκατέρωθεν αντιθέτως, συναρπάζουσι δύω αντινώτους μηνίσκους, ή αμφικύρτους ημισελήνους. Υπό τα τόξα ταύτα κάθηται έλαφος επί των οπισθίων της οποίας επιβαίνει τοις εμπροσθίοις ποσίν ή σκέλεσι και μετά εμπεφυκότων του τε ράμφους και των ονύχων γρυψ ή Ιππολεκτρύων, προς δε την δεξιάν κάτω γωνίαν του αναγλύφου είναι εγκεκολλαμμένον σύναμμα εκ δέκα ελλειψοειδών κύκλων δίκην λεπίδων αλλήλοις επιτεθειμένων, ως υποδεικνύει το υποβεβλημένον ξυλογράφημα.

Γ. Χρυσοβέργης, Ανάμικτα ή Φιλολογικαί τινές Αρχαιολογικαί παρατηρήσεις και επιστασίαι ήτοι αμφιβόλων ή ουχί καλώς ερμηνευθέντων χωρίων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (Εν Κωνσταντινουπόλει 1860, σσ. 11-13). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 10).

τούτο το βηβληον...

[...] δεν έχουμε καμιά είδηση για το πότε κτίστηκε ο ναός του Χριστού Δημαρχίας [σημ. 40: τη μεταγενέστερη χρονολογία 1639 σημειώνει μόνο ο Χρ. Ιακωβίδης, Χώρα Πάτμου, 92 και φαίνεται πως αφορά κάποια ανακαίνιση του ναού], η οποία θα ήταν δυνατό να μάς δώσει κάποιο terminus post quem για το τέμπλο, εκτός από μια ενθύμηση του 1558 που βρήκαμε σε μηναίο Οκτωβρίου κατά την εκεί επίσκεψή μας*. Θα πρέπει επομένως να δεχτούμε σαν πιο πιθανή περίοδο στην οποία κατασκευάστηκε το τέμπλο, το α΄ μισό του 16ου αιώνα, εποχή κατά την οποία ο ναός φαίνεται ότι εφοδιάζεται με εκκλησιαστικά είδη, όπως ένας σκαλιστός σταυρός λιτανείας που χρονολογείται από τον Χατζηδάκη επίσης στις αρχές του 16ου αιώνα.

* σημ. 41: «1558 ηουλίου 21 / τούτο το βηβληον το αγόρασα στη / βεναιτηα του σωτηρος χυ δια δ(ουκάτα) χρ(υσά) ... / εγώ διακος του μαϊκαρητου πα(πα) νικολα δι αφέσεως αμα/ρτιών» (δεύτερο παράφυλλο recto). Ας σημειωθεί όμως, ότι το περιεχόμενο δεν είναι σαφές και ότι η φράση «του σωτήρος Χριστού» στον τρίτο στίχο θα μπορούσε να σημαίνει και την ημέρα που αγόρασε το βιβλίο ο Διάκος του παπα-Νικόλα. Αυτό όμως αποκλείεται από την ημερομηνία της ενθύμησης που δίνεται ήδη στον πρώτο στίχο, γιατί η εορτή της Μεταμορφώσεως του Χριστού είναι στις 6 Αυγούστου. Έτσι γίνεται φανερό, ότι το βιβλίο αγοράστηκε για τις ανάγκες του ναού του Χριστού Δημαρχίας, ο οποίος είναι πράγματι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού. Ύστερα δεν χωράει αμφιβολία ότι το βιβλίο ανήκει σ΄ αυτόν τον ναό, γιατί βρέθηκε στο σεντούκι του, μέσα στο χώρο του Αγ. Βήματος, εκεί που συνηθίζουν οι παπάδες στα Δωδεκάνησα μα τοποθετούν τα άμφιά τους και τα εκκλησιαστικά βιβλία του ναού.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 72-73, ένθα και οι υποσημειώσεις).

δράκοντες ξανά

Δράκοντες εμφανίζονται και σε τοιχογραφίες εκκλησιών της Δωδεκανήσου, όπως στον Άγιο Γεώργιο Βάρδα της Ρόδου (1289-90), στην Αγ. Παρασκευή και στον Αγ. Αββακούμ στο Παραδείσι της Ρόδου, στον Αγ. Νικόλαο στα Χείλη του Μεγάλου Χωριού Τήλου (14ος-15ος αι.) και πάντοτε στην παράσταση της βαπτίσεως του Χριστού, επειδή το θέμα προέρχεται από την υμνολογία της εορτής του Μεγάλου Αγιασμού σύμφωνα με την ευχή που απευθύνεται στον Χριστό «Συ και τας κεφαλάς των εμφωλευόντων δρακόντων συνέτριψας».

Οι θρησκευτικές αυτές επιδράσεις αναμίχθηκαν με λαϊκές αντιλήψεις και παραδόσεις περί φιδιών με κέρατα -ίσως εδώ πρέπει να βασίσουμε την εμφάνιση κεράτων στα τερατόμορφα που υποστηρίζουν τα λυπηρά του τύπου Β- και περί φτερωτών δρακόντων-φιδιών που κατατρώγουν ζὠα και ανθρώπους, όπως απηχούνται στο θαύμα του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος σκοτώνει τον φτερωτό δράκοντα ή, όπως οι ιστορικοί της Ρόδου αναφέρουν για όμοιο τέρας-ερπετό το οποίο σκότωσε ο ιππότης Dieudoné de Gozon στα 1346, χἀρη στο οποίο αναγορεύτηκε Μεγάλος Μάγιστρος του Τάγματος των Ιωαννιτών της Ρόδου.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σ. 168).

οι δράκοντες

[...] τα λυπηρά και ο σταυρός των δωδεκανησιακών τέμπλων είτε πατούν κατ' ευθείαν στην ανώτερη ζώνη είτε στηρίζονται σε τερατόμορφους οργανισμούς, τους οποίους μπορούμε να κατατάξουμε σε δύο τύπους:

Στον τύπο Α ανήκουν τα ιχθυόμορφα στηρίγματα μερικών τέμπλων της Πάτμου με παραλλαγή που συναντήσαμε στο τέμπλο της Κοιμήσεως Θεοτόκου Κατταβιάς.

Στον τύπο Β ανήκουν εκείνα που ακολουθούν τη μορφή του τέμπλου της Τσαμπίκας Κυράς και του Αγ. Φιλήμονα.

Αρχαιότερα, σύμφωνα με όσα εκθέσαμε στο κεφ. ΙΙ - Χρονολόγηση των τέμπλων, είναι τα υποστηρίγματα του τύπου Α.

*

Αλληγορική σημασία αποδόθηκε στους δράκοντες οι οποίοι, άλλοτε εμφανίζονται στη βάση του σταυρού, όπως στο τέμπλο του Σταυρού Μεσοχωρίου και άλλοτε απομακρυσμένοι στα άκρα της ανώτερης ζώνης των τέμπλων εντελώς διακοσμητικοί, όπως στα τέμπλα της Παναγίας Λίνδου στη Ρόδο, στου Πρωτάτου (1611) και στο κυπριακό τέμπλο του μουσείου Βικτωρίας και Αλβέρτου στο Λονδίνο.

Σε όσα αναφέρονται από τον μελετητή [Τσαπαρλή] των ξυλογλύπτων ηπειρωτικών τέμπλων, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, ότι η εμφάνιση φιδιών-δρακόντων κάτω ή κοντά στον σταυρωμένο Χριστό

[δηλαδή,

ως δύναμη του πονηρού, το μέσον διά του οποίου ο διάβολος πλησίασε τον άνθρωπο (Αδάμ-Εύα),
ως φθοροποιός δύναμη που σκοπεύει στην καταστροφή του ανθρώπου (όπως τουλάχιστον αφηγείται τοιχογραφημένη παράσταση στη νότια παραστάδα του Αγ. Δημητρίου Θεσσαλονίκης, όπου τρείς φτερωτοί δράκοντες κατατρώγουν την ρίζα δέντρου και ένας άλλος ετοιμάζεται να καταβροχθήσει τον πάνω σ' αυτό καθισμένο άνθρωπο),
ως ράβδος–όφις του Μωϋσή που συμβολίζει την θαυματουργική δύναμη του Θεού,
ως τον διάβολο που κατανικήθηκε και συντρίβη με την Ανάσταση του Χριστού σύμφωνα με την ρήση: «... αυτός σού τηρήσει την κεφαλήν και σύ τηρήσεις αυτού την πτέρναν» (Γένεσις 3, 14-15).

Επίσης
ως σύμβολο της σωτήριας δύναμης του Χριστού αλλά όχι μόνο
ως σύμβολο σύνεσης, όπως επανειλημμένα τονίζει ο Τσαπαρλής, διότι η λέξη φρόνιμοι στα λόγια που απηύθυνε ο Κύριος προς τους μαθητές του («Ιδού εγώ αποστέλλω υμάς ως πρόβατα εν μέσω λύκων· γίνεσθε ουν φρόνιμοι ως οι όφεις και ακέραιοι ως περιστεραί») ισοδυναμεί κατά την πληροφορία του Δοσιθέου με την λέξη πανούργοι: «φρόνιμον νυν ου το συνετόν αλλά το προς απάτην επιτήδειον όργανον»],

ξεκινά όχι μόνο από την απεικόνιση του ψηφιδωτού του αρχιεπισκοπικού παρεκκλησίου της Ραβέννας, αλλά κυρίως από μια σειρά έργων της δύσεως του 9ου-11ου αι. που εικονίζουν την σταύρωση του Χριστού. [σημ. 238: Παράλληλο και αξιοσημείωτο είναι το παράδειγμα από το ναό του Αγ. Μερκουρίου Καστελλορίζου, όπου καταγράψαμε μαρμάρινο αδροπελεκημένο «ζώο» μήκους 0,36 μ. και μέγιστου πλάτους 0,16 μ. στη ράχη του οποίου υπήρχε εγκάρσια τρύπα διαστάσεων 0,13x0,04x0,06 μ. που χρησίμευε σαν υποδοχή για την στήριξη του ξύλινου Εσταυρωμένου της Αγ. Τράπεζας].

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 166-167).

έλκουν την καταγωγή από τα μαρμάρινα βυζαντινά τέμπλα

Η πρόοδος στον τoμέα της μελέτης των ξυλόγλυπτων τέμπλων που συντελέστηκε τελευταία από Έλληνες και ξένους ερευνητές, αποδεικνύει τουλάχιστον για την βυζαντινή παράδοση, ότι τα ξυλόγλυπτα τέμπλα όχι μόνο διατηρούν την ίδια αρχιτεκτονική δομή μέχρι τα μέσα του 18ου αι. στα Δωδεκάνησα, όπως τα μαρμάρινα του 11-13ου αι., αλλά ακολουθούν με ανεπαίσθητες παρεκκλίσεις τα ίδια διακοσμητικά θέματα εκείνων.

Παραδείγματος χάρη τα ζεύγη κιόνων με τον Ηράκλειο κόμβο στο τέμπλο των Αγ. Αποστόλων κάτω από την Μεγάλη Παναγιά στη Χώρα Πάτμου χρησιμοποιήθηκαν στη Δύση και ενδεχομένως σε περιορισμένη κλίμακα και στον ελληνικό χώρο, αλλά είναι παράλληλα το χαρακτηριστικότερο κόσμημα των βυζαντινών μαρμάρινων τέμπλων, γνωστό άλλωστε και από μικρογραφίες χειρογράφων. Το ίδιο χαρακτηριστικοί είναι και οι μικροί οκταγωνικοί στύλοι που ορίζουν τις θέσεις των δεσποτικών εικόνων στα ξυλόγλυπτα αλλά και στα γραπτά τέμπλα της Πάτμου [...], οι ομφαλοί στις αχιβάδες, [...]τα μεγάλα σαρκώδη ακανθόφυλλα της πάνω ζώνης του κοσμήτη [... κλπ.].

*

[...] τα ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου, ιδίως τα πατμιακά που είναι έργα Κρητών, έλκουν την καταγωγή τους από μαρμάρινα βυζαντινά, διανθισμένα ωστόσο με νέα διακοσμητικά από επίδραση της δυτικής τεχνοτροπίας του καιρού τους.

Άλλωστε ας μη ξεχνάμε, ότι η Τέχνη δεν έχει σύνορα και πως κάποια διακοσμητικά που άρεσαν, δεν έπαψαν να χρησιμοποιούνται για πολλούς αιώνες παράλληλα ή αναμειγμένα με άλλα νεότερα που γεννήθηκαν με τους νέους καλλιτεχνικούς ρυθμούς.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 171-172, 173).

β΄ ομάδα τέμπλων στην Ρόδο

Το τέμπλο της Τσαμπίκας [Κυράς ή Άνω - Αρχαγγέλου Ρόδου] είναι το παλιότερο της Ομάδας Β΄ με χρονολογία 1693. [...] η ομοιότητα των γρυποδρακόντων στην πυραμίδα με αντίστοιχους των τέμπλων [...], καθώς και ο πλούσιος διάκοσμος των στύλων και του κοσμήτη [...]. Η εγκατάλειψη του χαμηλού αναγλύφου γίνεται φανερή, ιδίως στους στύλους, που είναι πλέον ολόγλυφοι και στρογγυλοί, βαρυφορτωμένοι με φύλλα, άνθη και στριφογυριστές ταινίες που μιμούνται ελάσματα με κοκκίδωση.

σημ. 165: [...] Η εμφάνιση αυτής της μορφής στηριγμάτων των λυπηρών είναι χαρακτηριστική για μια ομάδα τέμπλων, προφανώς του ίδιου εργαστηρίου, που δουλεύει κυρίως στη Ρόδο. Παρουσιάζεται μ' αυτό το τέμπλο [ενν. Αγ. Νικολάου στη Ψάρτο] για πρώτη φορά και συνεχίζει με μια σειρά άλλων μέχρι τα μέσα του 18ου αι. και στα γύρω μικρά νησιά. Έτσι καθώς περνούν τα χρόνια και τα τέμπλα που διασώθηκαν είναι αρκετά, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της. Τέμπλα με όμοια πυραμίδα είναι τα εξής αδημοσίευτα:

Στη Ρόδο τα τέμπλα της μονής του Ταξιάρχη στο Καμιρί (1700), του Αγ. Νικολάου στη Ψάρτο της Λίνδου (1701), της Αγ. Τριάδας Ψίνθου μεταφερμένο σε εξωκκλήσι και οικτρά κακοποιημένο για να χωρέσει στον μικρό ναό, της Αγ. Αναστασίας Ρωμαίας στο Γεννάδι, της μονής Ελεούσας Καλυθιών, του Αγ. Ιωάννου Κουφά στο Παραδείσι, του Σωτήρη στα Μαριτζά και ίσως του Αγ. Θωμά Μονολίθου (1725) και Αγ. Παντελεήμονα (παλαιού ναού) στα Σιάννα [...].

Στην Τήλο, τα τέμπλα της Παναγίας του νεκροταφείου (Μετόχι) στο Μεγάλο Χωριό (1743), της Τίμιας Ζώνης του Μικρού Χωριού, καθώς και της Θεοτόκισσας επίσης στο Μεγάλο Χωριό.

Στην Κω, το τέμπλο τςη Αγ. Τριάδας Κεάλου (ανήκε στον Αγ. Νικόλαο Κάστρου).

Στην Νίσυρο, το της μονής 'Σιώνες'.

Στη Σύμη, το τέμπλο της μονής του Ρουκουνιώτη (πάνω ναός), της Αγ. Μαρίνας (νεκροταφείο) όπου άκμασε η ομώνυμη Σχολή και του Προφήτη Ηλία στην ομώνυμη θέση.

Στη Χάλκη, το της Παναγίας του Χωριού (Κάστρο).

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 94-95).

ξυλόγλυπτα τέμπλα

της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 κατά ομάδες χρονολογημένα:

τρία (3) από ένα από: Λέρο, Κάρπαθο και Κώ
έξι (6) από Ρόδο
δεκαεπτά (17) από Πάτμο

ΟΜΑΔΑ Α΄
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
1. Αγ. Άννας στη μονή της Αποκάλυψης Πάτμου (1600).
2. Παναγίας, παρεκκλήσι της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου (1607).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
3. Αγ. Γεωργίου Απορθιανών Χώρας Πάτμου.
4. Χριστού Δημαρχίας Χώρας Πάτμου.
5. Αγ. Σαράντα, παρεκκλήσι της Υπαπαντής του Μαλανδράκη Χώρας Πάτμου.
6. Διασώζουσας Χώρας Πάτμου (βημόθυρο).
7. Αγ. Αναργύρων και Αγ. Γεωργίου Λότζας Χώρας Πάτμου.
8. Όσιου Χριστόδουλου, παρεκκλήσι της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου.
9. Αγ. Αποστόλων του Νικηφόρου Χώρας Πάτμου.
10. Ζωοδόχου Πηγής Χώρας Πάτμου.
11. Αγ. Λουκά, παρεκκλήσι της μονής Ευαγγελισμού Πάτμου.
12. Αγ. Τριάδας, παρεκκλήσι της μονής 'Άγια Αγίων' Πάτμου.
13. Ελεημονήτριας Χώρας Πάτμου.
14. Αγ. Βασιλείου και Θαλαλαίου Χώρας Πάτμου.
15. Υπαπαντής του Μαλανδράκη Χώρας Πάτμου.

ΟΜΑΔΑ Β΄
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
16. Μονής Τσαμπίκας Κυράς ή 'Πάνω' Αρχαγγέλου Ρόδου (1693).
17. Κοιμήσεως Θεοτόκου ή 'Καθολική' Κατταβιάς Ρόδου (1699).
18. Παναγίας Λίνδου Ρόδου (1691-1702).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
19. Μονής Αγ. Φιλήμονα Αρνίθας Ρόδου.
20. Μονής Ταξιάρχη στο Καμιρί Μάσσαρι Ρόδου.
21. Σταυρού Μεσοχωρίου Καρπάθου.

ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
22. Αγ. Ιωάννου στα 'Εφτα Βήματα' Πόλεως Κω (1662).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
23. Θωράκιο Παναγίας κάστρου Λέρου.
24. Βημόθυρο Αγ. Γεωργίου Βάτι Ρόδου.
25. Τέμπλο Αγ. Αποστόλων παρά τη Μεγάλη Παναγιά Χώρας Πάτμου.
26. Τέμπλο Παναγίας του Σταυρού Χώρας Πάτμου.

Η τυπολογική κατάταξη των περισσότερων τέμπλων σε δυό ομάδες, όπως πιο πάνω επιχειρήθηκε, επιτρέπει τη διάκριση κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τα οποία αποτελούν την ειδοποιό διαφορά των δύο ομάδων και τη συναγωγή κάποιων συμπερασμάτων για την τεχνική γενικότερα.

Ως προς τη διάρθρωση, τα τέμπλα και των δύο ομάδων δεν παρουσιάζουν διαφορές (τριμερής ανάπτυξη).

Ως προς τη μορφή όμως οι διαφορές τους είναι αρκετές και μπορούν να εντοπιστούν σε ορισμένα σημεία τους, όπως:

1) Στους στύλους της ομάδας Β΄ κατά κανόνα υπάρχουν αυτόξυλα διάχωρα στα οποία ζωγραφίζονται άγιοι. Τα διάχωρα αυτά απουσιάζουν από τα τέμπλα της ομάδας Α΄ με μοναδική εξαίρεση στο ασφαλώς χρονολογημένο (1607) τέμπλο της Παναγίας.

2) Στα υπέρθυρα της ομάδας Α΄ γενικότερα τοποθετούνται οριζόντια ορθογώνιες εικόνες κάτι που δεν συμβαίνει στα τέμπλα της ομάδας Β΄.

3) Η ύπαρξη Αποστολικών ή Δωδεκαόρτου με ή χωρίς αχιβάδες στη μεσαία ζώνη του υψηλού κοσμήτη των τέμπλων της ομάδας Β΄ είναι κανόνας, ενὠ μοναδική περίπτωση για την ομάδα Α΄ αποτελεί το τέμπλο του Αγ. Λουκά.

4) Στην πυραμίδα των τέμπλων της ομάδας Β΄ η ύπαρξη γρυποδρακόντων ή δρακόντων ή αγριωπών θαλάσσιων όντων ως υποστηριγμάτων των λυπηρών είναι επίσης κανόνας. Δε συμβαίνει το ίδιο και με τα τέμπλα της ομάδας Α΄ εκτός της περιπτώσεως του τέμπλου του Αγ. Γεωργίου Απορθιανών.

5) Ορθογώνια φράγματα με γεωμετρικά σχήματα μεταξὐ των κυλιβάντων στο γείσο εμφανίζονται αποκλειστικά στα τέμπλα της ομάδας Α΄.

Τελικά από την ομάδα Α΄ μπορούμε να πούμε, ότι απουσιάζουν τα αυτόξυλα διάχωρα στους στύλους, οι εικόνες με τους Αποστόλους (Αποστολικά) ή το Δωδεκάορτο πάνω από τον κοσμήτη και τα υποστηρίγματα της Πυραμίδας. Αντίθετα είναι κανόνας σ' αυτά τα τέμπλα η ύπαρξη ορθογώνιων εικόνων πάνω απο τα υπέρθυρα της Ωραίας Πύλης και της θύρας της Πρόθεσης, καώς και τα ορθογώνια φράγματα με τα γεωμετρικά σχήματα μεταξύ των κυλιβάντων στο γείσο.

Σε αντιδιαστολή, η ὐπαρξη ή η ανυπαρξία των προηγούμενων χαρακτηρίζει γενικά την ομάδα Β΄.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 61, 58-59).

templum πέρι

αντίγραφον αναγράψαι εις στάλαν λιθίναν *

Ο όρος 'τέμπλον', προέρχεται από τη λατινική λέξη templum, η οποία σήμαινε κατ' αρχήν το πλινθίον, τη μικρή πλίνθο δηλαδή. Πρόκειται για μια λέξη που στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε σε πολλές περιπτώσεις την έννοια του πλαισίου.

Πλινθίον επίσης ονομαζόταν ο άβακας, η πλάκα επί της οποίας παιζόταν παιχνίδι με ψήφους (πούλια). Ακόμη, σήμαινε το πλέον κατώτερο τμήμα της βάσεως των κιόνων του ιωνικού και του κορινθιακού ρυθμού.

Πλινθίον ονομαζόταν και το κάθε ένα από τα τετράγωνα στα οποία διαιρούσαν τον ουρανό οι οιωνοσκόποι κατά τις οιωνοσκοπίες. Η έκφραση coeli temlum (στην ελληνική γλώσσα: η αψίς του ουρανού), έφτασε να σημαίνει τον τόπο και κατ' εξοχήν τον ανοιχτό χώρο, όπως είναι η ανοικτή θάλασσα, και με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε στο Λάτιο στην έννοια του ιερού χώρου, του τεμένους και ιδίως του ναού. (Παράβαλε και την αγγλική λέξη temple που σημαίνει τέμενος ή ναός).

Στη χριστιανική ναοδομία, ήδη από την παλαιοχριστιανική εποχή, απέκτησε τη σημασία του διαχωριστικού εκείνου φράγματος το οποίο διαχώριζε τον κυρίως Ναό από το Άγιο Βήμα. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αντικατέστησε κατά κάποιον τρόπο το 'καταπέτασμα' της Σκηνής του Μαρτυρίου και του ναού του Σολομώντος, το οποίο διέστελε την καθεαυτό Σκηνή, 'τα Άγια', από το ιερώτερο τμήμα της, 'τα Άγια των Αγίων'.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Παύλος ο Σιλεντιάριος που περιέγραψε το Ναό και το τέμπλο της Αγίας Σοφίας, ήδη από τον 6ο αιώνα, μιλάει για τους κοσμήτες του ναού εννοώντας το επιστύλιο του τέμπλου.

[...] Κατά τον 5ο αιώνα το χαμηλό φράγμα του Ιερού εμπλουτίστηκε λαμβάνοντας ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ανάπτυξη, όχι τόσο όσον αφορά στην κάτοψή του, αλλά περισσότερο στην όρθωσή του.

[...] μια ακόμη τροποποίηση ήταν αυτή της έξαρσης της μεσαίας πύλης είτε με επιπλέον όρθωσή της, είτε με τη δημιουργία προστώου. Το προστώο αυτό καλύπτονταν από ημισφαιρικό ή ημικυλινδρικό θόλο, τον επονομαζόμενο ουρανίσκο.

Τα κενά μεταξύ των κιονίσκων διέθεταν βήλα τα οποἰα άνοιγαν ή έκλειναν ανάλογα με τη φάση της Θείας Λειτουργίας.


[...]

Ενίοτε, αντί των πεσσίσκων και των κιονίσκων, χρησιμοποιούνταν ολόσωμοι κίονες και όταν, μετά τον 6ο αιώνα, το σχήματος Π φράγμα έγινε ευθύγραμμο, η λύση αυτή προτιμούνταν ιδιαίτερα. Στην ευθύγραμμη αυτή κιονοστοιχία που δημιουργήθηκε, τοποθετούνταν και πάλι γλυπτά θωράκια με αποτέλεσμα η όλη κατασκευή αυτή, να παραπέμπει άμεσα στη μορφή των δρυφ[ρ]άκτων διαστύλων, των φραγμάτων δηλαδή που χρησιμοποιούνταν ήδη από την αρχαιότητα στα βουλευτήρια.

Έτσι, ο όρος 'διάστυλα', γίνεται πλέον ταυτόσημος του όρου 'φράγμα του πρεσβυτερίου' και χρησιμοποιείται ακόμη και μέχρι τον 15ο αι. Ολίγον κατ' ολίγον επικρατεί μόνον ο λατινογενής όρος τέμπλο.

Στην πορεία της εξέλιξής του, το τέμπλο διαμορφώνεται και σε οπτικό φράγμα καθώς τοποθετούνται, ήδη από τον 14ο αιώνα αντί των βήλων, οι λεγόμενες Δεσποτικές Εικόνες, δηλαδή οι μεγάλου μεγέθους εικόνες του Χριστού, της Θεοτόκου, του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του αγίου στο όνομα του οποίου εορτάζει ή έχει αφιερωθεί ο ναός κλπ. Έτσι δημιουργείται και η έννοια του Εικονοστασίου που όμως, ως όρος, δεν χρησιμοποιείται με την ευρύτητα που χρησιμοποιείται ο όρος τέμπλο.

καθηγ. Πάτμου Αντύπα, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Καθολικού της Ιεράς Μονής Πάτμου (έκδ. Ι.Μ. Πάτμου, Πάτμος 2005 (1988), σσ. 10, 13, 14, 15-16).

-----
* Το motto από κερκυραϊκή επιγραφή σε δωρική βέβαια διάλεκτο που μελετά ο καθ. Θεοδ. Παππάς, εν Θεατρικές παραστάσεις στην Αρχαία Κέρκυρα. Ίδρυση των Διονυσίων: IG IX 1 694 (έκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996, σ. 26, στιχ. 143 που σημαίνει: «να δημοσιευθεί αντίγραφο σε πέτρινη στήλη»).

μεταφορά παλαιού τέμπλου σε έτερον ναό

[...] η παράδοση για τη μεταφορά του τέμπλου από το καθολικό της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου στο ναό του Αγ. Γεωργίου Απορθιανών [Χὠρας Πάτμου] είναι αληθινή. Η μετακίνηση τώρα του τέμπλου μπορούμε να πούμε ότι έγινε πριν το 1709 έτος κατά το οποίο ο ζωγράφος Νικήτας Σέπης ζωγράφισε τις υπάρχουσες στο τέμπλο δεσποτικές εικόνες με έξοδα του μητροπολίτη Καρπάθου Νεόφυτου Γρημάνη, που σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες είχε αφιερώσει τους ασημένιους φωτοστέφανους στις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου του καθολικού της μονής του Αγ, Ιωάννου Θεολόγου κατά το 1680, τις αποδιδόμενες στον Ανδρέα Ρίτζο. Οι εικόνες αυτές κατά τη μεταφορά του τέμπλου παρέμειναν στη μονή του Θεολόγου.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 68-69).

οι στριφτοί κίονες

Παλαιοχριστιανικό θέμα που διατηρήθηκε και χρησιμοποιήθηκε σε όλους τους καλλιτεχνικούς τομείς, κυρίως όμως στον εξωραϊσμό των κτηρίων και στη διακόσμηση εσωτερικών χώρων. Από δω δέχτηκαν επιδράσεις οι Έλληνες καλλιτέχνες και το θέμα πέρασε τόσο στην ξυλογλυπτική όσο και στη μικροτεχνία.

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο στριφτός κίονας μέχρι τα μέσα του 17ου αι. δεν φαίνεται να χρησιμοποιείται στα τέμπλα παρά μόνο σε τρεις θέσεις κι αυτό όχι συχνά: ...στην πήχη του βημόθυρου, στο επιστύλιο, στα θωράκια.

Οι στριφτοί κίονες, ιδίως εκείνοι τους οποίους ο Καλοκύρης αποκαλεί «Σολωμονικούς», θα χρησιμοποιηθούν ευρύτατα από τα μέσα του 18ου αι. στα περισσότερα τέμπλα του ελληνικού χώρου και σε όλα της Ρόδου σαν αποτέλεσμα της διείσδυσης του μπαρόκ και πρέπει να τονιστεί, ότι δεν έχουν απλώς διακοσμητικό χαρακτήρα αλλά τεκτονική σκοπιμότητα, γιατί βοηθούν στην συνένωση διαφόρων τμημάτων του τέμπλου και στην καθ' ύψος οργάνωσή του προσδίδοντας σ' αυτό ανάταση.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 134-135).

ποικιλίες ξύλων

Από τα πιο συνηθισμένα ξύλα για την κατασκευή των ξυλόγλυπτων τέμπλων ήταν η καρυδιά [...] και το κυπαρίσσι, ιδίως στα Δωδεκάνησα, καθώς και το λεγόμενο Cara agazzi (μαύρο δένδρο), δηλαδή ένα είδος ξύλου που αφθονούσε στην Ανατολή, περίπου όμοιο με το ιταλικό Olmo.

Για να σκαλιστεί το ξύλο έπρεπε προηγουμένως να περάσει από κάποια διαδικασία. Κοβόταν κατά την περίοδο του χειμώνα και τοποθετιόταν για αρκετό καιρό μέσα στο νερό. Στη συνέχεια το στέγνωναν πρώτα σε σκιά και ύστερα στον ήλιο.

[σημ.3: Η μεταφορά ξυλείας από τις περιοχές της Μ Ασίας στα ελληνικά νησιά ήταν η κύρια εμπορική ασχολία μέχρι τα μέσα του 19ου [αιώνα] για τους Κασιώτες, Ροδίτες, και Καστελλοριζιούς. Στα ΓΑΚ βρήκαμε έγγραφα που αναφέρονται σε πειρατίες Σπετσιωτών και Μανιατών σε βάρος Δωδεκανησίων...]

Όταν πια ήταν έτοιμο για σκάλισμα, άρχιζε η επεξεργασία.

Οι τεχνίτες, ειδικά εκείνων των ελληνικών περιοχών που βρίσκονταν σε στενή επαφή με την Δύση (Κρήτη, Εφτάνησα, Ήπειρος) ενημερώνονταν συνεχώς πάνω στις εξελίξεις της τέχνης τους, είτε αντιγράφοντας σχέδια από χαλκογραφίες Ευρωπαίων είτε στηριζόμενοι σε σχέδια που έφθαναν κατευθείαν από την Βενετία είτε από έργα μεταλλοτεχνίας, λιθογλυπτικής και ξυλογλυπτικής που υπήρχαν στις περιοχές τους.

Η ανάθεση της κατασκευής τέμπλου για την εκκλησία ενός χωριού είχε χαρακτήρα πανηγυρικό. Αν η κοινότητα δεν μπορούσε να καταβάλλει όλα τα χρήματα μετά το τέλος της εργασίας του τεχνίτη, τότε ή πωλούσε κοινοτικά και εκκλησιαστικά κτήματα ή έδινε στον τεχνίτη χωράφια ανάλογης αξίας, αν ήταν από την ίδια περιοχή.

Η εκτέλεση του έργου από τους ξυλογλύπτες γινόταν γυσικά με κατάλληλα εργαλεία.
Όταν τα κομμάτια με τα ποικίλα διακοσμητικά θέματα ήταν έτοιμα με βάση κάποιο σχέδιο, τότε σύμφωνα με παλιά παραδοσιακή τεχνική τα βουτούσαν σε βαρέλια με βραστό θαλασσινό νερό στο οποίο είχαν προσθέσει φλούδες πεύκου και κρεμμυδόφυλλα, που όλα μαζί λουστράριζαν τα ξυλόγλυπτα κομμάτια με πορφυρό χρωματισμό, ενώ συνάμα σκότωναν τους μύκητες που καταστρέφουν το ξύλο.

Μετά από χρόνια ή και αμέσως μετά το στήσιμό του στο ναό (εξαρτιόταν πάντα από τις οικονομικές δυνατότητες του εκκλησιαστικού ταμείου) το τέμπλο βαφόταν από ζωγράφους με πείρα σε τέτοιου είδους εργασίες -συνήθως ήταν οι αγιογράφοι φορητών εικόνων- και όταν υπήρχαν χρήματα για κάτι καλύτερο, τότε επιχρυσωνόταν, αφού προηγουμένως το περνούσαν με λεπτό στρώμα γύψου πάνω στο οποίο άπλωναν το φύλλο του χρυσού με νύχι αετού.

*

Καρυδιά: Θεωρείται από τα καλύτερα ξύλα της Ευρώπης. Μεγαλώνει πιο αργά όταν έχει φυτευτεί σε ξερό τόπο. Οι ξυλογλύπτες συνήθως δουλεύουν το έργο τους όταν ακόμα είναι χλωρό το ξύλο και το τελειώνουν ύστερα από 3-4 μήνες. Με τον καιρό δίνει χρυσές ανταύγειες. Για βαθύτερο χρωματισμό οι παλιοί τεχνίτες έχωναν το ξύλο στα κόπρανα των σταύλων και για ν' αποφύγουν το σαράκι αφαιρούσαν τον εξωτερικό φλοιό.

Αχλαδιά και Μηλιά: Αποφεύγεται από τους ξυλογλύπτες επειδή υπόκειται σε πολλά σκασίματα, όπως άλλωστε όλα τα ξύλα των καρποφόρων (ελιά, μυγδαλιά, κερασιά).

Βελανιδιά: Χρησιμοποιείται πολύ στην επιπλοποιΐα, γιατί είναι ανθεκτική, με μεγάλους πόρους, κανονικές ραβδώσεις και ανοιχτόξανθους χρωματικούς τόνους.

Φλαμούρι: Η δομή του είναι τέλεια και σταθερή, με κόκκους συμπαγείς και αποχρώσεις κιτρινόασπρες ή και κοκκινωπές. Χρησιμοποιείται πάρα πολύ γιατί δουλεύεται προς όλες τις κατευθύνσεις, καθαρίζεται αρκετά καλά και είναι ελαφρύ αλλά υπόκειται εύκολα σε φθορά από σαράκι.

Καστανιά: Είναι εύθραυστη για τούτο χρησιμοποιόταν στις οικοδομές παρά στην ξυλογλυπτική. Στη Σαρδηνία το χρησιμοποιούν σχεδόν χλωρό για να κατασκευάσουν μικροαντικείμενα.

Κέδρος: Θαυμάσιο ξύλο αλλά ακριβό. Χρησιμοποιείται ευρύτατα. Στα Δωδεκάνησα ονομάζεται «φίδα».

Κυπαρίσσι: Χρησιμοποιήθηκε κυρίως για κατασκευή σεντουκιών αλλά και για τέμπλα.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 174-176).

ο άγγελος, ο Γεώργιος και η λυπημένη πιετά

Ο άγγελος στην εικόνα μας (Πιν. 12Β΄), με το μακρουλό λεπτό πρόσωπο, τη σοβαρή έκφραση, τη μακριά κυρτή μύτη, τα σφικτά μικρά χείλη, το φρύδι που φτιάχτηκε με σταθερή πινελιά και τα φώτα κάτω απ’ το μάτι και στο μήλο της μύτης -που αποδίδονται με βραχείες πλατειές γραμμές και κηλίδες- παρουσιάζει, νομίζω, περισσότερες ομοιότητες με τις εικόνες του Αγ. Προκοπίου (τέλους 14ου αι.) και του Αγ. Γεωργίου (αρχές 15ου αι.) τις οποίες δημοσίευσε ο Α. Ξυγγόπουλος στον κατάλογο των εικόνων του μουσείου Μπενάκη, παρά με έργα του 16ου και 17ου αι. όπως είναι π.χ. δυό κεφαλές του Αγ. Γεωργίου από εικόνες της Πάτμου τις οποίες ενδεικτικἀ αναδημοσιεύουμε (Πιν. 12α΄γ΄).

σημ. 273: Χατζηδάκης, Εικόνες Πάτμου, 75 αριθμ. εικ. 23, πιν. 92, για την οποία σημειώνει, ότι ο τύπος του Αγ. Γεωργίου πρέπει να δημιουργήθηκε στην Κρήτη από ζωγράφους του 15ου αι., πάνω σε πρότυπα εικόνων της εποχής των Παλαιολόγων και ότι πρέπει ο τύπος αυτός να έχει επιτυχίες, γιατί σώθηκε σε πολλά παραδείγματα που κλιμακώνονται χρονολογικά μέχρι το 17ο αι. [...]

*

σημ. 269: [...] Ο τύπος της «Παναγιάς του Σταυρού» με το ομώνυμο επίθετο είναι γνωστός από μερικές εικόνες της συλλογής Τσακύρογλου (Αγάπης Καρακατσάνη, Εικόνες συλλογής Γεωργίου Τσακύρογλου, Αθήνα 1980, εικ. 239-241) που όμοιές τους είδα στο ιδιωτικό εκκκλησάκι του Αγ. Λουκά Χώρας Πάτμου, και παριστάνει την Παναγιά να κρατάει στην ποδιά της μικρών διαστάσεων σταυρωμένο Χριστό. Ο τύπος αυτός είναι «δυτικός», γνωστός και με την ονομασία 'Παναγία η Λυπημένη' (Βλ. Γ. Σωτηρίου, Περί των μεταβυζαντινών εικόνων, [...]). Μαρτυρείται επίσης και σε νοταριακά έγγραφα ως 'Mia Panagia che Gratti ton Afendi ton Christo Estavromeno'. […]

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 114-115, ένθα και οι υποσημειώσεις).

και Κρήτες στην Πάτμο...

Ο δικέφαλος αετός, σύμβολο του Βυζαντίου
ή του πατριαρχείου σύμφωνα με άλλους,
θα γίνει έμβλημα των οσποδάρων της Μολδοβλαχίας κυρίως.
Τον συναντήσαμε και σε κοσμήτη ξυλόγλυπτου τέμπλου
στο ναό των Καντακουζηνών στο Magureni της Ρουμανίας με χρονολογία 1694
καθώς και στο τέμπλο του Αγ. Σώζοντα Απολλωνίας Σίφνου, έργο του 1663.*

[...] Αναφερόμενος [ο αρχιτέκτονας Χρίστος Δ. Ιακωβίδης (σημ. 133: Χώρα Πάτμου (1088-1912), Αθήνα 1978)] στην περίοδο της κυριαρχίας της μονής του [Αγ. Ιωάννου] Θεολόγου σημειώνει με έμφαση την εγκατάσταση Κρητικών μετά το 1669 στη συνοικία που σήμερα ονομάζεται ΚΡΗΤΙΚΑ (σημ. 134: Στον ίδιο, 66, κ.ε). Αποτέλεσμα αυτής της εγκατάστασης ήταν η σημαντική αλλαγή στην δόμηση του χώρου με παράλληλη εμφάνιση της πρώτης πλατείας στη Χώρα, γνωστής ως ‘της Αγιά-Λεβιάς’. Λίγες δεκάδες μέτρα κοντά της βρίσκεται ο ναός του Αγ. Βασιλείου [και Θαλελαίου], που σημαίνει ότι κτίστηκε για τις ανάγκες της ενορίας των Κρητικών (σημ. 135: Οικοδομική δραστηριότητα γύρω από τη μονή του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου σημειώνει και ο περιηγητής Tournefort στα 1700 [...]).

Αν η σκέψη μας είναι σωστή, τότε μπορούμε να συσχετίσουμε τη δημιουργία του [ενν. του ναού] με τον καλλωπισμό του και φυσικά με το τέμπλο στο οποίο έχει σκαλιστεί ο θυρεός που προαναφέραμε. Τον ίδιο θυρεό αλλά σε πέτρα, με χρονολογία 1563, εντοπίσαμε στην Κρήτη σαν οικόσημο της οικογένειας GRIMANI (σημ. 136: Gerola, Monumenti, IV, 203). Έτσι η αναζήτηση των πρωτεργατών που συνέβαλαν στην ανέγερση και στον εφοδιασμό με εκκλησιαστικά είδη του ναού πρέπει λογικά να στραφεί προς τα μέλη των κρητικών οικογενειών (σημ. 137: Το φαινόμενο μού είναι γνωστό από τη Νάξο, όπου κατά την εκεί επίσκεψή μου τον Ιούλιο του 1981 βρήκα οικόσημα επιφανών οικογενειών στα ξυλόγλυπτα τέμπλα των ναών της Αγ. Αναστασίας (παρεκκλήσι της Θεοσκέπαστης κάστρου Χώρας), της Παναγίας Ελεούσας, επίσης στη Χώρα και της Αγ. Παρασκευής, ομοίως στη Χώρα [...]). Πράγματι πολλά μέλη της οικογένειας Γρημάνη της Πάτμου διετέλεσαν ιεροδιάκονοι, ιερομόναχοι, παπάδες και προηγούμενοι στη μονή του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου και σε εκκλησίες της Χώρας. [...]

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 89-90, ένθα και οι υποσημειώσεις. -Το δε motto εκ της σημ. 160, σ. 93).

πελασγοί και άλλοι στην Ενοτρία

περιστάντες εμακάριζον
των νεηνιέων την ρώμην

καίπερ γε ἐὼν ἀποχειροβίοτος

τὸν δὲ ὡς ἐσῆλθε θεῖον εἶναι τὸ πρῆγμα

Ἦ δὴ ὅ τε οὐρανὸς ἔνερθε ἔσται τῆς γῆς
καὶ ἡ γῆ μετέωρος ὑπὲρ τοῦ οὐρανοῦ

ἀποκτείνας δέ μιν οὐκ ἀξίως ἀπηγήσιος Ὀροίτης ἀνεσταύρωσε

καὶ Ἀρίονος ἔστι ἀνάθημα χάλκεον οὐ μέγα ἐπὶ Ταινάρῳ, ἐπὶ δελφῖνος ἐπεὼν ἄνθρωπος

ὡς τῆς ἵππου ταύτης τῶν ἄρθρων ἐπιψαύσας τῇ χειρὶ [...]
τοῦτον ἐξείραντα τὴν χεῖρα πρὸς τοῦ Δαρείου ἵππου
τοὺς μυκτῆρας προσενεῖκαι, τὸν δὲ αἰσθόμενον
φριμάξασθαί τε καὶ χρεμετίσαι *

Στο συλλογικό βιβλίο το σχετικό με τους Σίντιες, Πελασγούς, Ετρούσκους και Έλληνες η άποψη που προτάθηκε με ισχυρά επιχειρήματα είναι ότι επρόκειτο για ομάδες εθνικο-επαγγελματικές που μετακινούνταν αναζητώντας εργασία ή πρώτες ύλες για μέταλλα.

Στην πρώτη περίπτωση εντάσσονται αυτοί που έκτισαν το «Πελασγικό ή Πελαστικό» τείχος των Αθηνών, τους οποίους η Θ. Χατζηγεωργίου τούς θεωρεί «Ηπειρώτες», κτιστάδες της πέτρας, όπως και οι συνεχιστές απόγονοί τους μέχρι σήμερα, φύλα των οποίων μετανάστευαν στην Σατορνία (Ιταλία), ενώ οι Αρκάδες Πελασγοί με αρχηγούς τον Ένοτρον και Πευκέτιον ίδρυσαν εκεί την Ενοτρία, που εσφαλμένα συνδέθηκε με την λέξη «οίνος» και κατέληξε «Οινοτρία», όπως και οι Θεσπρωτοί και Χάονες που άφησαν ίχνη της παρουσίας τους στα ιταλικά τοπωνύμια Αχέρων, Αχερουσία, Δωδώνη, Χώνες κλπ.

[…]

Οι εγκαταστάσεις τους χαρακτηρίζονταν από ένα είδος κατοικίας, της οποίας η αρχιτεκτονική μορφή (κούμα, θόλος) άφησε αρκετά κατάλοιπα και λέξεις που δηλώνουν τον τρόπο δόμησης αλλά και τοπωνύμια στον ελληνικό και ιταλικό χώρο, όπως ήδη έχω επιχειρηματολογήσει σε άρθρο μου που αφορά τον τρόπο και το είδος της κατοίκησής τους.

σημ.21: βλ. Συμβατότητες / Compatibilities, Κύμη, (Kymi / Kimi), Cuma, ko-ma-we-te-ia, κούμοι and κατά κώμας inhabitation

Χάρης Κουτελάκης, Από την Μαύρη και την Άσπρη Θάλασσα μέχρι την μεγάλη πράσινη και τον Ωκεανό. Η Οδύσσεια του Ομήρου ως mediterraneian pilot χωρίς Λαιστρυγόνες και τέρατα (Μια νέα προσέγγιση για την ανθρωπογεωγραφία της Μεσογείου) (έκδ. ιδιωτ., Αθήνα, Δεκ. 2019, σσ. 428-429).

-----
* Στα motto λεξούλες του Ηροδότου, εκ του Ηρόδοτος. Οκτώ νουβέλες και τέσσερα ανέκδοτα (εισ. μτφρ. και πέντε δοκίμια, έκδ. Άγρα (β΄), Αθήνα 2001, σσ. 38-39, 94-95, 94-95, 122-123, 104-107, 160-161, 178-179), που σημαίνουν: «τούς περικύκλωσαν και μακάριζαν τα παλικάρια για τη ρώμη τους», και: «μ' όλο που είμαι άνθρωπος που ζεί από το έργο των χειρών του», και: «τότε αυτός κατάλαβε ότι το πράγμα είναι από θεού», και: «Σίγουρα θα βρεθεί ο ουρανός κάτω από τη γή, και η γή θα κρεμαστεί πάνω από τον ουρανό», και: «πάντως αφού τον εθανάτωσε [ενν. τον Πολυκράτη, τύραννο της Σάμου] ο Οροίτης, με τρόπο που θα δίσταζα να τον διηγηθώ, τον ανεσταύρωσε», και: «και του Αρίονα υπάρχει χάλκινο άγαλμα, όχι μεγάλο, στο Ταίναρο: επάνω σε δελφίνι ένας άνθρωπος», και: «έτριψε με το ίδιο του το χέρι το πράμα της φοράδας […] ύψωσε το χέρι του και το έφερε στη μούρη του αλόγου του Δαρείου, αυτό αισθάνθηκε τη μυρουδιά, καύλωσε και χρεμέτισε».

στην Κάρπαθο

Ο Νικήτας Σέπης είναι η πρώτη φορά απ’ ό,τι ξέρω που έρχεται στο φώς της δημοσιότητας. Τον γνωρίζουμε κυρίως από έργα του στην Κάρπαθο που τα εντοπίσαμε κατά την περιοδεία μας στο νησί από τις 1/7 μέχρι 15/7/1979. Μολονότι υπογράφει ως Κρητικός, φαίνεται πως είναι Καρπάθιος από ρίζα Κρητική. Κάποιος χρυσοχόος που ασήμωσε στα 1638 την εικόνα της Θεοτόκου στο τέμπλο του ναού της Παναγίας στο χωριό Μενετές της Καρπάθου υπογράφει ως ΓΕΩΡΓΙΟC CΕΠΗC ενώ ένας κάτοικος του Μεσοχωρίου (ίσως και ζωγράφος) με την ονομασία ΓΕΩΡΓΙΟC ΑΝΑΓΝΩξΟΥ CΕΠΗ πληρώνει(;) μαζί με άλλους δύο για τη διακόσμηση του τέμπλου του Αγ. Νικολάου που βρίσκεται στη θέση 'Σκοπή', στο Μεσοχώρι, στα 1764.

Τα έργα του Νικήτα Σέπη που εντοπίσαμε είναι:

α) Μια εικόνα του Χριστού ως Μεγάλου αρχιερέα στο ερεισίνωτο του δεσποτικού θρόνου της εκκλησίας των Μενετών με την επιγραφή:

ΑΨΚξ ΘΡΟΝΟC ΚΑΡΠΑΘΟΥ ΑΡΧΙΕΡΕΩC ΚΥΡ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ – ΧΕΙΡ ΝΙΚΗΤΑ CΕΠΙ ΚΡΗΤΟC

β) Οι δεσποτικές εικόνες της Κοιμήσεως Θεοτόκου, του Προδρόμου και του Αγ. Μερκουρίου στο τέμπλο της Κοιμήσεως Θεοτόκου στο χωριό Έλυμπος [... επιγραφές]

γ) Στο ίδιο πρέπει να αποδώσουμε και όλες τις εικόνες του Δωδεκάορτου στο τέμπλο του ναού της Κοιμήσεως Θεοτόκου που προαναφέραμε.

δ) Ολόκληρο το γραπτό τέμπλο του ναού της Αγ. Βαρβάρας στην Έλυμπο. Στο κατάπέτασμά του με παράσταση της Θεοτόκου Γλυκοφιλούσας [... επιγραφή]

ε) Η δεσποτική εικόνα του Χριστού στο τέμπλο της Αγ. Βαρβάρας Ελύμπου [... επιγραφή].

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σ. 68, σημ. 23).

το μυστήριο των Ταφίων της Κέρου

[...] στην Κέρο μέχρι στιγμής βρέθηκε μόνο ένας τάφος περιέχων κυκλαδικό ειδώλιο μαζί με δύο ακέραια αγγεία, ενώ είναι εκατοντάδες τα ευρήματα από πάσης φύσεως πήλινα θραύσματα και τμήματα από σπασμένα μαρμάρινα ειδώλια ή αγγεία που σκόπιμα τούς λείπει ένα από τα μέρη που τα συναπάρτιζαν (ας θυμηθούμε το μέχρι πρότινος ελληνικό εθιμικό σπάσιμο της στάμνας με νερό που χυνόταν στον τάφο ώστε να έχει για να ξεδιψάσει ο θανών, που αποτελεί μια από τις ανάλογες πανάρχαιες και πανανθρώπινες δοξασίες [...]

*

Το σπήλαιο της Κάρου ή Κέρου θα πρέπει λοιπόν να διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο ως ένας ιερός περιφερειακός τόπος είτε της Εφεσίας είτε της Ικαρίας Αρτέμιδος (Ταυροπόλου), κατ' αναλογίαν με το μεταγενέστερο αρχαϊκό Ιερό το αφιερωμένο στον Δήλιο Απόλλωνα στην Πρεπέσινθο (Δεσποτικό) της Πάρου.

Σε ανάλογο συμπέρασμα καταλήγει και ο επικεφαλής των πρόσφατων ανασκαφών στο νησί, Colin Renfrew, ο οποίος σε αναφορά του επιλέγει ότι τα ελάχιστα σκελετικά ευρήματα σε σχέση με τα ειδώλια αποκλείουν τη χρήση του χώρου ως ένα νεκροταφείο, ενώ αποδεικνύεται ότι τα σπασμένα ειδώλια είχαν θραυστεί κάπου αλλού, μακριά από τη Κέρο και είχαν μεταφερθεί εδώ. [...]

Οι τελετές αρχικά στο σπήλαιο της Κέρου και επομένως ο κατακερματισμός των ειδωλίων θα πρέπει να λάβαιναν χώρα περιοδικώς είτε κατ' έτος στις 21 Ιουνίου (με τα σημερινά δεδομένα) όταν η πρώτη πανσέληνος βγαίνει φωτεινή στο τρίγωνο της ήβης που σχηματίζουν οι κορυφογραμμές της Κέρου (Σινάνης, 43: Κουφονήσια - Κέρος, Ταξίδια στην άλλη Ελλάδα 9 (2007)) είτε και μάλιστα, κατά την άποψή μου, κάθε οκτώ ή εννιά χρόνια, δηλαδή κατά τον «μέγαν ενιαυτόν», τότε που συμβαίνει σύνοδος της Αφροδίτης και του Ήλιου.

Το αστρονομικό αυτό φαινόμενο το είχαν παρατηρήσει οι αρχαίοι λαοί, αποτελούσε αρχή της ανανέωσης, της διαδοχής ή της καθιέρωσης της βασιλείας με ταυτόχρονη πτώση των εξουσιαστών, των αρχόντων ή των προγενέστερων βασιλιάδων δι' ανθρωποκτονίας. Κατά τον Όμηρο ο Ραδάμανθυς βασίλευσε «εννέωρος». [...]

Το τέλος των ανθρωποθυσιών από περιοχή σε περιοχή ασφαλώς δεν επήλθε άμεσα και ταυτόχρονα, όπως τεκμηριώνεται και από τις ιστορικές πηγές. [...]

*

[...] Έτσι λοιπόν σε ό,τι αφορά την Κέρο από την οποία προέρχονται τα περισσότερα κυκλαδικά ειδώλια, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι λάβαιναν χώρα τελετουργίες με υποκατάστατα ανθρωποθυσίας από τότε που επήλθε η σταδιακή κατάργηση των ανθρωποθυσιών.

Χάρης Μ. Κουτελάκης, Αιγαίο και Χάρτες με ανατρεπτική ματιά (έκδ. Ερίννη, Αθήνα 2008, σσ. 35, 55-56, 57).

το άλλο μας μισό

βραχιά, αγρός επί της δυτικής ακτής, εκ του ρ. βρέχομαι
λαγκάδι, βαθειά κοιλάδα (υπερθ. λάγκα)
λιμανάκι, μικρό αμμουδερό όπου υπάρχει υπόσκαφη αποθήκη βάρκας και ενίοτε υποτυπώδης κυματοθραύστης
λάκκος/-ί, πεδινή έκταση που βυθίζεται ελαφρώς
λούγκος, εκβολή ποταμού/-ίδας στις Βραχιές
πάγκα, ξέρα, επίπεδος ύφαλος (πρβλ. τραπέζι)
παλάδα/-ί, ορυχείο θηραϊκής γής (ποζουλάνας)
ποταμός, χείμαρρος, ξεροπόταμος (ποταμίδα: ρηχό ρυάκι στον Κάμπο)
σπηλιά, υπόσκαφο
σύρμα, εκ του ρ. σύρω (τις βάρκες) (βλ. λιμανάκι)
τούμπα, απότομη κατωφέρεια
τραπέζι, επίπεδος βράχος (πρβλ. πάγκα)

*

Θηρασία: θηλυκό του επίθ. θηράσιος, που δηλώνει κτήση ή καταγωγή.

Ο Hiller (1978) αναγνώρισε το επίθετο στο σύμπλεγμα: «qe-ra-si-ja» που απαντά σε πινακίδες Γραμμικής Β' από την Κνωσό αναφερόμενο σε μια θεότητα που φαίνεται να λατρεύεται αποκλειστικά στην Κρήτη από τα τέλη της Μεσομινωικής ΙΙΙ περιόδου και εξής.

Η χρονική σύμπτωση με την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που έπληξε τις βόρειες ακτές της Κρήτης, καθώς και η ανακάλυψη προσφορών ελαφρόπετρας μέσα σε κωνικά κύπελλα (Hiller 1978, 677), οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μια ανώνυμη θεά που αποκαλείται με το «εθνικό» της όνομα: Θηρασία, από τη Θήρα. Σε αυτή την περίπτωση, το όνομα Θήρα ανάγεται τουλάχιστον στο 15ο αι. π.Χ., και είναι προελληνικό, όπως είχε ήδη αναγνωρίσει ο Haley (1928, 143), κάτι που εξηγεί και τη δυσετυμολογία του.

Άγγελος Μπούφαλης, «Τα τοπωνύμια της Θηρασίας», εν Θηρασία ΙΙΙ. Αρχαιολογική έρευνα και ιστορία του τοπίου μιας νησιωτικής κοινωνίας (έκδ. Τα πράγματα, Αθήνα 2021, σσ. 481-482, 483 επιλογή).

*

ΤΟ ΑΛΛΟ ΜΑΣ ΜΙΣΟ

Εκείνο τον καιρό, λόγω της έλλειψης διαθέσιμου εχθρού, οι Έλληνες μάχονταν μεταξύ τους. (Ήταν μια παμπάλαιη συνήθεια των προγόνων, που την τιμούσαν οι επίγονοι.) Ένας από τους αρχηγούς είπε στα παλληκάρια του: «Ελάτε, συμπολεμιστές, να αφανίσουμε το άλλο μας μισό. Κι όταν τα καταφέρουμε, θα χωριστούμε μεταξύ μας και θα συνεχίσουμε τη μάχη. Μέχρις ενός. Όποιος διαφωνεί ας αλλάξει έθνος.»

Διονύσης Στεργιούλας, Το πιο ωραίο τοπίο (έκδ. Νησίδες 2023, σ. 37).

το άκτιστο ρούχο της αγάπης

Η μητέρα μου σκέφτηκε ότι για να μη θέλει να σωθεί
όπως τα αδέλφια του [ενν. του κουταβιού],
ή δεν καταλάβαινε την ευκαιρία ή δεν την καταδεχόταν.
Και στις δύο περιπτώσεις είχε κάτι βιβλικό το πείσμα του.
Σαν τον ασκητή που οι ουρανοί τού στέλνουν ανθρώπους
να τον σώσουν,
αλλά εκείνος περιμένει τον ίδιο τον θεό.*

Από την πρώτη στιγμή που τον είδα, είχα άσχημο προαίσθημα γι' αυτόν. Μού δημιουργήθηκε αμέσως η ιδέα ότι αυτός ο άνθρωπος θα γινόταν αιτία να μού συμβεί κάποιο κακό. Το άχαρο σώμα του στεκόταν μπροστά μου με αέρα κυρίαρχου, παρόλο που τίποτε πάνω του δεν ήταν ούτε δυνατό ούτε όμορφο. Αρκετά μεγάλος σε ηλικία, όχι όμως γέρος.

Σ' αυτήν την ηλικία που ο κυνισμός έχει διαποτίσει τα κύτταρα με τρόπο μη αναστρέψιμο και που ο ενστερνισμός και τού πιο απωθητικού ενδεχομένου έχει πλέον συντελεστεί· αλλά κι ακόμη περισσότερο,

σ' αυτήν την ηλικία που η βουλιμία δεν μπορεί πια να χαλιναγωγηθεί ή έστω να περιοριστεί, ούτε καν από την πιθανότητα μιας πρόσκαιρης ανορεξίας, αφού ο κύκλος της ζωής έχει αρχίσει να κλείνει, και η ανάγκη για την απόκτηση των ακόμη αναπόκτητων αγαθών είναι επιτακτική.

Όχι όμως και τόσο μεγάλος από την άλλη, ώστε να έχει αρχίσει να σκέφτεται σοβαρά το τέλος της ζωής του, την ώρα που η συνείδησή του θα αναγκαστεί να αποκολληθεί από τον βλαστό που τη συγκρατεί και να επιβιώσει μόνη της στα αχανή πεδία,

χωρίς την προστασία του κτισμένου κόσμου·

τότε που το μόνο που θα τη συνοδεύει θα είναι το άκτιστο ρούχο της αγάπης. [...]

Γιάννης Μαυριτσάκης, Κρεουργία (V. από τον τελικό μονόλογο της Αγαύης - έκδ. Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου & Νεφέλη, Αθήνα 2021, σσ. 55-56).

-----
* Το motto όμως εκ του Γιάννη Σκαραγκά, Συμπτώματα από την έλλειψη βάρους (έκδ. Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου & Νεφέλη, Αθήνα 2023, σ. 19, μιλάει ο 'αυτιστικός' Ορέστης).

η λάμπα και το λυχνάρι

«Η νέα εποχή θα έφτανε ώς εμάς (…) με τη μορφή ενός διάφανου σχεδόν άυλου αχλαδιού: ένας γυάλινος φαλακρός καρπός με ψυχρό αιχμηρό φως. Άναβε κι έσβηνε στο ταβάνι, πατώντας εδώ χαμηλά ένα μαντζούνι-διακόπτη. Ένα ρέκβιεμ, αυτό, στη χαμένη απτότητα, εκείνη που αντικατέστησε το γλυκό φως του λυχναριού, αυτό το κατοικίδιο χειροποίητο άστρο, που έκανε τα πράγματα να κολυμπάνε ανάλαφρα ολόγυρά μας.

Η μητέρα τού έβαζε λάδι με το λαδικό. Το βαμβακερό φυτίλι, στριφτή ελάχιστη πλεξίδα, το απορροφούσε αργά. Ύστερα άναβε το σπίρτο και το πλησίαζε στην άκρη του. Βλέπαμε τη μικρή γήινη φλόγα να γεννιέται εκεί, σ’ αυτόν τον μικρό λειτουργικό κύκλο της ανθρώπινης επινοητικότητας. Η αργή καύση, σε παράλληλο βηματισμό έντυνε με απαλές ανταύγειες τις αργόσυρτες ώρες μας»

Μανώλης Πρατικάκης, «Η Κρήτη», περιοδικό Λέξη.

το σώμα δεν λέει ποτέ ψέματα

Μόνο η καρδιά παραμένει
το ίδιο ευάλωτη και το ίδιο αδίστακτη.
Σφίγγει για να αντέξει κάποιο ανεξήγητο βάρος
και πετρώνει. Είναι από μόνη της
μια μονάδα μέτρησης βάρους και ήττας.*

ΕΡΜΙΟΝΗ: [...] Βλέπω συνδυάζετε το αλκοόλ με την ηλιοθεραπεία. Ό,τι πρέπει για να ταλαιπωρήσετε την καρδιά σας.
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Θα με ειρωνευτείτε ως καρδιοχειρουργός, αλλά τι αξία έχει μια καρδιά χωρίς λίγη ταλαιπωρία;
ΕΡΜΙΟΝΗ: Ειρωνεία όχι, αλλά κάποια συγκατάβαση με την άγνοια κινδύνου σας, ναι, θα την έχω. Μπορώ να σάς φανταστώ νεότερο.
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Δηλαδή;
ΕΡΜΙΟΝΗ: Είστε το είδος του άντρα που έχει μάθει να τού χαρίζονται όλοι. (Διστάζει.) Με πόσες γυναίκες και άντρες έχετε κοιμηθεί;
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Μάλλον μού δινετε μεγάλη αξία.
ΕΡΜΙΟΝΗ: Έχετε κάτι κοινό με τον θείο μου. Το βλέμμα τού ταπεινωμένου λιονταριού. Σάς ερωτεύονται για μια θλίψη που δεν έχετε πραγματικά.

*

ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: Εσείς γιατί πιστεύετε ότι τον υπερασπίστηκα;
ΕΡΜΙΟΝΗ: Γιατί δεν σάς ένοιαζε. Δεν είναι ότι αδιαφορείτε για μια καρδιά που κινδυνεύει. Απλώς προτιμάτε να την ταλαιπωρήσετε για να νιώσετε ζωντανός. Για να αποδείξετε ότι δεν είστε ένας κοινός θνητός. (Τον αφήνει και βγαίνει από την σκηνή.)

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: [...] Και πάντα με κοιτούσε [ενν. τον σκύλο του, τον Πυλάδη] στα μάτια σαν να με βλέπει ολοένα και καθαρότερα. Σαν να πήγε στο φεγγάρι και να κατάλαβε τι σημαίνει το βάρος στα πόδια και η έλλειψή του.
ΠΥΘΙΑ: Τί σημαίνει;
ΟΡΕΣΤΗΣ: Τί νόημα έχει να πατήσεις σ' έναν άλλο πλανήτη με το βάρος της παλιάς σου ζωής; (Μετανιώνει που τής ανοίχτηκε.) Πάω να βοηθήσω την αδελφή μου.

*

ΕΡΜΙΟΝΗ: [...] Γι' αυτό βιάζεται να σού δώσει το μωρό η Ηλέκτρα. Δεν χρειάζεται να τη γιατρέψεις για να μάθει να το αγαπά. Το λατρεύει. Τόσο που θέλει να τού δώσει μια ευκαιρία μακριά της. Να αλλάξει τη μοίρα τού μωρού, όχι με το αίμα που κυλάει στις φλέβες του, αλλά με την αγάπη που θα τού χαρίσει κάποια άλλη. Και να 'σαι σίγουρη ότι ούτε ο Ορέστης ούτε κανένας δεν θα μπορούσε να τη σταματήσει από το να σού το δώσει.

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: Θαυμάζω τους ανθρώπους που εμπιστεύονται τα μάτια και το μυαλό τους. Εγώ τα τρέμω. Δεν τούς έχω καμία εμπιστοσύνη. Γι' αυτό κι έχω μάθει να τα ξεγελάω. Δεν το κάνω με δόλο, αλλά από άμυνα. Υπάρχει καλύτερη κρυψώνα από το να κάνεις τον άλλο να κοιτάξει αλλού;

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: [...] Όλοι οι άντρες σαν κι εσένα θέλουν. Δεν σάς καυλώνουν τα νιάτα αλλά η υποταγή. Η ανοχή μας όταν μάς ανοίγετε. Το σώμα δεν λέει ποτέ ψέματα.

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: [...] Ξέρεις γιατί μού αρέσουν οι άντρες σαν κι εσένα; Γιατί κατά βάθος είστε ηλίθιοι. Κι ο χαρακτήρας σας φαίνεται στο βλέμμα σας όταν χύνετε. Όλη η βλακεία συμπυκνωμένη στον χυμό σας. Φαντάσου τα αμέτρητα υποψήφια παιδιά ενός βλάκα στα φλόκια του.

*

ΟΡΕΣΤΗΣ: Η αλήθεια είναι ότι προσπάθησες να με πιστέψεις, αλλά δεν σε άφησα. Έπρεπε να με υποπτεύεσαι. Γιατί ο κόσμος το έβλεπε στα μάτια σου και με υποπτευόταν κι αυτός. Κι όσο σε μισούσαν που με υπερασπιζόσουν, τόσο δεν πήγαινε κανενός το μυαλό στην αδελφή μου. Ξαλάφρωσες τώρα ή θες και να σ' τον παίξω. (Αφήνει τον Απόλλωνα μουδιασμένο και βγαίνει.)

*

ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ: [...] Θα πούμε ότι δεν άντεξες αυτά τα τέρατα. Ότι έγινες η φωνή του θεού και το χέρι της δικαιοσύνης. Θα πούμε αυτό που θέλουν να ακούν οι άνθρωποι για να αντέξουν τη φρίκη. Εξηγήσεις θέλουν. Γιατί τα μεγαλύτερα μυστικά πρέπει να έχουν το μικρότερο βάρος.
[...]
Αυτός είναι ο κόσμος των ανθρώπων. Το βάρος. Αυτό είναι η μοίρα μας, αυτό είναι το κακό που μάς διαβάλλει. Όλα είναι φτιαγμένα για να πέφτουν και να διαλύονται. Οι άνθρωποι, τα αισθήματα, οι αναμνήσεις. Κοίτα το φεγγάρι. Μπορεί σ' ένα πλανήτη χωρίς βάρος η μοίρα μας να είναι αλλιώτικη. Μπορεί η ευτυχία μας να είναι απλώς ένα σύμπτωμα από την έλλειψη βάρους. Κοίτα το φεγγάρι και φαντάσου μια ζωή μακριά. [...]

Μόνο εσύ μπορείς να βάλεις ένα τέλος
στον κύκλο του κακού.
Δεν είμαστε τα τραύματά μας.
Οι ουλές μας δεν είναι δέρμα αλλά μπαλώματα.
Δεν θα ζείς για πάντα μέσα στο τραύμα.
Κάποια στιγμή θα γίνει ένα αδιάφορο σημάδι.**

Γιάννης Σκαραγκάς, Συμπτώματα από την έλλειψη βάρους (έκδ. Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου & Νεφέλη, Αθήνα 2023, σσ. 32-33, 35, 40-41, 51, 56, 58, 59, 60, 76). - Το motto κι η κατακλείδα εκ του ιδίου (ό.π., σ. 34, μιλάει η καρδιοχειρουργός Ερμιόνη & σ. 62, όπου αποφαίνεται η ψυχίατρος Πυθία).