Δευτέρα 29 Νοεμβρίου 2010

για την συνείδηση του θανάτου και τον πατέρα




Ζηνοβία και Θαλάσσιος αδελφοί
ενθάδε κίντε*



Το ζήτημα είναι πως όλα τα διαβρώνει ο θάνατος ενώ ο άνθρωπος τα θέλει πραγματικά όλα, δηλαδή την αιωνιότητα: «'Ολα είναι θνητά μέσα στο σύμπαν, ακόμη και τα άστρα! Και μεις είμαστε αναγκασμένοι να φτιάχνομε την φιλοσοφία μας σε συνάρτηση με το θάνατο! Για να είμαστε προετοιμασμένοι!» (Φλόγα στον άνεμο, Cahiers de l' Herne, 88).

Από τις προόδους της ηθολογίας ξέρομε σήμερα ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που ξέρει πως θα πεθάνη. Είναι επίσης το μόνο που ξέρει πως έχει πατέρα, ο μόνος πατέρας που ξέρει ότι έχει γιούς και θυγατέρες – πράγμα που αγνοεί και ο εξυπνότερος πίθηκος.

Η αίσθηση του πατέρα, η απαγόρευση της αιμομιξίας, η γνώση του θανάτου, είναι στοιχεία στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους – σημάδια του 'Αλλου. Αλλιώς όλα μένουν απρόσωπο παιχνίδι μέσα στην άτοκη πάντα μήτρα της φύσεως. Δεν υπάρχει πια πατέρας να τον εσωτερικεύση κανείς για να μάθη να ξεπερνά τον εαυτό του, παρά μόνο επιστροφή στη μήτρα για να εξασφαλίση πως δεν θα πεθάνη.

Συμπτώματα μιας «παλινδρομικής εξελίξεως», στο τέλος της οποίας ο άνθρωπος θα γινόταν ένα ζωϊκό είδος όπως όλα τα άλλα, κατώτερο μάλιστα από τον ελέφαντα που μπορεί να μην ξέρη πως θα πεθάνη, ξέρει όμως ν' αναγνωρίση «ένα πεθαμένο ελέφαντα, να τον σεβαστή, να τον σκεπάση με κλαδιά». Αλλά το τέλος αυτό είναι απρόσιτο όπως είναι ανεξίτηλη και η διπλή μνήμη του θανάτου και της αιωνιότητας (γιατί πού θα στηριζόταν η συνείδηση του θανάτου αν όχι στην αιωνιότητα;).



Olivier Clement, Το πνεύμα του Σολζενίτσυν (μτφρ. Ελ. Δαλαμπίρα, έκδ. Εστία, Αθήνα χ.χ., σσ. 44-45).



-----
* στο motto επιτύμβια στήλη του 6ου μ.Χ. αι. από την Θεσσαλονίκη. Και αυτή και οι όμορες στο εκείθεν Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού παλαιοχριστιανικές επιγραφές επιμένουν στις ανορθόγραφες γραφές του ρήματος: 'ΚΙΤΑΙ' και 'ΚΙΝΤΕ', αντί των ορθών 'ΚΕΙΤΑΙ' και 'ΚΕΙΝΤΑΙ'.

Τετάρτη 24 Νοεμβρίου 2010

απόφαση



Η συνείδηση γεννιέται από την παραδοχή του θανάτου
κι από τον σεβασμό προς τον πατέρα
- δυο αισθήματα που όπως είδαμε είναι άγνωστα
στα ζώα.*


Ο πατέρας, είπε ο Στήβεν παλεύοντας ενάντια στην απελπισία, είναι ένα αναγκαίο κακό.

[...]

Αναπαύεται, στερημένος πατρότητος, έχοντας μεταβιβάσει στον γιό του αυτό το κληροδότημα. Ο Καλαντρίνο του Βοκκάκιου είναι ο πρώτος και ο τελευταίος άντρας που ένιωσε πως θα γεννήσει. Η πατρότητα, με την έννοια της συνειδητής γέννας, είναι άγνωστη στον άντρα. Είναι ένα μυστικό κληροδότημα, μια αποστολική διαδοχή, από τον μοναδικό γεννήτορα στον μοναδικό γεννηθέντα.

Σ' αυτό το μυστήριο, και όχι στη μαντόνα, την οποία οι πανούργοι Ιταλοί διανοητές πέταξαν κατάμουτρα στον όχλο της Ευρώπης, θεμελιώθηκε η εκκλησία και θεμελιώθηκε αμετακίνητα επειδή θεμελιώθηκε, όπως και ο κόσμος, ο μικρόκοσμος και ο μακρόκοσμος, πάνω στο κενό. Πάνω στην αβεβαιότητα, πάνω στην απιθανότητα.

Η amor matris, υποκειμενική και αντικειμενική γενική, μπορεί να είναι το μόνο αληθινό πράγμα στη ζωή. Η πατρότητα μπορεί να είναι μια νομική μυθοπλασία. Ποιός είναι ο πατέρας οποιουδήποτε γιού, για να τον αγαπήσει ο γιός ή να αγαπήσει αυτός τον γιό;



Τζέημς Τζόϋς, Οδυσσέας, αποσπάσματα από το κεφ. 9 [ΣΚΥΛΛΑ ΚΑΙ ΧΑΡΥΒΔΙΣ (όπου και η πραγματεία: HAMLET ou LE DISTRAIT piece de Shakespeare)] (έκδ. Κέδρος, Αθήνα 1990, σσ. 250, 251).


-----
* Αυτές οι τζοϋσικές παράγραφοι ας σταθούν πλάι στο ως άνω motto, το αντλημένο από τον Olivier Clement, Το πνεύμα του Σολζενίτσυν (μτφρ. Ελ. Δαλαμπίρα, έκδ. Εστία, Αθήνα χ.χ., σ. 59). Ποιός ξέρει αν έδωσαν κάποιο έναυσμα στον Ολιβιέ Κλεμάν για να γράψει αυτή τη φράση στο βιβλίο του για τον Σολτσενίτσυν. (Για την συνείδηση στον Κλεμάν, βλ. και την καταχώρηση εδωδά, όπου αντιπαραβάλλει τον κόσμο του κρέατος στον κόσμο της συνειδήσεως). Ο ίδιος, εγώ! Απάτωρ.-

Κυριακή 21 Νοεμβρίου 2010

εν κατακλείδι: από την μητριαρχία στην πατριαρχία



μελέτη αφ’ εαυτής η κοπέλα που χορεύει το σχοινάκι είναι ο Θεός εν ετέρα μορφή
διό από τον αβάστακτον πόνον εκχέεται της ιλαρότητος η πλήμμυρα*



Η γεωργία, το πρώτο βήμα «εξανθρωπισμού» του κόσμου, είχε ήδη συνοδεύσει μια ανάδυση της ανθρώπινης μορφής στην τέχνη, αλλά τότε ήταν μια γυναικεία μορφή. Η συγκεκριμένη επινόηση έγινε, θα λέγαμε, υπό την αιγίδα της Θεάς και θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί, πραγματικά και συμβολικά, μια γυναικεία υπόθεση. Ο πολιτισμός, χωρίς ακόμη να αρνείται αυτήν τη θρησκευτική μητριαρχία, όπου η Θεά παραμένει η ανώτατη οντότητα, διανύει στην ΡΡΝΒ μια φάση ανδροποίησης, η οποία προδιαγράφει ό,τι θα επισυμβεί στην Εποχή του Χαλκού, τον ίδιο καιρό που θα αναπτυχθεί ο μεταλλικός οπλισμός· δηλαδή, την προώθηση στη μυθολογία των πολεμικών θεών και ηρώων. Τα συμβολικά τους χαρακτηριστικά αρχίζουν να συγκροτούνται ήδη κατά την 8η χιλιετία. Μπορούμε, επομένως, να υποθέσουμε ότι η εξημέρωση των ζώων, λόγω των ψυχο-συναισθηματικών της διαστάσεων, πρέπει να υπήρξε μια ανδρική πρωτοβουλία. Η ανδρική όψη είναι επίσης εκείνη που πρέπει να έδωσε στον πολιτισμό της ΡΡΝΒ την «κατακτητική» φύση που μαρτυρεί η γρήγορη διάδοσή του. Ο άγριος ταύρος δεν αποτελεί σύμβολο ισορροπίας, ούτε ήρεμης μόνιμης εγκατάστασης. Μέσα από αυτόν αναβράζουν οι αξίες της εξάπλωσης, όταν ο αρσενικός άνθρωπος αφομοιώνεται τελετουργικά με το ζώο και εξυψώνει, με την ταυρομαχία, την τυφλή ορμητικότητα του ενστίκτου.


Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 158-159).



-----
* Στο motto και πάλι φρεσκότατος Β.Ν. Μπόνος. 'Ενας ακόμη στίχος από τα άρτι φανερωθέντα παρενεστώτα (αιδημητριάτης ΒΙ', Ταμύναι).

Πέμπτη 18 Νοεμβρίου 2010

οικιακά ιερά



στοχάσου γλυκεία και δέξου με
γλύπτες παράφοροι

σμιλεύουν των θεών τ' ανήσκια σώματα*



[...] την 7η χιλιετία, τα «οικιακά ιερά» του Τσατάλ Χουγιούκ, τα οποία καταλαμβάνουν το ένα στα δύο δωμάτια κάθε σπιτιού, επαναλαμβάνονται οσάκις συναντάται εστία, όπως ακριβώς σήμερα ο βωμός των προγόνων στον βουδισμό ορίζει, σε κάθε κατοικία, έναν ιερό χώρο της τάξεως αυτής.


Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σ. 136).




-----
* Στο motto φρέσκος φρέσκος Β.Ν. Μπόνος, στίχος αλιευμένος από τα παρενεστώτα (αιδημητριάτης ΒΙ', Ταμύναι). - Ως προς το άνωθεν σπάραγμα για τα οικιακά ιερά εικάζω πως ο Cauvin δεν μπορεί βέβαια να γνωρίζει κάτιτις για το εικονοστάσι που εισέτι απαντάται στα ορθόδοξα σπίτια και την τελετουργία του εσπερινού θυμιάματος [εις απάντησιν της λατρείας άλλοτε του ρωμαίου αυτοκράτορος]. Ο ίδιος.

Δευτέρα 15 Νοεμβρίου 2010

οι πεινασμένοι στην εξουσία


"I'm a bad motherfucker, don't you know
All I'll crawl over fifty good pussies just to get to one fat boy's asshole"
Said Stagger Lee*
Nick Cave



[Στην ιδανική πολιτεία] άρχοντες θα είναι οι αληθινά πλούσιοι, όχι πλούσιοι σε χρυσό, αλλά σ’ εκείνο στο οποίο πρέπει νά 'ναι πλούσια η ζωή κάθε ευτυχισμένου ανθρώπου, σε αρετή και σωφροσύνη· αν όμως καταλαμβάνουν την εξουσία οι φτωχοί κι οι πεινασμένοι για προσωπικά πλούτη, με την σκέψη ότι απ' αυτήν θ' αρπάξουν τα αγαθά, δεν υπάρχει καμμιά ευνομία· η εξουσία γίνεται στίβος μάχης και επειδή ένας τέτοιος πόλεμος είναι μεταξύ των και εσωτερικός, κι αυτούς τους καταστρέφει και την υπόλοιπη πόλη.

Πλάτωνος, Πολιτεία (VII, 521).




Απόδοση Ντίνα Σαμοθράκη, εκ του Ευγένιος Τρουμπετσκόϊ, Η κοινωνική ουτοπία του Πλάτωνος (έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σ. 81).




-----
* "Είμαι καλός γαμιόλης, δε με ξέρεις
Πενήντα μούνους θα περάσω για να φτάσω στο κωλαράκι
που έχει κάποιος μπούλης"
είπε ο Λάκης Τρεκλίζης, αποδίδει η Σοφία Νικολαΐδου (Nick Cave, Μπαλάντες για φόνους και αλλα τραγούδια, μτφρ. Σοφία Νικολαΐδου, έκδ. Κέδρος, Αθήνα 2006, σσ. 72-73).


Παρασκευή 12 Νοεμβρίου 2010

για την πρωτεύουσα


Μετά δύο σχεδόν ωρών πορείαν εφθάσαμεν εις Προσκυνάν, πρωτεύουσαν δήμου εις τον οποίον υπάγεται και το Μαρτίνι, μολονότι αυτό έχει πληθυσμόν τρις ανώτερον από την πρωτεύουσάν του· αλλ’ εις το Μαρτίνι οι άνδρες μόνον ομιλούν, ή ηξεύρουν να ομιλούν ελληνικά, εν ώ εις Προσκυνάν κανείς δεν ηξεύρει λέξιν αλβανικήν· ώστε η προτίμησιν έγινε διά την γλώσσαν και όχι διά την έκτασιν ή τον πληθυσμόν.


Ανωνύμου, Η Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι (έκδ. Ερμής, ΝΕΒ 1977, σ. 107).


*

κι ένα περιστατικό από την επαρχία, το οποίο ενθέτω εδώ επειδή ψηφίζουμε και σήμερα, 14/11.

'Hμουν παρούσα στο εξής περιστατικό σε χωριό της ορεινής Αχαΐας. Οι αγρότες κάθονται νωχελικά στο καφενείο του χωριού, έχοντας μια διαφορετική αντίληψη της διάστασης του χρόνου απ' ό,τι έχει ο άνθρωπος της πόλης. Περνάει ο κοινοτάρχης, χαιρετάει και τούς πληροφορεί ότι έχει θυροκολλήσει κάποιες ανακοινώσεις που τούς αφορούν στο κοινοτικό κατάστημα. Οι αγρότες ρωτούν: «έχουμε να παίρνουμε τίποτα από την ΕΟΚ;» Η απάντηση του κοινοτάρχη είναι αρνητική και κανείς δεν ενδιαφέρεται για την ενημέρωση. Σ' αυτή τη νοοτροπία θα προσθέσω και το φαινόμενο της απόσυρσης της παραγωγής στις χωματερές, που αποτελεί και μια από τις μεγαλύτερες μορφές αλλοτρίωσης.


Ελένη Σπαθάρη-Μπεγλίτη, «Η λαογραφία σε νέες κατευθύνσεις» (στο περιοδ. Ανθρωποθεωρία, τ. 7, Πάτρα, Δεκ 1994, Αχαϊκές εκδόσεις, σ. 174, σημ. 24).


Τρίτη 9 Νοεμβρίου 2010

για τις πρώτες κατοικίες


Στην παγκόσμια γλώσσα των απλών σχημάτων, ο κύκλος (ή η σφαίρα) ορίζει, λοιπόν, αυτό που υπερβαίνει τον άνθρωπο και μένει έξω από την εμβέλειά του (ήλιος, κοσμική ολότητα, «Θεός») και εκείνο που, συγχρόνως, στο δικό του γήινο επίπεδο, αναφέρεται στο υπό γένεση στοιχείο, στο μη ολοκληρωμένο, στο εσώτερο. Αντίθετα, το ορθογώνιο, για το οποίο η φύση που παρατηρούμε καθημερινά δεν μάς προσφέρει καθόλου παραδείγματα, έχει περισσότερο ανάγκη την ανθρώπινη πρωτοβουλία για να υπάρξει: η πέτρα δεν είναι κυβική ή ορθογώνια παρά μόνο εάν τη διαμορφώσουμε έτσι. Το τετράγωνο και το ορθογώνιο παραπέμπουν, άρα, σε ό,τι έχει εκδηλωθεί, έχει συγκεκριμενοποιηθεί, έχει πραγματοποιηθεί. Ξέρουμε επίσης ότι, σε ένα πολύ στοιχειώδες φαντασιακό επίπεδο, η καμπύλη είναι θηλυκή ενώ το ευθύγραμμο και το γωνιώδες είναι αρσενικά. Ούτε εδώ έχουμε λόγους να σκεφθούμε, όπως θα έλεγε ο Mircea Eliade, ότι οι νεολιθικοί άνθρωποι αποτέλεσαν εξαίρεση...

Ετσι, το να τρυπώνει κανείς κατά το ήμισυ μέσα στη γη, σε ένα στρογγυλεμένο σκάμμα, μπορεί να φανεί πρωτόγονη συμπεριφορά, και αργότερα ίσως αναχρονιστική, όχι μόνο από την τεχνική άποψη αλλά και στο επίπεδο της ίδιας της συμβολικής λειτουργίας. Αντίθετα, η «τετράγωνη κατοικία», που κατασκευάζεται κατά κανόνα στην επιφάνεια του εδάφους, μαρτυρεί μια διαφορετική νοητική συμπεριφορά, όπου η πρόοδος της τεχνικής γνώσης συναντά την πρωτοβουλία που τη χρησιμοποιεί. Η τελευταία επιβάλλει σε μια βασική ανάγκη, την ανάγκη στέγασης, ένα εντελώς καινούργιο σχήμα, τεχνητό, προσχεδιασμένο.

Δείξαμε ότι στο νατούφιο σπίτι ο άνθρωπος απλώς ενισχύει με πέτρες ή ξύλα ένα ήδη υπάρχον τοίχωμα, εκείνο της ίδιας της Γης στην οποία χώθηκε, για να σκεπάσει στη συνέχεια το σύνολο. Η έξοδος της κατοικίας στην επιφάνεια και το πέρασμά της στο ορθογώνιο σχήμα υλοποιούν, λοιπόν, μια τεχνική αλλά και νοητική ακολουθία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όταν εμφανίστηκε η ορθογώνια αρχιτεκτονική, στα τέλη του πολιτισμού του Μουρεϋμπέτ, αυτή δεν είχε προϋπάρξει ποτέ και πουθενά αλλού στον κόσμο, ενώ γρήγορα επρόκειτο να αποτελέσει το αρχέτυπο του ανθρώπινου σπιτιού. Με εκείνη, ο μόνιμα εγκατεστημένος άνθρωπος εγκατέλειψε το αρχικό όρυγμα και το κοίλωμα της μήτρας της πρώτης του κατοικίας. Το συγκεκριμένο γεγονός δεν μπορεί παρά να συσχετιστεί με την ανάδυση μιας συνειδητής και πολιτιστικά εκπεφρασμένης αυτοεπιβεβαίωσης, την οποία φάνηκε να μαρτυρούν και άλλα τεκμήρια. Θεωρούμε λοιπόν το ορθογώνιο σπίτι ένα χαρακτηριστικό «ομόλογο» των προηγουμένων, με την έννοια που αποδίδει στον όρο ο στρουκτουραλισμός.


Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 157-158).

Σάββατο 6 Νοεμβρίου 2010

προ-κεραμική νεολιθική Β


Τέσσερα κυρίαρχα στοιχεία χαρακτηρίζουν παντού [τη ΡΡΝΒ – προ-κεραμική νεολιθική Β], εκτός από τα πιο μεταβλητά τοπικά της χαρακτηριστικά: η απαρχή μιας «ανδροποίησης» των συμβόλων, η εξημέρωση των ζώων που μόλις αρχίζει και θα γενικευθεί κατά τη Νεότερη ΡΡΝΒ, ο περίτεχνος οπλισμός και η διάδοση της ορθογώνιας αρχιτεκτονικής.


Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σ. 158).

Τετάρτη 3 Νοεμβρίου 2010

για την προϊστορική τέχνη


Στην Εγγύς Ανατολή, η τέχνη των τελευταίων Νατούφιων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών μάς έμαθε λίγα, εκτός από το ότι υπήρξε ουσιαστικά ζωομορφική. Η φραγκο-κανταβρική τέχνη της Δύσης, αρκετά απομακρυσμένη στον χώρο αλλά αμέσως προγενέστερη στον χρόνο, εφόσον έσβησε γύρω στο 12000 π.Χ., τότε δηλαδή που άρχιζε η Νατούφια στην Εγγύς Ανατολή, είναι πολύ πιο εκφραστική όσον αφορά τα συμβολικά συστήματα των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της Τελικής Παλαιολιθικής. Στη φορητή τέχνη προστίθεται πράγματι, εκεί, η τέχνη των βραχογραφιών, όπου μια πληθώρα εικόνων ζώων, η οποία για καιρό είχε θεωρηθεί άναρχη, αποτελείται στην πραγματικότητα από αυστηρά συγκροτημένα σύνολα.

[...]

Εκείνο που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι ούτε η ειδική απαρίθμηση των εικόνων ούτε η χωρική τους ανάλυση υποδηλώνουν στην Παλαιολιθική τον τύπο της ιεράρχησης που θα χαρακτηρίσει τη νεολιθική τέχνη. Πουθενά δεν εμφανίζεται, όπως θα μπορούσε, ένα ζώο που να δεσπόζει των άλλων, ως ανώτατο ον. Τα ζώα της Παλαιολιθικής αντιμετωπίζονται και απεικονίζονται συλλογικά. Ακόμη και το εντυπωσιακότερο ανάμεσά τους, το μαμμούθ, εμφανίζεται, στο Ρουφινιάκ, ως «παρέλαση από μαμμούθ», και όχι ως «θεός-μαμμούθ». Το ίδιο ισχύει και για τα είδη που απεικονίζονται συχνότερα, όπως οι βίσονες και τα άγρια άλογα.



Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 74, 76).