Κυριακή 27 Φεβρουαρίου 2022

once you are dead...


Once you are dead you are dead.
That last day idea. Knocking them all up
out of their graves. Come forth, Lazarus!
And he came fifth and lost the job.*

Ο «πάγκος ανάγνωσης» είναι το νεκροκρέββατο, όπου ο νεκρός θάβεται κάτω από τις σημειώσεις αποκρυπτογράφησης του κειμένου του.

- Στρατηγική Ι: «Μην εγκαταλείπετε τις λέξεις του Τζόυς στο χαρτί της σελίδας· κραυγάζουν να τίς απαγγείλετε» [W. Terrence Gordon, «Strategies for reading Joyce» στο Everyman's Joyce].

*

Πολύ περιληπτική εκδοχή του Finnegans Wake

ΒΙΒΛΙΟ Ι : ΔΕΙΛΙΝΟ
i. Ο Τιμ Φίννεγκαν πέφτει από τον τοίχο που έχτιζε. Τον ξαγρυπνούν.
ii. Ο H. C. Earwicker συναντά στο πάρκο έναν παλιάνθρωπο.
iii. Φήμες κυκλοφορούν για τον Earwicker.
iv. Ο Earwicker διαφεύγει την τιμωρία.
v. Μια κότα βρίσκει την επιστολή της γυναίκας τού Earwicker.
vi. Ερωτηματικά γύρω από την οικογένεια.
vii. Ο ένας γιός, ο Shem [Τζιμ / Τζαίημς], είναι ένας άθλιος, διεφθαρμένος συγγραφέας.
viii. Δυό πλύστρες κουτσομπολεύουν την σύζυγο, Άννα Λίβια.

ΒΙΒΛΙΟ ΙI : ΑΠΟΒΡΑΔΟ
i. Ο Shem δεν μπορεί να μαντέψει την απόχρωση της κυλόττας της αδελφής του.
ii. Ο Shem σχεδιάζει έναν χάρτη των οπισθίων της μητέρας του.
iii. Ο Earwicker σερβίρει τους πελάτες του και καταρρέει.
iv. Τέσσερις γέροι [MatthewMarkLukeJohn] βλέπουν ένα ζευγάρι [τον Τριστάνο και την Ιζόλδη] να φιλιούνται.

ΒΙΒΛΙΟ ΙII : ΝΥΧΤΑ
i. Ο άλλος γιος, ο Shaun, ξεκινά για τη διανομή του ταχυδρομείου.
ii. Ο Shaun προειδοποιεί την αδελφή του για τους άνδρες.
iii. Οι τέσσερις γέροι ανακρίνουν τον Shaun για τον Earwicker.
iv. Κλάμα παιδιού. Συνουσία.

ΒΙΒΛΙΟ ΙV : ΑΥΓΗ
i. Η Liffey [Λίβια], το ποτάμι, επιστρέφει στον ωκεανό πατέρα της [για να ξαναγεννηθεί στην πηγή].

Ασπάστηκα τη γνώμη σου και εγίναμε ταίρι
Τώρα νιώθομε μαζί την άμμο να υποχωρεί στα ακροδάχτυλά μας *


Νίκη Παπασπύρου - Κύριλλος Σαρρής, Οδηγίες χρήσης - ως στοιχείο της έκθεσης του δεύτερου Οι αναγνώστες του Finnegans Wake στο Ινστ. Συγχρ. Ελλ. Τέχνης (έκδ. alloglotta, Αθήνα 2011, σσ. 10, 19, 37-40). - Το motto εκ του ιδίου, ατόφιος Τζόυς, εκ του Οδυσσέα (ό.π., σ. 7).

-----

* Στην κατακλείδα στιχάκι του Παναγιώτη Κουσαθανά, από την συλλογή «Συρραφή Ονείρων», και δη και το ποίημα 'Μελτέμι' (1967), περιεχόμενα στον τόμο Τα Ποιήματα και τέσσερεις αναπλάσεις (έκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2011, σ. 13).

Πέμπτη 24 Φεβρουαρίου 2022

ερωτευμένος δάσκαλος


8.
Πυρσοί τα μαλλιά σου
θα έχομε ψάρια
στο πυροφάνι.*

103. H. HESSE
Ο δάσκαλος θα πέθαινε ευχαριστημένος
αν ήξερε πως η ρόμπα του θα στεγνώσει
κάποιου έφηβου το βρεγμένο σώμα.**

Ένας δάσκαλος, που δίδασκε ένα παλικαράκι όμορφο σαν άγγελο, τόσο το αγάπησε, ώστε δεν έπαυε να τού λέει:
- Ώ αδερφάκι των ουρί του Παραδείσου! Έχεις τόσο απορροφήσει τη σκέψη μου, που δεν ξέρω πια αν υπάρχω στη ζωή. Δεν μπορώ τα μάτια μου να τα εμποδίσω να σε βλέπουν. Κι όταν σε βλέπουν, σαν πύρινα βέλη οι ματιές σου τ' αποτυφλώνουν.

Μια μέρα τού 'πε το παλικαράκι:
-Βάλε, σε παρακαλώ, για να με διδάξεις, την ίδια προθυμία πού 'χεις για να μ' επαινάς. Κι αν μού βρίσκεις κανένα λάθος, δείχνε μού το, για να προσπαθώ να το διορθώνω.

-Ά! Αυτό ζήτησέ το από κανέναν άλλον, απάντησε ο δάσκαλος, γιατί εγώ σε σένα δε βλέπω παρά χαρές μόνο.

«Όταν έχεις μια χάρη και χίλια ελαττώματα, εκείνος που σε αγαπά βλέπει τη χάρη σου μονάχα και κλείνει τα μιατά του στα ελαττώματά σου».

Σαΐχ Μουσλίχ εν Ντιν Σααδή, Το Γκιουλιστάν ή ο Κήπος των Ρόδων (μτφρ. από τα αραβικά Κ. Τρικογλίδης, έκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1983, σσ. 152-153).

13. (α΄)
Τρέχεις
οι παπαρούνες
σε κυνηγάνε

14. (β΄)
Σταματάς και ανασαίνεις
προσπερνάνε
αδιάφορες *


-----
* Στα motto και την κατακλείδα ποίηση του Παναγιώτη Κουσαθανά, από την συλλογή «Συρραφή Ονείρων», και δη και τις 'Δεκαοκτώ στιγμές' (1973), αλλά και τ' «Ακαριαία» (1985), περιεχόμενα στον τόμο Τα Ποιήματα και τέσσερεις αναπλάσεις (έκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2011, σσ. 21, 105, 22).

Δευτέρα 21 Φεβρουαρίου 2022

ξεστρατίσανε στην καταιγίδα


Έχω αποδεχτεί τον καταρράκτη των αναμνήσεων,
το μαύρο άγριο ποτάμι
που βαραίνει το μπράτσο του επάνω μου
εξάπτοντας τη φαντασία μου
και κολυμπώ μέσα του μέρα στη μέρα,
και γδέρνομαι στις όχθες του
.*


[...] παύω να θυμάμαι γεγονότα,
παύω να διατηρώ στη μνήμη μου
δύσκολα πράγματα και μισοφωτισμένα,
να νοσταλγώ εις μάτην τα χελιδονάκια του καλοκαιριού,
εις μάτην τα χελιδονάκια του καλοκαιριού,
που ξεστρατίσανε στην καταιγίδα.

*

ΨΥΧΗ ΜΟΥ ΓΗΡΑΣ

Μη βασανίζεις άλλο το μυαλό
και την καρδιά μου
ψυχούλα μου, ψυχή μου,
γήρας μου,
ποτέ η σκέψη μου δεν είναι υπέρ του γήρατος.

*

ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙ

Πολλοί άνθρωποι έτρωγαν μαζί τα μεσημέρια,
πολλοί άνθρωποι διασκέδαζαν ή έκλαιγαν μαζί,]
πολλοί, μια οικιγένια,
πολλοί, εισέπνεαν μαζί εκείνουθ του καιρού την ευωδία,

εκείνου του ωραίου καιρού.

Ένας-ένας έφυγαν με το καράβι
που πάει σε μάρο τόπο.

*

ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ

Ο τυφλός ανοίγει τα χέρια τουλάχιστον
στον πιο ξανθό μας δρόμο
να πιάσει κάτι και να οδηγηθεί

αλλά η μέρα μας
είναι σπρωγμένη στην οξύτητα
σαν πλοίο με κυβερνήτη αμφισβητούμενο

και ο τυφλός άλλα νομίζει
στον ξανθό μας δρόμο

όμως κι αυτός στα μάτια του έχει
την έκρηξη των λουλουδιών
όταν σιμώνει η οξύτητα.

Δημήτρης Κονιδάρης, Ανταύγεια χρόνων παιδικών και άλλα ποιήματα (έκδ Ρώμη, Θεσσαλονίκη 2020, σσ. 15, 11, 14, 18). - To motto εκ του ιδίου, απόσπασμα απ' τα Νεότερα Αδημοσίευτα Ποιήματα, τα περιεχόμενα σε ανάτυπο του περιοδικού Ακτή / Ελληνομουσείον (σε ανθολόγηση Γ. Μύαρη & εικαστικά Σπύρου Αλαμάνου, Λευκωσία 2017, σ. 19).

Παρασκευή 18 Φεβρουαρίου 2022

στον ασφαλή χωματόδρομο / με τ' αυτοκίνητα / και τους ποδηλάτες


Τώρα επιθυμώ αληθινά
φιλιά
και λίγο αέρα καλογνώμονα
στη θέα των θωπειών
και του έρωτα

(να μπαίνει από ανοιχτό παράθυρο
όπου θα λάμπει
ο βόστρυχος
μιας φυλλωσιάς) *

Ο ομιλητής

Στον Τάσο Κόρφη

Άλλωστε, όταν ο ομιλητής μπήκε σε προεκτάσεις
και τούς έφερε στο θάμπος του λόγου
-σ' ένα δάσος άγνωστου φορτίου-
τού φώναξαν
να σταματήσει αυτό το ψέμα.

Προκειμένου λοιπόν να κακοποιηθεί το θάμπος
τούς έφερε πάλι
προσεκτικά
στον ασφαλή χωματόδρομο
με τ' αυτοκίνητα
και τους ποδηλάτες
.

*

Η αρρώστια

Σε γνώρισα σαν βρύση
Προοδευτικά αρρώστησες κι έγινες ολιγοστάλακτος
Τα βράδυα στέρευες οριστικά

Κουραζόσουν πολύ στη διάρκεια μιας μέρας
Τα βράδυα σού 'λεγα νοερά - μη συνεχίζεις
να συζητάς.
Σ' έστελνα διά της βίας να κοιμηθείς
Οι άλλοι συζητητές σηκώνονταν
(στο παιγνίδι κι αυτοί οι οικείοι άνθρωποι)
Φώναζαν δυνατά τις καληνύχτες
να τίς ακούσεις και να τίς πιστέψεις εσύ ο παθιασμένος
συζητητής
Χτυπούσανε την πόρτα φεύγοντας

Ύστερα ξαναγύριζαν να βρούμε τα ζητούμενα
κι εσύ αναμόχλευες πικρά τον ύπνο σου
(στην παρακείμενη σιωπή)
που θα σ' ευεργετούσε.

Δημήτρης Κονιδάρης, ποιήματα απ' την συλλογή Οι Συζητητές [1981], περιεχόμενα σε ανάτυπο του περιοδικού Ακτή / Ελληνομουσείον (σε ανθολόγηση Γ. Μύαρη & εικαστικά Σπύρου Αλαμάνου, Λευκωσία 2017, σ. 3, 4-5). - Και το motto εκ του ιδίου, από την συλλογή Ο ήλιος χαμηλώνει [1987] και δη και το ποίημα «Πολυκατοικία» (ό.π., σ. 14).

Τρίτη 15 Φεβρουαρίου 2022

ενδοσυγκριτικής βασικές αρχές


α) Ο απόλυτος διαχωρισμός μεταξύ συγχρονίας και διαχρονίας δεν λαμβάνει υπ' όψη του περιπτώσεις όρων που, ενώ είναι διαδοχικοί, συνυπάρχουν παράλληλα στο πλαίσιο ενός και του αυτού συστήματος (πρβλ. την φρ. «θα θέλη να πάη;», όπου το προερχόμενο φανερά από το «θέλω να» μόριο «θα» συνυπάρχει με τον μακρινό πρόγονό του).

*

γ) Απ' την στιγμή που ενδέχεται οι πρωτογενείς τύποι να συνυπάρχουν με τους παραγόμενους, είναι καθ' όλα δυνατό και αναμενόμενο να σώζωνται εν συγχρονία τύποι που ανάγουν την καταγωγή τους στο απώτατο παρελθόν της γλωσσικής διαχρονίας (πρβλ. «ν».ε. μεσημεριάζω > α.ε. μεσημβριάζω, όπου το δεύτερο φανερά προκύπτει με συγκοπή και τροπή μ > μβ από το πρώτο, το οποίο, αν και «νέο»ελληνικό, συντηρεί παραδόξως απαράφθαρτη την αφετηριακή, πρωτογενή σημασία «μέσον της ημέρας».
Το ίδιο και με το ν.ε. φουσκάλα, φουσκαλίδα > α.ε. φυσ(σ)αλίς, όπου η σχέση με τα α.ε. φύσκη, ν.ε. φούσκα αποδεικνύει το πρωτογενές των νεοελληνικών τύπων).

δ) Επειδή τα φαινόμενα τόσο της συντήρησης όσο και της μεταβολής κάνουν την εμφάνισή τους στο εσωτερικό μιας και της αυτής γλώσσας, έπεται ότι εκεί, στο εσωτερικό των γλωσσών, πρέπει να εστιασθή η γλωσσική έρευνα, εγκαινιαζομένης μιας μεθοδολογίας που θα μπορούσε να χαρακτηρισθή ενδοσυγκριτική.

ε) Το γεγονός της διατήρησης παμπάλαιων, πρωτογενών τύπων στις σύγχρονες γλώσσες συνεπάγεται το συμπέρασμα ότι το τεκμήριο της πρώτης χρονικά εμφάνισης στον γραπτό λόγο δεν μπορεί να είναι ούτε απόλυτο ούτε αδιαμφισβήτητο κριτήριο παλαιότητας. Αντίθετα, οι αρχαίες γραπτές μαρτυρίες είναι ανάγκη να συνδυάζωνται προς τις νεώτερες με κριτήρια εσωτερικής λογικής των πραγμάτων (όπως π.χ. στην περίπτωση των μεσημεριάζω > μεσημβριάζω) και βάσει της αξιωματικής παραδοχής ότι οι ηχομιμητικές ρίζες διεκδικούν την προτεραιότητα στην διαδικασία της γλωσσικής οντογένεσης.

στ) Η αντίληψη για την προτεραιότητα των ηχομιμητικών ριζών έρχεται σε αντίθεση με την άποψη της σύγχρονης δομικής γλωσσολογίας για το αυθαίρετο του σημείου, η οποία, προκειμένου περί ονοματοποιών, αποφαίνεται ότι αυτές δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να αποδείξουν το μη αυθαίρετο του σημείου, λόγω του ότι αφ' ενός είναι ολιγάριθμες και αφ' ετέρου έχουν συμβατικό χαρακτήρα.

Το βασικό αντεπιχείρημα συνίσταται στην άποψη ότι οι ηχομιμητικές ρίζες μπορεί να είναι συμβατικές αλλά δεν είναι αυθαίρετες (η μόνη περίπτωση να μιμηθούμε μη συμβατικά τον ήχο του νερού θα ήταν να ήμαστε νερό).

ζ) Επί πλέον, είναι λογικό, και επιβεβαιώνεται και από τα πράγματα, οι ηχομιμητικές ρίζες να εβάσισαν το ελάχιστο της παραστατικής τους δύναμης σε αναδιπλασιασμό (ή και ανατριπλασιασμό) του ριζικού μορίου: η κοιλιά δεν *γουρίζει αλλά γουργουρίζει, οι κώττες δεν *καρίζουν αλλά κα(ρ)καρίζουν, κ.ο.κ.

Αν επομένως η αφετηρία της γλωσσικής οντογένεσης είναι αναδιπλασιασμένες (ή και ανατριπλασιασμένες) ρίζες, έπεται ότι το βασικώτερο αξίωμα της ενδοσυγκριτικής μεθοδολογίας συνίσταται στην παραδοχή ότι, στην περίπτωση των ηχομιμητικών ριζών -που ενδέχεται να αποτελούν το αποκλειστικό θεμελιώδες υπόβαθρο της γλωσσικής οντογένεσης-, δεν υπάρχει αναδιπλασιασμός (ή ανατριπλασιασμός) μιας απλής αλλά αντιθέτως σταδιακή απλοποίηση μιας αναδιπλασιασμένης (ή ανατριπλασιασμένης) ρίζας [...]

[...] Ενώ προφανώς η απλοποίηση της αναδιπλασιασμένης ρίζας λαμβάνει χώραν τόσο στην αρχαία όσο και στην νέα ελληνική, είναι χαρακτηριστικό της ιδιάζουσας σχέσης νέας - αρχαίας ότι στην νέα κυριαρχεί ο αναδιπλασιασμός, στην δε αρχαία ο απλοποιημένος τύπος [...].

*

η) Η «ενδοσυγκριτική» διερεύνηση της αρχαίας ελληνικής φέρνει στην επιφάνεια «περίεργες» φωνολογικές συσχετίσεις και εναλλαγές του τύπου β/γ, γ/δ κ.λ.π., που αποδίδονται κατά κανόνα στην λεγόμενη «προελληνική» και που παραδόξως απαντούν επίσης -πολύ συχνά στις ίδιες λέξεις- στην νεοελληνική [...] πράγμα που προϊδεάζει για μια πιθανώς πλήρη ταύτιση της φωνητικής συμπεριφοράς «προελληνικής» και νεοελληνικής.

Το φαινόμενο της ιδιάζουσας φωνητικής ποικιλίας σε αρχαία και νέα ελληνική δεν θεωρείται ότι οφείλεται σε κάποια φανταστική «προελληνική» γλώσσα αλλ' αντίθετα ότι είναι απότοκο αφ' ενός της πολυδιάσπασης ηχομιμητικών ριζών και αφ' ετέρου της ύπαρξης από παλιά στην καθ' όλου ελληνική ηχηρών και αήχων τριβομένων β, γ, δ - φ, χ, θ, που, όπως δείχνει το παράδειγμα της νέας ελληνικής, εναλλάσσονται με εκπληκτική ευκολία [...].

*

θ) Η νέα ελληνική, λόγω του ότι είναι η μοναδική ζωντανή γλώσσα που διαθέτει απτές, ευρείες και πολυποίκιλες σχέσεις, φωνολογικές και λεξιλογικές, με την λεγόμενη «προελληνική» -και βέβαια μια οργανική επαφή με τα υπέργεια και υπόγεια ρεύματα της αχανούς ελληνικής γραμματειακής παράδοσης-, φαίνεται να αποτελή το βασικώτερο εργαλείο για την διερεύνηση της φύσης και των καταβολών της λεγόμενης «προελληνικής», αφού μας βοηθάει σε πολλές περιπτώσεις να ετυμολογήσουμε τις «προελληνικές» λέξεις, διαπιστώνοντας έκπληκτοι ότι ανήκουν σ' ένα παλαιότατο πρωτοελληνικό υπόστρωμα [...].

*

ι) Η ενδοσυγκριτική διερεύνηση της νέας ελληνικής συνδυαζόμενη με τα πορίσματα της ιστορικοσυγκριτικής γλωσσολογίας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η νέα ελληνική μοιάζει να συνοψίζη στο εσωτερικό της, στο πλαίσιο μιας ευρύτατης πολυδιάσπασης και πολυτυπίας, το σύνολο σχεδόν των επί μέρους εξελίξεων που παρατηρούνται σε άλλες γλώσσες [...].

Χρίστος Δάλκος, ενδοσυγκριτικά (εξαμηνιαίο βιβλιοπεριοδικό γλωσσικής, εθνικής και πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας - τεύχος 1, 2021, έκδ. Δίαυλος, σσ. 9, 9-11, 12, 12-13, 13, 13-14), όπου και τα σχετικά παραδείγματα.

Σάββατο 12 Φεβρουαρίου 2022

συναμφετεροίωση κ.ά.


Θά 'λεγε κανείς: Έστω ότι τα παραπάνω είναι σωστά, τί αποδεικνύουν πέραν τού ότι οι ηχομιμητικές ρίζες μπορούν να εμφανίζωνται με διάφορες εναλλακτικές μορφές; Εκείνο, νομίζω, που αποδεικνύουν, με την βοήθεια όχι μόνο της αρχαίας αλλά και της νεοελληνικής -ιδιαιτέρως μάλιστα αυτής- είναι ότι όχι μόνο ηχομιμητικές ρίζες αλλά και ηχοποίητες λέξεις με πλήρως διαμορφωμένα επιθήματα (του τύπου: βορβορυγή / κορκορυγή / βορβορυγμός / κορκορυγμός, πρβλ. ν.ε. γουργουλήθρα / βουρβουλήθρα / μπουρμπουλήθρα / πουπ'λήθρα) μπορούν να εμφανίζουν το φαινόμενο της ιδιάζουσας φωνητικής ποικιλίας και στα δύο σκέλη της αναδιπλασιασμένης ρίζας (κάτι για το οποίο έχουμε προτείνει τον όρο «συναμφετεροίωση»).

Δεν πρόκειται επομένως για την παράδοξη συμπεριφορά μιας ουρανοκατέβατης «προελληνικής» γλώσσας αλλά για τα παμπάλαια απομεινάρια μιας εκπληκτικής φωνητικής ρευστότητας που χαρακτήριζε την πρωτοελληνική και πρωτοΐνδοευρωπαϊκή στην αργή και βασανιστική της πορεία από την μίμηση στην δημιουργία.

*

[...] επιμένουμε και στην άποψη ότι η «νέα» ελληνική / «γραικική» διασώζει πρωτοελληνικούς λεξιλογικούς τύπους που κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση στις λιγοστές πινακίδες της μινωικής Γραμμικής Α΄ γραφής.

*

Εύλογα, λοιπόν, προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι αρχαιοελληνικές λέξεις κράββατος (κράβαττος) και κλήμα ετυμολογούνται πιθανώτατα βάσει ενδείξεων όχι μόνο ή τόσο της αρχαίας αλλά κυρίως της νέας ελληνικής, και ότι επίσης η φωνητική εναλλαγή β/μ έχει επισυμβή στο απώτατο παρελθόν της καθ' όλου ελληνικής, είναι δηλαδή χαρακτηριστική της πρωτοελληνικής.

Κι εδώ, βέβαια, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις προκαταλήψεις των ξένων γλωσσολόγων, οι οποίοι, μη μπορώντας να εντάξουν την συγκεκριμένη εναλλαγή -ή και άλλες παρεμφερείς- στο σύστημα των δήθεν επιστημονικών νόμων που διέπουν την φωνητική συμπεριφορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, αποφαίνονται ότι η εναλλαγή β/μ είναι χαρακτηριστική της λεγόμενης «προελληνικής», ήτοι μιας -κατά την άποψή τους- μη ελληνικής και μη ινδοευρωπαϊκής γλώσσας.

Ήρθε όμως καιρός να ξεστομίσουμε, χωρίς ίχνος έπαρσης, αλλά με τη σιγουριά των ανθρώπων που έρχονται σε επαφή με τα πράγματα από πρώτο χέρι, πως οι ξένοι επιστήμονες, παρά την ομολογουμένως απέραντη σοφία τους, εν προκειμένω υποπίπτουν σε μέγα σφάλμα, διότι δεν γνωρίζουν και συνακόλουθα δεν λαμβάνουν υπ' όψη τους τις πολύτιμες μαρτυρίες της νέας ελληνικής και των κατά τόπους περιφρονημένων διαλέκτων και ιδιωμάτων της.

*

Πάνε δύο αιώνες και παραπάνω, από τότε που ο Αδαμάντιος Κοραής διατύπωσε με κρυστάλλινη διαύγεια την μεγάλη αλήθεια, ότι η «γραικική», ήτοι η καταχρηστικώς ονομαζομένη «νέα» ελληνική, «σώζει πολλάς λέξεις ελληνικάς, και πολλάς σημασίας λέξεων, τας οποίας ματαίως ήθελέ τις ζητήσειν εις τα λεξικά, πολλά παράγωγα των οποίων εις τους συγγραφείς δεν ευρίσκονται παρά τα πρωτότυπα, και πρωτότυπα, των οποίων εις αυτούς δεν σώζονται παρά τα παράγωγα...»

Έκτοτε, μετά από ένα σύντομο «αιολοδωρικό» διάλειμμα, παγιδευθήκαμε στις επιστημονικοφανείς απόψεις των γερμανών νεογραμματικών που μετέφερε στα καθ' ημάς ο Γεώργιος Χατζηδάκις ήδη από το 1981, και, βοηθούντος και ενός κακώς εννοουμένου πατριωτισμού, υιοθετήσαμε την άποψη ότι όλα, μα όλα τα «νεο»ελληνικά γλωσσικά στοιχεία που συνδέονται με την αρχαιοελληνική είναι καρπός εξέλιξης της αττικής διαλέκτου -τη εξαιρέσει της τσακωνικής, της οποίας η συγγένεια με τη αρχαία δωρική διάλεκτο είναι προφανής.

Στις μέρες μας, μετά και την αποκρυπτογράφηση της μυκηναϊκής Γραμμικής Β΄, καθώς και την καθοριστική συμβολή των E. Furnée και R. Beekes στην μελέτη της λεγομένης «προελληνικής», της γλώσσας που ωμιλούνταν σ' αυτόν τον τόπο πολύ προ του 2.000 π.Χ., αποκτά και πάλι επικαιρότητα η άποψη του Κοραή, αφού πολλά «προελληνικά» λεξιλογικά στοιχεία (π.χ. βουνός / γουνός - βέφυρα / γέφυρα / δέφυρα κ.λ.π.) όχι μόνο είναι κοινότατα στην «νέα» ελληνική, αλλά και τα «παράδοξα» φωνητικά φαινόμενα που παρουσιάζουν (π.χ. εναλλαγή β/γ - γ/δ κ.λ.π.) ερμηνεύονται βάσει της «νέας» ελληνικής φωνητικής συμπεριφοράς. [...]

*

[και μία πρόταση:] η ταχύτατη ηλεκτρονική έκδοση του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών, έκδοση η οποία θα είναι δυνατόν να αναπροσαρμόζεται και να εμπλουτίζεται καθημερινά με την προσθήκη και νέου υλικού.

Χρίστος Δάλκος, ενδοσυγκριτικά (εξαμηνιαίο βιβλιοπεριοδικό γλωσσικής, εθνικής και πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας - τεύχος 1, 2021, έκδ. Δίαυλος, σσ. 17, 24, 32, 33-34, 43).

Τετάρτη 9 Φεβρουαρίου 2022

περί εμμελούς αναγνώσεως


[...] επιδιώκεται η μέσω της μελωδίας ερμηνεία
της εννοίας των λεγομένων,
έτσι ώστε με την συμπόρευση του τόνου της φωνής
να αποκαλύπτεται, όσο είναι δυνατόν,
το νόημα που ενυπάρχει στον λόγο.*
Επειδή το Άγιο Πνεύμα γνωρίζει πόσο δύσκολο είναι για το γένος των ανθρώπων να ακολουθήση τον δρόμο της αρετής, και πως λόγω της ροπής μας προς την ηδονή παρεκκλίνουμε από την ορθή πορεία του βίου, τί έκανε; Ανέμιξε το τερπνό στοιχείο της μελωδίας με τα θεία δόγματα, έτσι ώστε μέσω του πράου και ελκυστικού ακούσματος να καρπωνώμαστε την ωφέλεια των λόγων, χωρίς να τοπ συνειδητοποιούμε. Όπως κάνουν και οι γιατροί που ξέρουν την δουλειά τους, οι οποίοι, όταν δίνουν πικρά φάρμακα σε δύστροπους ασθενείς, συχνά αλείφουν το χείλος της κούπας με μέλι. Γι' αυτό επινοήσαμε αυτές τις μελωδικές ψαλμωδίες, έτσι ώστε τα παιδιά ή και γενικά όσοι έχουν παιδική ψυχή φαινομενικά να τραγουδούν, στην πραγματικότητα όμως να διαπαιδαγωγούνται ψυχικά.

Μέγας Βασίλειος, Ομιλία εις τον α΄ ψαλμό (PG 29, 212b).

*

Μια κατά το μάλλον ή ήττον σαφή ιδέα μελικής ανάπτυξης εμμελούς αναγνώσεως μπορεί να μάς δώση η μελοποίηση ψαλμών όπως ο ρβ΄ (102): Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον..., ρλε΄ (135): Εξομολογείσθε τω Κυρίω..., ν΄(50): Ελέησόν με ο Θεός..., κ.λ.π., όπου, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, η αρχή της συμπόρευσης μελικής αναβάσεως και τονισμού ακολουθείται με επλήσσουσα συνέπεια.

Δεδομένου δε ότι σε κάθε βήμα πιστοποιείται η προσαρμογή του μέλους στον τονισμό των λέξεων της ελληνικής μετάφρασης, έπεται ότι το μέλος των ψαλμών δεν μιμείται κάποιο εβραϊκό μουσικό πρότυπο αλλά αποτελεί εξέλιξη της εμμελούς αναγνώσεως ελληνικού λόγου. [...]

Επί πλέον, το γεγονός ότι ανάβαση της φωνής σημειώνεται εκεί όπου υπάρχει τόνος υποδηλοί την εξάρτηση του βυζαντινού μέλους από την τονική και όχι προσωδιακή -κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα- εκφορά του λόγου.

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η αρχαιογνωσία των υμνωδών επιτρέπει ένα είδος οιονεί γλωσσικής / ποιητικής παλινδρόμησης με μίμηση των αρχαίων προσωδιακών μέτρων, και τότε ακόμη το μέλος μένει σταθερά προσηλωμένο στην αρχή της τονικής εκφοράς του λόγου, που συνιστά την βασική διαφορά μεταξύ αρχαίας και νεώτερης ελληνικής γλώσσας. [...]

*

«Δεκαπεντασύλλαβοι ύμνοι σε χρήση είναι μόνο τα ένδεκα δεσποτικά και ένδεκα θεοτοκία εξαποστειλάρια και όλα τα προσόμοια προς το πρώτο απ' αυτά [...]» (Γρ. Στάθης, Μορφολογία και έκφραση της βυζαντινής μουσικής).

[...] δεν είναι η πρώτη φορά που εντοπίζονται σποραδικοί δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι στους ύμνους του Ρωμανού. [...] Λέμε απλώς δεκαπεντασύλλαβοι και όχι ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι, διότι η ανάγνωσή τους ως ιαμβικών συνεπάγεται πλείστους όσους παρατονισμούς, οι οποίοι μειώνονται αισθητά, αν οι στίχοι διαβαστούν ως τροχαϊκοί [...].

Χρίστος Δάλκος, ενδοσυγκριτικά (εξαμηνιαίο βιβλιοπεριοδικό γλωσσικής, εθνικής και πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας - τεύχος 1, 2021, έκδ. Δίαυλος, σσ. 57, 63-64, 72, 74). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 55: απόλογος του Γρηγορίου Νύσσης, Εις τας επιγραφάς των ψαλμών, PG 44, 444c-d, σε απόδοση του ιδίου).

Κυριακή 6 Φεβρουαρίου 2022

δε θα τον δεχτούμε στην πόλη


605a-c: [...] Είπα: Λοιπόν με το δίκιο μας πια θα πιάναμε τον ποιητή και θα τον βάζαμε δίπλα στο ζωγράφο σαν κάτι ανάλογο μ' αυτόν· διότι φαίνεται ότι τού μοιάζει και στο ότι κάνει ασήμαντα πράγματα σε σχέση με την αλήθεια και στο ότι απευθύνεται σ' ένα άλλο τέτοιο ασήμαντο σε αξία τμήμα της ψυχής και όχι στο πιο καλό τμήμα της, και έτσι τού μοιάζει.

Κι έτσι εμείς δε θα τον δεχτούμε στην πόλη που θα κυβερνηθεί σωστά, επειδή ερεθίζει και τρέφει αυτό το τμήμα της ψυχής και δυναμώνοντάς το αφανίζει το «λογιστικόν», όπως γίνεται σε μια πόλη, όταν κάποιος δυναμώνει τα κακά στοιχεία και τούς παραδίνει την πόλη, ενώ εξοντώνει τους καλύτερους.

Το ίδιο θα πούμε και για τον μιμητικό ποιητή, ότι βάζει μέσα στην ψυχή τού καθενός ένα κακό πολίτευμα κάνοντας χάρη στο ανόητο τμήμα της, που δεν μπορεί να ξεχωρίσει ούτε τα μεγαλύτερα ούτε τα μικρότερα, αλλά τα ίδια πράγματα τα θεωρεί άλλοτε μεγάλα και άλλοτε μικρά, και κατασκευάζει είδωλα ειδώλων [: είδωλα ειδωλοποιούντα], που βρίσκονται πολύ μακριά από την αλήθεια [: τού δε αληθούς πόρρω πάνυ αφεστώτα].

«Βέβαια» είπε.

Πλάτων, Πολιτεία (μτφρ. Θεοδ. Μαυρόπουλος, έκδ. Ζήτρος 2006 - Τα Νέα 2021, τ. Δ΄, σσ. 1448-1449).

Πέμπτη 3 Φεβρουαρίου 2022

για τους άδικους


613d-e: Και για τους άδικους, εξάλλου, θα πώ ότι πολλοί από αυτούς, ακόμη κι αν ξεφύγουν στη νεανική ηλικία τους, ωστόσο στο τέλος της διαδρομής τους πιάνονται και εξευτελίζονται· όταν γεράσουν, δυστυχισμένοι πια προπηλακίζονται από ξένους και ντόπιους, μαστιγώνονται και αυτά που χαρακτήριζες ότι είναι ωμά μιλώντας σωστά -έπειτα θα βασανιστούν και θα καούν [: είτα στρεβλώσονται και εκκαυθήσονται]- όλα εκείνα φαντάσου ότι τα έχεις ακούσει και από εμένα ότι τα παθαίνουν. Όμως πρόσεξε αν θα ανεχθείς ό,τι λέω. [...]

*

ο μύθος του Ηρός από την Παμφυλία

614b-e: Αυτός κάποτε σκοτώθηκε σε πόλεμο και, όταν τη δέκατη ημέρα συγκέντρωσαν τους σκοτωμένους [: ός ποτε εν πολέμω τελευτήσας, αναιρεθέντων δεκαταίων των νεκρών ήδη διεφθαρμένων], αυτός βρέθηκε άθικτος [: υγιής μεν ανηρέθη]· όταν μεταφέρθηκε στον τόπο του και ήταν να τον θάψουν, τη δωδέκατη ημέρα από το θάνατό του, εκεί που τον είχαν πάνω στην πυρά, ξαναζωντάνεψε και ξαναζωντανεμένος εξιστορούσε όσα είδε εκεί. [...]

[...] κάθονταν δικαστές, που όταν τέλειωναν μια δίκη, πρόσταζαν στους δίκαιους να προχωρήσουν προς τα δεξιά και πάνω προς τον ουρανό, αφού κρεμούσαν μπροστά τους σημάδια της απόφασης που έβγαλαν, και στους άδικους να προχωρήσουν προς τα αριστερά και προς τα κάτω με σημάδια που είχαν κρεμασμένα πίσω τους για όλα όσα έκαναν.

Όταν παρουσιάστηκε κι ο ίδιος στους δικαστές, τού είπαν ότι πρέπει να γίνει αγγελιαφόρος και να πεί στους ανθρώπους για όσα συνέβαιναν εκεί και τού έδιναν εντολή να ακούσει και να βλέπει όλα όσα γίνονται σ' εκείνον τον τόπο.

Έβλεπε λοιπόν εκεί στο καθένα από τα δύο χάσματα του ουρανού και της γής να φεύγουν οι ψυχές, αφού είχε τελειώσει η δίκη τους, και στα άλλα δυο έβλεπε άλλες ψυχές από το ένα να ανεβαίνουν φεύγοντας από τη γή λερωμένες και σκονισμένες και από το άλλο άλλες ψυχές να κατεβαίνουν από τον ουρανό καθαρές.

Οι ψυχές που έφθαναν κάθε φορά φαίνονταν ότι έρχονταν από δρόμο μακρινό, με ευχαρίστηση τραβούσαν προς το λιβάδι και, όπως σ' ένα πανηγύρι, κατασκήνωναν εκεί και όσες ήταν γνωστές χαιρετούσαν η μια την άλλη [: και ασπάζεσθαί τε αλλήλας όσαι γνώριμαι
[...]

615a-b: [...] Για όσες αδικίες έκανε ο καθένας, για όλα πλήρωσαν με την τιμωρία που έπρεπε, το δεκαπλάσιο για κάθε αδικία -αυτό σημαίνει για κάθε εκατό χρόνια, αφού αυτό είναι το διάστημα της ανθρώπινης ζωής-, για να είναι το τίμημα που κατέβαλαν δεκαπλάσιο από το αδίκημα. [...]

επ' ασπαλάθων

615e-616a: [...] Εκεί πια, είπε, άντρες αγριωποί σαν γλώσσες φωτιάς [: άγριοι, διάπυροι ιδείν], που στέκονταν πλάι στο άνοιγμα, ακούγοντας το μουγκρητό άλλους πιάνοντάς τους τούς τραβούσαν, αλλά τον Αρδιαίο και μερικούς άλλους δένοντάς τα χέρια, τα πόδια και τα κεφάλια τους τούς έριξαν κάτω και τούς έγδαραν, έπειτα τούς τράβηξαν έξω από το δρόμο σέρνοντάς τους πάνω σε ασπάλαθους και σ' όσους περνούσαν από εκεί εξηγούσαν γιατί το έκαναν αυτό και ότι τούς πήγαιναν, για να τούς ρίξουν στον Τάρταρο [...].

Πλάτων, Πολιτεία (μτφρ. Θεοδ. Μαυρόπουλος, έκδ. Ζήτρος 2006 - Τα Νέα 2021, τ. Δ΄, σσ. 1478-1479, 1478-1481, 1482-1483, 1484-1485).