Νικομήδεια: [...] αυτόθι απεβίωσε και ο θεμελιωτής
της Κωνσταντινουπόλεως, αυτόθι και ο κατακτητής,
και εκείθεν τα λείψανα αυτών μετεκομίσθησαν
εις την πρωτεύουσαν προς ενταφιασμόν.
Καθώς δε εις την Κωνσταντινούπολιν πανταχόθεν
μετεκομίσθησαν της γλυπτικής κλπ. καλλιτεχνήματα
ούτω και εις την Νικομήδειαν προϋπήρχαν πολλά
μετακομισμένα πανταχόθεν μέχρι του Διοκλητιανού [...] *
Παραλείπων ως ανοίκειον εις τον σκοπόν μου όσα περί Βυζαντίου έχουσι πολλοί συγγεγραμμένα, περιορίζομαι μόνον εις τον εν αυτώ σωζόμενον ναόν της Αγ. Ειρήνης (οπλοθήκην τανύν), ότι αυτός ήτο ποτε ναός της Λυσιζώνης Αρτέμιδος. [σημ.: Ευρίσκετο εκεί και βωμός της Ορθωσίας Αρτέμιδος ανεγηγερμένος εκ των δύω στηλών, τας οποίας είχε στήσει επί τω Βοσπόρω ο Δαρείος (Ορ. Ηροδότου Δ. 87)]
Ότι παρά τας λοιπάς ελληνικάς θεότητας ετιμάτο εξαιρέτως και ελατρεύετο εν Βυζαντίω η Άρτεμις Εκάτη [σημ.: Αισχύλου, Ικέτιδες 990. Βιργιλίου, Αινειάδα Δ' 511] και ήτο οιονεί αυτών Πολιούχος, μαρτυρούσιν άπαντες οι περί Βυζαντίου συγγράψαντες και μάλιστα τα πλείστα των σωζομένων νομισμάτων των Βυζαντινών, διότι φέρουσι συχνότατα την ημισέληνον ή αμφίκυρτον Σελήνην, έν δε τούτων, και αστέρα επικείμενον.
Εκτός δε τούτων λάρναξ τις λευκού μαρμάρου κειμένη εις την βόρειον πλευράν της οπλοθήκης προς ανατολάς των λαρνάκων των χριστιανών Αυτοκρατόρων, φέρει ανάγλυφα άπαντα σχεδόν τα σύμβολα της Λυσιζώνης Αρτέμιδος· διότι γρύπες, κύνες και έλαφοι, πυργοφόροι (Αρτέμιδες) αρίστου σμολίου περικοσμούσι την ειρημένην λάρνακα, μάλιστα δε το ανατολικόν αυτής κλίτος παριστάνει εκ δυστοκίας απογινομένην λεχώ.
Εν δε τη προ του Νάρθηκος αυλή του ναού της Αγίας Ειρήνης εκτός του θριαμβευτικού μνημείου κειμένου εν τω μέσω του περιβόλου, αώζονται παρά την μεσημβρινήν πλευράν τα εξής· α΄) τρεις κυλινδρικοί βωμοί μονόλιθοι λευκού μαρμάρου, ών ο είς έχει επιγραφήν «ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΜΑΓΝΗΤΟΣ».
Το δε περίεργον είναι ότι οι βωμοί ούτοι αναστραφέντες εσκάφησαν εις την κάτω βάσιν και εχρησίμευον από Ελληνικών βωμών ως χριστιανικαί κολυμβήθραι· είπον περίεργον, διότι, ότε συνέγραφον (κατά το 1833) την περί τινος εν Ζακύνθω Ελληνικής επιγραφής διατριβήν μου, επειδή η επιγραφοφόρος πλαξ χρησιμεύουσα ως Αγία Τράπεζα την σήμερον ετέθη ανεστραμμένη επί του κιονοκλάσματος, και επιλαβόμενος τούτου ο Κ. de Saint Sanveur εχλεύασε και ωνείδισε τους κτίτορας ως αναισθήτους και αβελτέρους, υπεράσπισα αρκούντως, νομίζω, των εγκαινιαστών την πράξιν αντιτάξας προς τον χλευαστήν τους αποχρώντας λόγους. Φίμωσις αρμοδιωτάτη, στοχάζομαι, παντός φιλοτίμου κατηγόρου ημών τε και των ημετέρων προγόνων της αβελτηρίας είναι και οι περί ών ο λόγος ανεστραμμένοι και εις αγίας κολυμβήθρας μεταποιηθέντες τρεις ελληνικοί βωμοί· ούτω και πολλά ειδώλεια μετεποιήθησαν εις ναούς αγίων την αυτήν εχόντων ιαματικήν χάριν και οι παρ' Έλλησι τοιούτοι νομιζόμενοι, ως θέλομεν ιδεί ότι και η νυν εν Βυζαντίω οπλοθήκη από Ναού της Λυσιζώνης Αρτέμιδος μετωνομάσθη της Αγίας Ειρήνης.
Πλησίον των ειρημένων τριών βωμών κείται ευμέγεθες τι ανάγλυφον λίθου πωρίνου φαιού (ίσως επιτύμβιον) το οποίον έχει εν μέσω μεν την Σελήνην πλησιφαή (ως ακαταλλήλως λέγαμεν πανσέληνον [σημ.: Εν τη φράσει εις την πανσέληνον πρέπει να εννοώμεν Νυκτί, λέγει ο Βρέμιος εν τω κατά Κτησιφ, λ. του Αισχίνου παρ.98], επί δε της κορυφής του προσώπου ύπτιον τόξον και υπό την γένυν δύω σύμπλεκτα τόξα, ών αι κορώναι παρατεινόμεναι εκατέρωθεν αντιθέτως, συναρπάζουσι δύω αντινώτους μηνίσκους, ή αμφικύρτους ημισελήνους. Υπό τα τόξα ταύτα κάθηται έλαφος επί των οπισθίων της οποίας επιβαίνει τοις εμπροσθίοις ποσίν ή σκέλεσι και μετά εμπεφυκότων του τε ράμφους και των ονύχων γρυψ ή Ιππολεκτρύων, προς δε την δεξιάν κάτω γωνίαν του αναγλύφου είναι εγκεκολλαμμένον σύναμμα εκ δέκα ελλειψοειδών κύκλων δίκην λεπίδων αλλήλοις επιτεθειμένων, ως υποδεικνύει το υποβεβλημένον ξυλογράφημα.
Γ. Χρυσοβέργης, Ανάμικτα ή Φιλολογικαί τινές Αρχαιολογικαί παρατηρήσεις και επιστασίαι ήτοι αμφιβόλων ή ουχί καλώς ερμηνευθέντων χωρίων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (Εν Κωνσταντινουπόλει 1860, σσ. 11-13). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 10).