Δευτέρα 27 Νοεμβρίου 2023

περί την πόλιν Βυζάντιον


Νικομήδεια: [...] αυτόθι απεβίωσε και ο θεμελιωτής
της Κωνσταντινουπόλεως, αυτόθι και ο κατακτητής,
και εκείθεν τα λείψανα αυτών μετεκομίσθησαν
εις την πρωτεύουσαν προς ενταφιασμόν.
Καθώς δε εις την Κωνσταντινούπολιν πανταχόθεν
μετεκομίσθησαν της γλυπτικής κλπ. καλλιτεχνήματα
ούτω και εις την Νικομήδειαν προϋπήρχαν πολλά
μετακομισμένα πανταχόθεν μέχρι του Διοκλητιανού [...] *

Παραλείπων ως ανοίκειον εις τον σκοπόν μου όσα περί Βυζαντίου έχουσι πολλοί συγγεγραμμένα, περιορίζομαι μόνον εις τον εν αυτώ σωζόμενον ναόν της Αγ. Ειρήνης (οπλοθήκην τανύν), ότι αυτός ήτο ποτε ναός της Λυσιζώνης Αρτέμιδος. [σημ.: Ευρίσκετο εκεί και βωμός της Ορθωσίας Αρτέμιδος ανεγηγερμένος εκ των δύω στηλών, τας οποίας είχε στήσει επί τω Βοσπόρω ο Δαρείος (Ορ. Ηροδότου Δ. 87)]

Ότι παρά τας λοιπάς ελληνικάς θεότητας ετιμάτο εξαιρέτως και ελατρεύετο εν Βυζαντίω η Άρτεμις Εκάτη [σημ.: Αισχύλου, Ικέτιδες 990. Βιργιλίου, Αινειάδα Δ' 511] και ήτο οιονεί αυτών Πολιούχος, μαρτυρούσιν άπαντες οι περί Βυζαντίου συγγράψαντες και μάλιστα τα πλείστα των σωζομένων νομισμάτων των Βυζαντινών, διότι φέρουσι συχνότατα την ημισέληνον ή αμφίκυρτον Σελήνην, έν δε τούτων, και αστέρα επικείμενον.

Εκτός δε τούτων λάρναξ τις λευκού μαρμάρου κειμένη εις την βόρειον πλευράν της οπλοθήκης προς ανατολάς των λαρνάκων των χριστιανών Αυτοκρατόρων, φέρει ανάγλυφα άπαντα σχεδόν τα σύμβολα της Λυσιζώνης Αρτέμιδος· διότι γρύπες, κύνες και έλαφοι, πυργοφόροι (Αρτέμιδες) αρίστου σμολίου περικοσμούσι την ειρημένην λάρνακα, μάλιστα δε το ανατολικόν αυτής κλίτος παριστάνει εκ δυστοκίας απογινομένην λεχώ.

Εν δε τη προ του Νάρθηκος αυλή του ναού της Αγίας Ειρήνης εκτός του θριαμβευτικού μνημείου κειμένου εν τω μέσω του περιβόλου, αώζονται παρά την μεσημβρινήν πλευράν τα εξής· α΄) τρεις κυλινδρικοί βωμοί μονόλιθοι λευκού μαρμάρου, ών ο είς έχει επιγραφήν «ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΜΑΓΝΗΤΟΣ».

Το δε περίεργον είναι ότι οι βωμοί ούτοι αναστραφέντες εσκάφησαν εις την κάτω βάσιν και εχρησίμευον από Ελληνικών βωμών ως χριστιανικαί κολυμβήθραι· είπον περίεργον, διότι, ότε συνέγραφον (κατά το 1833) την περί τινος εν Ζακύνθω Ελληνικής επιγραφής διατριβήν μου, επειδή η επιγραφοφόρος πλαξ χρησιμεύουσα ως Αγία Τράπεζα την σήμερον ετέθη ανεστραμμένη επί του κιονοκλάσματος, και επιλαβόμενος τούτου ο Κ. de Saint Sanveur εχλεύασε και ωνείδισε τους κτίτορας ως αναισθήτους και αβελτέρους, υπεράσπισα αρκούντως, νομίζω, των εγκαινιαστών την πράξιν αντιτάξας προς τον χλευαστήν τους αποχρώντας λόγους. Φίμωσις αρμοδιωτάτη, στοχάζομαι, παντός φιλοτίμου κατηγόρου ημών τε και των ημετέρων προγόνων της αβελτηρίας είναι και οι περί ών ο λόγος ανεστραμμένοι και εις αγίας κολυμβήθρας μεταποιηθέντες τρεις ελληνικοί βωμοί· ούτω και πολλά ειδώλεια μετεποιήθησαν εις ναούς αγίων την αυτήν εχόντων ιαματικήν χάριν και οι παρ' Έλλησι τοιούτοι νομιζόμενοι, ως θέλομεν ιδεί ότι και η νυν εν Βυζαντίω οπλοθήκη από Ναού της Λυσιζώνης Αρτέμιδος μετωνομάσθη της Αγίας Ειρήνης.

Πλησίον των ειρημένων τριών βωμών κείται ευμέγεθες τι ανάγλυφον λίθου πωρίνου φαιού (ίσως επιτύμβιον) το οποίον έχει εν μέσω μεν την Σελήνην πλησιφαή (ως ακαταλλήλως λέγαμεν πανσέληνον [σημ.: Εν τη φράσει εις την πανσέληνον πρέπει να εννοώμεν Νυκτί, λέγει ο Βρέμιος εν τω κατά Κτησιφ, λ. του Αισχίνου παρ.98], επί δε της κορυφής του προσώπου ύπτιον τόξον και υπό την γένυν δύω σύμπλεκτα τόξα, ών αι κορώναι παρατεινόμεναι εκατέρωθεν αντιθέτως, συναρπάζουσι δύω αντινώτους μηνίσκους, ή αμφικύρτους ημισελήνους. Υπό τα τόξα ταύτα κάθηται έλαφος επί των οπισθίων της οποίας επιβαίνει τοις εμπροσθίοις ποσίν ή σκέλεσι και μετά εμπεφυκότων του τε ράμφους και των ονύχων γρυψ ή Ιππολεκτρύων, προς δε την δεξιάν κάτω γωνίαν του αναγλύφου είναι εγκεκολλαμμένον σύναμμα εκ δέκα ελλειψοειδών κύκλων δίκην λεπίδων αλλήλοις επιτεθειμένων, ως υποδεικνύει το υποβεβλημένον ξυλογράφημα.

Γ. Χρυσοβέργης, Ανάμικτα ή Φιλολογικαί τινές Αρχαιολογικαί παρατηρήσεις και επιστασίαι ήτοι αμφιβόλων ή ουχί καλώς ερμηνευθέντων χωρίων της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης (Εν Κωνσταντινουπόλει 1860, σσ. 11-13). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 10).

Πέμπτη 23 Νοεμβρίου 2023

τούτο το βηβληον...


[...] δεν έχουμε καμιά είδηση για το πότε κτίστηκε ο ναός του Χριστού Δημαρχίας [σημ. 40: τη μεταγενέστερη χρονολογία 1639 σημειώνει μόνο ο Χρ. Ιακωβίδης, Χώρα Πάτμου, 92 και φαίνεται πως αφορά κάποια ανακαίνιση του ναού], η οποία θα ήταν δυνατό να μάς δώσει κάποιο terminus post quem για το τέμπλο, εκτός από μια ενθύμηση του 1558 που βρήκαμε σε μηναίο Οκτωβρίου κατά την εκεί επίσκεψή μας*. Θα πρέπει επομένως να δεχτούμε σαν πιο πιθανή περίοδο στην οποία κατασκευάστηκε το τέμπλο, το α΄ μισό του 16ου αιώνα, εποχή κατά την οποία ο ναός φαίνεται ότι εφοδιάζεται με εκκλησιαστικά είδη, όπως ένας σκαλιστός σταυρός λιτανείας που χρονολογείται από τον Χατζηδάκη επίσης στις αρχές του 16ου αιώνα.

* σημ. 41: «1558 ηουλίου 21 / τούτο το βηβληον το αγόρασα στη / βεναιτηα του σωτηρος χυ δια δ(ουκάτα) χρ(υσά) ... / εγώ διακος του μαϊκαρητου πα(πα) νικολα δι αφέσεως αμα/ρτιών» (δεύτερο παράφυλλο recto). Ας σημειωθεί όμως, ότι το περιεχόμενο δεν είναι σαφές και ότι η φράση «του σωτήρος Χριστού» στον τρίτο στίχο θα μπορούσε να σημαίνει και την ημέρα που αγόρασε το βιβλίο ο Διάκος του παπα-Νικόλα. Αυτό όμως αποκλείεται από την ημερομηνία της ενθύμησης που δίνεται ήδη στον πρώτο στίχο, γιατί η εορτή της Μεταμορφώσεως του Χριστού είναι στις 6 Αυγούστου. Έτσι γίνεται φανερό, ότι το βιβλίο αγοράστηκε για τις ανάγκες του ναού του Χριστού Δημαρχίας, ο οποίος είναι πράγματι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Χριστού. Ύστερα δεν χωράει αμφιβολία ότι το βιβλίο ανήκει σ΄ αυτόν τον ναό, γιατί βρέθηκε στο σεντούκι του, μέσα στο χώρο του Αγ. Βήματος, εκεί που συνηθίζουν οι παπάδες στα Δωδεκάνησα μα τοποθετούν τα άμφιά τους και τα εκκλησιαστικά βιβλία του ναού.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 72-73, ένθα και οι υποσημειώσεις).

Κυριακή 19 Νοεμβρίου 2023

δράκοντες ξανά


Δράκοντες εμφανίζονται και σε τοιχογραφίες εκκλησιών της Δωδεκανήσου, όπως στον Άγιο Γεώργιο Βάρδα της Ρόδου (1289-90), στην Αγ. Παρασκευή και στον Αγ. Αββακούμ στο Παραδείσι της Ρόδου, στον Αγ. Νικόλαο στα Χείλη του Μεγάλου Χωριού Τήλου (14ος-15ος αι.) και πάντοτε στην παράσταση της βαπτίσεως του Χριστού, επειδή το θέμα προέρχεται από την υμνολογία της εορτής του Μεγάλου Αγιασμού σύμφωνα με την ευχή που απευθύνεται στον Χριστό «Συ και τας κεφαλάς των εμφωλευόντων δρακόντων συνέτριψας».

Οι θρησκευτικές αυτές επιδράσεις αναμίχθηκαν με λαϊκές αντιλήψεις και παραδόσεις περί φιδιών με κέρατα -ίσως εδώ πρέπει να βασίσουμε την εμφάνιση κεράτων στα τερατόμορφα που υποστηρίζουν τα λυπηρά του τύπου Β- και περί φτερωτών δρακόντων-φιδιών που κατατρώγουν ζὠα και ανθρώπους, όπως απηχούνται στο θαύμα του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος σκοτώνει τον φτερωτό δράκοντα ή, όπως οι ιστορικοί της Ρόδου αναφέρουν για όμοιο τέρας-ερπετό το οποίο σκότωσε ο ιππότης Dieudoné de Gozon στα 1346, χἀρη στο οποίο αναγορεύτηκε Μεγάλος Μάγιστρος του Τάγματος των Ιωαννιτών της Ρόδου.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σ. 168).

Τετάρτη 15 Νοεμβρίου 2023

οι δράκοντες


[...] τα λυπηρά και ο σταυρός των δωδεκανησιακών τέμπλων είτε πατούν κατ' ευθείαν στην ανώτερη ζώνη είτε στηρίζονται σε τερατόμορφους οργανισμούς, τους οποίους μπορούμε να κατατάξουμε σε δύο τύπους:

Στον τύπο Α ανήκουν τα ιχθυόμορφα στηρίγματα μερικών τέμπλων της Πάτμου με παραλλαγή που συναντήσαμε στο τέμπλο της Κοιμήσεως Θεοτόκου Κατταβιάς.

Στον τύπο Β ανήκουν εκείνα που ακολουθούν τη μορφή του τέμπλου της Τσαμπίκας Κυράς και του Αγ. Φιλήμονα.

Αρχαιότερα, σύμφωνα με όσα εκθέσαμε στο κεφ. ΙΙ - Χρονολόγηση των τέμπλων, είναι τα υποστηρίγματα του τύπου Α.

*

Αλληγορική σημασία αποδόθηκε στους δράκοντες οι οποίοι, άλλοτε εμφανίζονται στη βάση του σταυρού, όπως στο τέμπλο του Σταυρού Μεσοχωρίου και άλλοτε απομακρυσμένοι στα άκρα της ανώτερης ζώνης των τέμπλων εντελώς διακοσμητικοί, όπως στα τέμπλα της Παναγίας Λίνδου στη Ρόδο, στου Πρωτάτου (1611) και στο κυπριακό τέμπλο του μουσείου Βικτωρίας και Αλβέρτου στο Λονδίνο.

Σε όσα αναφέρονται από τον μελετητή [Τσαπαρλή] των ξυλογλύπτων ηπειρωτικών τέμπλων, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, ότι η εμφάνιση φιδιών-δρακόντων κάτω ή κοντά στον σταυρωμένο Χριστό

[δηλαδή,

ως δύναμη του πονηρού, το μέσον διά του οποίου ο διάβολος πλησίασε τον άνθρωπο (Αδάμ-Εύα),
ως φθοροποιός δύναμη που σκοπεύει στην καταστροφή του ανθρώπου (όπως τουλάχιστον αφηγείται τοιχογραφημένη παράσταση στη νότια παραστάδα του Αγ. Δημητρίου Θεσσαλονίκης, όπου τρείς φτερωτοί δράκοντες κατατρώγουν την ρίζα δέντρου και ένας άλλος ετοιμάζεται να καταβροχθήσει τον πάνω σ' αυτό καθισμένο άνθρωπο),
ως ράβδος–όφις του Μωϋσή που συμβολίζει την θαυματουργική δύναμη του Θεού,
ως τον διάβολο που κατανικήθηκε και συντρίβη με την Ανάσταση του Χριστού σύμφωνα με την ρήση: «... αυτός σού τηρήσει την κεφαλήν και σύ τηρήσεις αυτού την πτέρναν» (Γένεσις 3, 14-15).

Επίσης
ως σύμβολο της σωτήριας δύναμης του Χριστού αλλά όχι μόνο
ως σύμβολο σύνεσης, όπως επανειλημμένα τονίζει ο Τσαπαρλής, διότι η λέξη φρόνιμοι στα λόγια που απηύθυνε ο Κύριος προς τους μαθητές του («Ιδού εγώ αποστέλλω υμάς ως πρόβατα εν μέσω λύκων· γίνεσθε ουν φρόνιμοι ως οι όφεις και ακέραιοι ως περιστεραί») ισοδυναμεί κατά την πληροφορία του Δοσιθέου με την λέξη πανούργοι: «φρόνιμον νυν ου το συνετόν αλλά το προς απάτην επιτήδειον όργανον»],

ξεκινά όχι μόνο από την απεικόνιση του ψηφιδωτού του αρχιεπισκοπικού παρεκκλησίου της Ραβέννας, αλλά κυρίως από μια σειρά έργων της δύσεως του 9ου-11ου αι. που εικονίζουν την σταύρωση του Χριστού. [σημ. 238: Παράλληλο και αξιοσημείωτο είναι το παράδειγμα από το ναό του Αγ. Μερκουρίου Καστελλορίζου, όπου καταγράψαμε μαρμάρινο αδροπελεκημένο «ζώο» μήκους 0,36 μ. και μέγιστου πλάτους 0,16 μ. στη ράχη του οποίου υπήρχε εγκάρσια τρύπα διαστάσεων 0,13x0,04x0,06 μ. που χρησίμευε σαν υποδοχή για την στήριξη του ξύλινου Εσταυρωμένου της Αγ. Τράπεζας].

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 166-167).

Σάββατο 11 Νοεμβρίου 2023

έλκουν την καταγωγή από τα μαρμάρινα βυζαντινά τέμπλα


Η πρόοδος στον τoμέα της μελέτης των ξυλόγλυπτων τέμπλων που συντελέστηκε τελευταία από Έλληνες και ξένους ερευνητές, αποδεικνύει τουλάχιστον για την βυζαντινή παράδοση, ότι τα ξυλόγλυπτα τέμπλα όχι μόνο διατηρούν την ίδια αρχιτεκτονική δομή μέχρι τα μέσα του 18ου αι. στα Δωδεκάνησα, όπως τα μαρμάρινα του 11-13ου αι., αλλά ακολουθούν με ανεπαίσθητες παρεκκλίσεις τα ίδια διακοσμητικά θέματα εκείνων.

Παραδείγματος χάρη τα ζεύγη κιόνων με τον Ηράκλειο κόμβο στο τέμπλο των Αγ. Αποστόλων κάτω από την Μεγάλη Παναγιά στη Χώρα Πάτμου χρησιμοποιήθηκαν στη Δύση και ενδεχομένως σε περιορισμένη κλίμακα και στον ελληνικό χώρο, αλλά είναι παράλληλα το χαρακτηριστικότερο κόσμημα των βυζαντινών μαρμάρινων τέμπλων, γνωστό άλλωστε και από μικρογραφίες χειρογράφων. Το ίδιο χαρακτηριστικοί είναι και οι μικροί οκταγωνικοί στύλοι που ορίζουν τις θέσεις των δεσποτικών εικόνων στα ξυλόγλυπτα αλλά και στα γραπτά τέμπλα της Πάτμου [...], οι ομφαλοί στις αχιβάδες, [...]τα μεγάλα σαρκώδη ακανθόφυλλα της πάνω ζώνης του κοσμήτη [... κλπ.].

*

[...] τα ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου, ιδίως τα πατμιακά που είναι έργα Κρητών, έλκουν την καταγωγή τους από μαρμάρινα βυζαντινά, διανθισμένα ωστόσο με νέα διακοσμητικά από επίδραση της δυτικής τεχνοτροπίας του καιρού τους.

Άλλωστε ας μη ξεχνάμε, ότι η Τέχνη δεν έχει σύνορα και πως κάποια διακοσμητικά που άρεσαν, δεν έπαψαν να χρησιμοποιούνται για πολλούς αιώνες παράλληλα ή αναμειγμένα με άλλα νεότερα που γεννήθηκαν με τους νέους καλλιτεχνικούς ρυθμούς.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 171-172, 173).

Τρίτη 7 Νοεμβρίου 2023

β΄ ομάδα τέμπλων στην Ρόδο


Το τέμπλο της Τσαμπίκας [Κυράς ή Άνω - Αρχαγγέλου Ρόδου] είναι το παλιότερο της Ομάδας Β΄ με χρονολογία 1693. [...] η ομοιότητα των γρυποδρακόντων στην πυραμίδα με αντίστοιχους των τέμπλων [...], καθώς και ο πλούσιος διάκοσμος των στύλων και του κοσμήτη [...]. Η εγκατάλειψη του χαμηλού αναγλύφου γίνεται φανερή, ιδίως στους στύλους, που είναι πλέον ολόγλυφοι και στρογγυλοί, βαρυφορτωμένοι με φύλλα, άνθη και στριφογυριστές ταινίες που μιμούνται ελάσματα με κοκκίδωση.

σημ. 165: [...] Η εμφάνιση αυτής της μορφής στηριγμάτων των λυπηρών είναι χαρακτηριστική για μια ομάδα τέμπλων, προφανώς του ίδιου εργαστηρίου, που δουλεύει κυρίως στη Ρόδο. Παρουσιάζεται μ' αυτό το τέμπλο [ενν. Αγ. Νικολάου στη Ψάρτο] για πρώτη φορά και συνεχίζει με μια σειρά άλλων μέχρι τα μέσα του 18ου αι. και στα γύρω μικρά νησιά. Έτσι καθώς περνούν τα χρόνια και τα τέμπλα που διασώθηκαν είναι αρκετά, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της. Τέμπλα με όμοια πυραμίδα είναι τα εξής αδημοσίευτα:

Στη Ρόδο τα τέμπλα της μονής του Ταξιάρχη στο Καμιρί (1700), του Αγ. Νικολάου στη Ψάρτο της Λίνδου (1701), της Αγ. Τριάδας Ψίνθου μεταφερμένο σε εξωκκλήσι και οικτρά κακοποιημένο για να χωρέσει στον μικρό ναό, της Αγ. Αναστασίας Ρωμαίας στο Γεννάδι, της μονής Ελεούσας Καλυθιών, του Αγ. Ιωάννου Κουφά στο Παραδείσι, του Σωτήρη στα Μαριτζά και ίσως του Αγ. Θωμά Μονολίθου (1725) και Αγ. Παντελεήμονα (παλαιού ναού) στα Σιάννα [...].

Στην Τήλο, τα τέμπλα της Παναγίας του νεκροταφείου (Μετόχι) στο Μεγάλο Χωριό (1743), της Τίμιας Ζώνης του Μικρού Χωριού, καθώς και της Θεοτόκισσας επίσης στο Μεγάλο Χωριό.

Στην Κω, το τέμπλο τςη Αγ. Τριάδας Κεάλου (ανήκε στον Αγ. Νικόλαο Κάστρου).

Στην Νίσυρο, το της μονής 'Σιώνες'.

Στη Σύμη, το τέμπλο της μονής του Ρουκουνιώτη (πάνω ναός), της Αγ. Μαρίνας (νεκροταφείο) όπου άκμασε η ομώνυμη Σχολή και του Προφήτη Ηλία στην ομώνυμη θέση.

Στη Χάλκη, το της Παναγίας του Χωριού (Κάστρο).

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 94-95).

Παρασκευή 3 Νοεμβρίου 2023

ξυλόγλυπτα τέμπλα


της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 κατά ομάδες χρονολογημένα:

τρία (3) από ένα από: Λέρο, Κάρπαθο και Κώ
έξι (6) από Ρόδο
δεκαεπτά (17) από Πάτμο

ΟΜΑΔΑ Α΄
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
1. Αγ. Άννας στη μονή της Αποκάλυψης Πάτμου (1600).
2. Παναγίας, παρεκκλήσι της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου (1607).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
3. Αγ. Γεωργίου Απορθιανών Χώρας Πάτμου.
4. Χριστού Δημαρχίας Χώρας Πάτμου.
5. Αγ. Σαράντα, παρεκκλήσι της Υπαπαντής του Μαλανδράκη Χώρας Πάτμου.
6. Διασώζουσας Χώρας Πάτμου (βημόθυρο).
7. Αγ. Αναργύρων και Αγ. Γεωργίου Λότζας Χώρας Πάτμου.
8. Όσιου Χριστόδουλου, παρεκκλήσι της μονής του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου.
9. Αγ. Αποστόλων του Νικηφόρου Χώρας Πάτμου.
10. Ζωοδόχου Πηγής Χώρας Πάτμου.
11. Αγ. Λουκά, παρεκκλήσι της μονής Ευαγγελισμού Πάτμου.
12. Αγ. Τριάδας, παρεκκλήσι της μονής 'Άγια Αγίων' Πάτμου.
13. Ελεημονήτριας Χώρας Πάτμου.
14. Αγ. Βασιλείου και Θαλαλαίου Χώρας Πάτμου.
15. Υπαπαντής του Μαλανδράκη Χώρας Πάτμου.

ΟΜΑΔΑ Β΄
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
16. Μονής Τσαμπίκας Κυράς ή 'Πάνω' Αρχαγγέλου Ρόδου (1693).
17. Κοιμήσεως Θεοτόκου ή 'Καθολική' Κατταβιάς Ρόδου (1699).
18. Παναγίας Λίνδου Ρόδου (1691-1702).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
19. Μονής Αγ. Φιλήμονα Αρνίθας Ρόδου.
20. Μονής Ταξιάρχη στο Καμιρί Μάσσαρι Ρόδου.
21. Σταυρού Μεσοχωρίου Καρπάθου.

ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ
ι. Τέμπλα χρονολογημένα ασφαλώς ή έμμεσα:
22. Αγ. Ιωάννου στα 'Εφτα Βήματα' Πόλεως Κω (1662).
ιι. Τέμπλα αχρονολόγητα:
23. Θωράκιο Παναγίας κάστρου Λέρου.
24. Βημόθυρο Αγ. Γεωργίου Βάτι Ρόδου.
25. Τέμπλο Αγ. Αποστόλων παρά τη Μεγάλη Παναγιά Χώρας Πάτμου.
26. Τέμπλο Παναγίας του Σταυρού Χώρας Πάτμου.

Η τυπολογική κατάταξη των περισσότερων τέμπλων σε δυό ομάδες, όπως πιο πάνω επιχειρήθηκε, επιτρέπει τη διάκριση κάποιων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τα οποία αποτελούν την ειδοποιό διαφορά των δύο ομάδων και τη συναγωγή κάποιων συμπερασμάτων για την τεχνική γενικότερα.

Ως προς τη διάρθρωση, τα τέμπλα και των δύο ομάδων δεν παρουσιάζουν διαφορές (τριμερής ανάπτυξη).

Ως προς τη μορφή όμως οι διαφορές τους είναι αρκετές και μπορούν να εντοπιστούν σε ορισμένα σημεία τους, όπως:

1) Στους στύλους της ομάδας Β΄ κατά κανόνα υπάρχουν αυτόξυλα διάχωρα στα οποία ζωγραφίζονται άγιοι. Τα διάχωρα αυτά απουσιάζουν από τα τέμπλα της ομάδας Α΄ με μοναδική εξαίρεση στο ασφαλώς χρονολογημένο (1607) τέμπλο της Παναγίας.

2) Στα υπέρθυρα της ομάδας Α΄ γενικότερα τοποθετούνται οριζόντια ορθογώνιες εικόνες κάτι που δεν συμβαίνει στα τέμπλα της ομάδας Β΄.

3) Η ύπαρξη Αποστολικών ή Δωδεκαόρτου με ή χωρίς αχιβάδες στη μεσαία ζώνη του υψηλού κοσμήτη των τέμπλων της ομάδας Β΄ είναι κανόνας, ενὠ μοναδική περίπτωση για την ομάδα Α΄ αποτελεί το τέμπλο του Αγ. Λουκά.

4) Στην πυραμίδα των τέμπλων της ομάδας Β΄ η ύπαρξη γρυποδρακόντων ή δρακόντων ή αγριωπών θαλάσσιων όντων ως υποστηριγμάτων των λυπηρών είναι επίσης κανόνας. Δε συμβαίνει το ίδιο και με τα τέμπλα της ομάδας Α΄ εκτός της περιπτώσεως του τέμπλου του Αγ. Γεωργίου Απορθιανών.

5) Ορθογώνια φράγματα με γεωμετρικά σχήματα μεταξὐ των κυλιβάντων στο γείσο εμφανίζονται αποκλειστικά στα τέμπλα της ομάδας Α΄.

Τελικά από την ομάδα Α΄ μπορούμε να πούμε, ότι απουσιάζουν τα αυτόξυλα διάχωρα στους στύλους, οι εικόνες με τους Αποστόλους (Αποστολικά) ή το Δωδεκάορτο πάνω από τον κοσμήτη και τα υποστηρίγματα της Πυραμίδας. Αντίθετα είναι κανόνας σ' αυτά τα τέμπλα η ύπαρξη ορθογώνιων εικόνων πάνω απο τα υπέρθυρα της Ωραίας Πύλης και της θύρας της Πρόθεσης, καώς και τα ορθογώνια φράγματα με τα γεωμετρικά σχήματα μεταξύ των κυλιβάντων στο γείσο.

Σε αντιδιαστολή, η ὐπαρξη ή η ανυπαρξία των προηγούμενων χαρακτηρίζει γενικά την ομάδα Β΄.

Χαρ. Κουτελάκης, Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (διδ. διατριβή, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1986, σσ. 61, 58-59).