μια προφητεία

του Λίχτενμπεργκ

«Ο κόσμος μας θα γίνει σε τέτοιο βαθμό πολιτισμένος, ώστε θα είναι γελοίο να πιστεύεις στον Θεό, όπως σήμερα είναι γελοίο να πιστεύεις στα φαντάσματα. Έπειτα, μετά από κάμποσο καιρό, ο κόσμος θα γίνει ακόμη πιο πολιτισμένος. Και θα συνεχίσει να κινείται ολοένα και πιο βιαστικά σε μια διαδικασία που θα τον φέρει στην ύψιστη κορυφή τού πολιτισμού. Αγγίζοντας το απόγειο, για μια ακόμη φορά η κρίση των ειδικών θα αντιστραφεί και η γνώση θα φτάσει στην ακραία μεταμόρφωσή της. Τότε -και αυτό θα είναι πραγματικά το τέλος- θα πιστεύουμε μονάχα στα φαντάσματα».

Για την αντιγραφή, Τζόρτζο Αγκάμπεν, 20 Γενάρη 2021

Giorgio Agamben, Η γυμνή ζωή και το εμβόλιο (με προβληματική μτφρ. Παν. Καλαμαράς, έκδ. μη επιμελημένη Παρέγκλισις, Αθήνα 2021, σ. 9).

το πρόσωπο και ο θάνατος

Ένας άνθρωπος χωρίς πρόσωπο
είναι αναγκαστικά μόνος του.*

[...] Το πρόσωπο είναι η πραγματική πόλη των ανθρώπων, το κατ' εξοχήν πολιτικό στοιχείο. Είναι όταν κοιτάζονται καταπρόσωπο που οι άνθρωποι αναγνωρίζονται και παθιάζονται μεταξύ τους, αντιλαμβάνονται ομοιότητες και διαφορές, απόσταση και εγγύτητα.

Αν δεν υπάρχει μια ζωική πολιτική, αυτό οφείλεται στο ότι τα ζώα βιώνουν ήδη πάντοτε ένα άνοιγμα, δεν θεωρούν την εμφάνισή τους πρόβλημα, απλώς διαβιούν σε αυτή χωρίς να νοιάζονται. Γι' αυτό δεν ενδιαφέρονται για τους καθρέφτες, για την εικόνα ως εικόνα.

Ο άνθρωπος, αντιθέτως, θέλει να αναγνωρίζει και να αναγνωρίζεται, θέλει να οικειοποιείται την εικόνα του, ψάχνει σε αυτή την αλήθειά του. Με αυτόν τον τρόπο μεταμορφώνει το ζωικό περιβάλλον σε έναν κόσμο, σε ένα πεδίο μιας αδιάκοπης πολιτικής διαλεκτικής.

Μια χώρα που αποφασίζει να απαρνηθεί το πρόσωπό της, να καλύψει σε κάθε μέρος τα πρόσωπα των πολιτών της με μάσκες είναι, τότε, μια χώρα στην οποία [έχει] εξαλειφθεί κάθε πολιτική διάσταση. Σε αυτόν τον κενό χώρο, υποκείμενο κάθε στιγμή σε έναν έλεγχο χωρίς όρια, κινούνται σήμερα άτομα απομονωμένα μεταξύ τους, που έχουν χάσει το άμεσο και αισθητό θεμέλιο τής κοινότητάς τους και το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να ανταλλάσσουν μηνύματα, τα οποία απευθύνονται σε ένα όνομα χωρίς πλέον πρόσωπο.

Και αφού ο άνθρωπος είναι ένα πολιτικό ζώο, η εξαφάνιση της πολιτικής σημαίνει και την απομάκρυνση της ζωής: ένα μωρό που όταν γεννιέται δεν βλέπει πλέον το πρόσωπο της μητέρας του, κινδυνεύει να μην μπορεί πλέον να νιώσει ανθρώπινα συναισθήματα.

*

Δεν είναι λιγότερο σημαντικό το γεγονός ότι η σχέση με το πρόσωπο είναι για τους ανθρώπους μια σχέση με τους νεκρούς. Ο άνθρωπος, το ζώο που αναγνωρίζεται από το πρόσωπό του, είναι επίσης το μοναδικό ζώο που λατρεύει τους νεκρούς.

Δεν μάς ξαφνιάζει, τότε, ότι και οι νεκροί έχουν ένα πρόσωπο και ότι η ακύρωση του προσώπου συμβαδίζει με την απομάκρυνση του θανάτου.

Στη Ρώμη, ο νεκρός συμμετέχει στην κοινωνία των ζωντανών μέσω τής imago του, τής εικόνας του που είχε μορφοποιηθεί και χαραχτεί σε ένα κερί, την οποία κάθε οικογένεια διατηρούσε στο αίθριο τού σπιτιού της.

Συνεπώς ο ελεύθερος άνθρωπος ορίζεται τόσο από τη συμμετοχή του στην πολιτική ζωή τής πόλης όσο και από τη δική του ius imaginum, το αναλλοίωτο δικαίωμα να φυλάει το πρόσωπο των προγόνων του και να το επιδεικνύει δημοσίως στις γιορτές τής κοινότητας.

«Μετά την ταφή και τα ταφικά τελετουργικά», έγραφε ο Πολύβιος, «τοποθετούνταν στο πιο ορατό σημείο τού σπιτιού η imago τού νεκρού μέσα σε μια ξύλινη λειψανοθήκη και αυτή η εικόνα ήταν ένα πρόσωπο από κερί, φτιαγμένο έτσι ώστε να μοιάζει με ακρίβεια είτε σε σχέση με τη μορφή είτε σε σχέση με το χρώμα στον θανόντα».

Αυτές οι εικόνες δεν ήταν μονάχα αντικείμενα τής ιδιωτικής μνήμης, αλλά ήταν και το απτό σημάδι τής συμμαχίας και τής αλληλεγγύης ζωντανών και νεκρών, παρελθόντος και παρόντος, ένα αναπόσπαστο κομμάτι τής ζωής τής πόλης. Γι' αυτό έπαιζαν τόσο σημαντικό ρόλο στη δημόσια ζωή, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε μπορούμε να πούμε ότι το δικαίωμα στις εικόνες των νεκρών είναι το εργαστήριο στο οποίο θεμελιώνεται το δικαίωμα των ζωντανών. Κάτι που αληθεύει έτι περαιτέρω αν σκεφτούμε ότι όποιος κηλιδωνόταν από ένα σοβαρό δημόσιο έγκλημα, έχανε το δικαίωμά του στην εικόνα.

Και ο θρύλος θέλει πως όταν ο Ρωμύλος θεμελίωσε τη Ρώμη, έσκαψε έναν λάκκο -τον λεγόμενο mundus, «κόσμο»- στον οποίο ο ίδιος και ο καθένας από τους συντρόφους του έριχναν μια χούφτα χώμα από τη γή που προέρχονταν. Αυτός ο λάκκος ανοιγόταν τρεις φορές τον χρόνο και έλεγαν ότι εκείνες τις ημέρες οι ψυχές, οι νεκροί, έμπαιναν στην πόλη και συμμετείχαν στη ζωή των ζωντανών.

Ο κόσμος δεν είναι παρά το κατώφλι μέσω τού οποίου οι ζωντανοί και οι νεκροί, το παρελθόν και το παρόν, επικοινωνούν.

*

Καταλαβαίνουμε τότε γιατί ένας κόσμος χωρίς πρόσωπα δεν μπορεί να είναι παρά ένας κόσμος χωρίς νεκρούς. Αν οι ζωντανοί χάσουν το πρόσωπό τους, οι νεκροί γίνονται απλώς αριθμοί, οι οποίοι, εφόσον έχουν αναχθεί στην καθαρά βιολογική ζωή τους, πρέπει να πεθάνουν μόνοι και χωρίς κηδεία.

Και αν το πρόσωπο είναι ο τόπος στον οποίο, πριν από κάθε συζήτηση, επικοινωνούμε με τους ομοίους μας, τότε και οι ζωντανοί, στερημένοι τής σχέσης τους με το πρόσωπο, είναι, στον βαθμό που εξαναγκάζονται να επικοινωνούν μες ψηφιακούς μηχανισμούς, ανεπανόρθωτα μόνοι. [...] 30 Απρίλη 2021

Giorgio Agamben, Η γυμνή ζωή και το εμβόλιο (μτφρ. Παν. Καλαμαράς, έκδ. παρέγκλισις, Αθήνα 2021, σσ. 26-28). -Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 25).

επαφή με το άλλο σώμα

[...] Η επαφή με το άλλο σώμα είναι, δηλαδή, συγχρονισμός και προπάντων επαφή με εμάς τους ίδιους. Η αφή, που μοιάζει κατώτερη από τις άλλες αισθήσεις είναι, λοιπόν, κατά κάποιο τρόπο η πρώτιστη, επειδή είναι σε αυτή που γεννάται κάτι όπως το υποκείμενο, όταν στην όραση και τις άλλες αισθήσεις αυτό, κατά κάποιον τρόπο, προϋποτίθεται αφηρημένα.

Έχουμε για πρώτη φορά μια εμπειρία του ίδιου μας του εαυτού όταν, αγγίζοντας ένα άλλο σώμα, αγγίζουμε συγχρόνως τη δική μας σάρκα.

Αν, όπως διεστραμμένα επιδιώκεται σήμερα να συμβεί, καταργηθεί κάθε επαφή, αν όλα και όλοι κρατιούνται σε απόσταση, τότε θα χάσουμε όχι μόνο την εμπειρία των άλλων σωμάτων αλλά, κυρίως, κάθε άμεση εμπειρία του ίδιου μας τού εαυτού, θα χάσουμε δηλαδή απλά και καθαρά την ίδια μας τη σάρκα. 5 Γενάρη 2021

*

[...] Ποιά είναι η φιγούρα της γυμνής ζωής που σήμερα αμφισβητείται στη διαχείριση της πανδημίας; Δεν είναι τόσο ο ασθενής, που μπορεί να απομονώνεται και να τυγχάνει μιας μεταχείρισης όπως ποτέ πριν δεν είχε συμβεί σε έναν άρρωστο στην ιστορία της ιατρικής:

είναι μάλλον, ο μολυσμένος ή -όπως ορίστηκε με μια αντιφατική διατύπωση- ο ασυμπτωματικός ασθενής, δηλαδή κάτι που εν δυνάμει είναι ο κάθε άνθρωπος, ακόμη και χωρίς να το ξέρει.

Υπό συζήτηση δεν μπαίνει τόσο η υγεία, όσο μάλλον μια ζωή που δεν είναι ούτε υγιής ούτε ασθενής και η οποία, ως τέτοια, ως εν δυνάμει παθογενής, μπορεί να στερηθεί των ελευθεριών της και να υποστεί απαγορεύσεις και ελέγχους κάθε είδους.

Όλοι οι άνθρωποι είναι, με αυτή την έννοια, εν δυνάμει ασυμπτωματικοί ασθενείς. Η μόνη ταυτότητα αυτής της κυμαινόμενης ζωής ανάμεσα στην ασθένεια και την υγεία είναι ο αποδέκτης του τεστ και του εμβολίου που, όπως στη βάπτιση σε μια νέα θρησκεία, ορίζουν την αντεστραμμένη φιγούρα εκείνης που κάποτε αποκαλούνταν ιδιότητα του πολίτη.

Βάπτιση όχι πια ανεξίτηλη, αλλά αναγκαστικά προσωρινή και ανανεώσιμη, αφού ο νεο-πολίτης, που πρέπει πάντοτε να επιδεικνύει το πιστοποιητικό του, δεν έχει πλέον αναλλοίωτα και απαράγραπτα δικαιώματα, αλλά μόνο υποχρεώσεις, που πρέπει ακατάπαυστα να αποφασίζονται και να επικαιροποιούνται. 16 Απρίλη 2021

Giorgio Agamben, Η γυμνή ζωή και το εμβόλιο (με προβληματική μτφρ. Παν. Καλαμαράς, έκδ. μη επιμελημένη Παρέγκλισις, Αθήνα 2021, σσ. 8, 22-23).

ο πόλεμος στον ιό

Είναι πιθανό, ωστόσο, ότι ο πόλεμος στον ιό, που μοιάζει ένας ιδανικός μηχανισμός [dispositivo] τον οποίο οι κυβερνήσεις μπορούν να υιοθετούν και να δίνουν σε δόσεις ανάλογα με τις απαιτήσεις τους πολύ πιο εύκολα από ό,τι έναν πραγματικό πόλεμο, να καταλήξει, όπως κάθε πόλεμος, να τούς ξεφύγει από τα χέρια.

Και, ίσως σε εκείνο το σημείο, αν δεν θα είναι ήδη πολύ αργά, οι άνθρωποι να αναζητήσουν εκ νέου εκείνη την ειρήνη τής ακυβερνησίας που τόσο απρόσεκτα εγκατέλειψαν. 23 Φλεβάρη 2021

*

Θα λέγαμε ότι το εμβόλιο έχει γίνει ένα θρησκευτικό σύμβολο το οποίο, όπως σε κάθε πίστη, χρησιμεύει ως το διακριτικό σύμβολο φίλων και εχθρών, σωσμένων και καταδικασμένων. Πώς μπορούμε να θεωρήσουμε σαν [ενν. ως] επιστημονική και όχι θρησκευτική μια θέση που αρνείται την εξέταση διαφορετικών θέσεων;

[...] Πώς είναι δυνατόν η αποκλειστική επικέντρωση στις μολύνσεις και στην υγεία να μάς εμποδίζει να αντιληφθούμε τον Μεγάλο Μετασχηματισμό που συμβαίνει στην πολιτική σφαίρα, στην οποία, όπως συνέβη στον φασισμό, μια ριζική αλλαγή μπορεί να επέλθει εκ των πραγμάτων χωρίς να αλλάζει το κείμενο τού Συντάγματος;

Και δεν θα έπρεπε να σκεφτούμε το γεγονός ότι στις προβλέψεις εξαίρεσης και στα μέτρα που από καιρού εις καιρόν παίρνονται, δεν υπάρχει μια καταληκτική ημερομηνία, αλλά πως αυτά ανανεώνονται αδιάκοπα, δηλώνοντας σχεδόν, όπως οι κυβερνήσεις δεν κουράζονται να επαναλαμβάνουν, ότι τίποτα δεν θα είναι πλέον όπως πριν και πως συγκεκριμένες ελευθερίες και συγκεκριμένες βασικές δομές τής κοινωνικής ζωής στις οποίες είχαμε συνηθίσει, καταργούνται επ' αόριστον; 30 Ιούλη 2021

*

Πώς είναι δυνατό οι άνθρωποι, για έναν κίνδυνο που παραμένει χαμηλός ακόμη και στον ορίζοντα ενός ολόκληρου χρόνου, να αποδέχονται την απάρνηση όχι μόνο τής ελευθερίας τους, αλλά και όλων αυτών που καθιστά τη ζωή άξια να τη ζεί κανείς; Την επαφή με τα άλλα ανθρώπινα όντα, το βλέμμα που ρίχνουν στα πρόσωπά τους, τη μνήμη και τις γιορτές που γιόρταζαν χαρούμενα μαζί; 25 Γενάρη 2021

Giorgio Agamben, Η γυμνή ζωή και το εμβόλιο (με προβληματική μτφρ. Παν. Καλαμαράς, έκδ. μη επιμελημένη Παρέγκλισις, Αθήνα 2021, σσ. 16-17, 37, 38, 11).

περί του προτάγματος των ελευθέριων τεχνών

What if I bade you leave
The cavern of the mind? *

Αυτό που θέλω να πώ είναι πως πιστεύω ότι η πραγματική σημασία του προτάγματος των ελευθέριων τεχνών «μαθαίνω πώς να σκέφτομαι» είναι εν μέρει η ακόλουθη: μαθαίνω να είμαι κάπως λιγότερο αλαζόνας, να αντιμετωπίζω τον εαυτό μου και τις βεβαιότητές μου με μια δόση «κριτικής σκέψης»... διότι τα πράγματα για τα οποία τείνω να είμαι εξ ορισμού βέβαιος σε μεγάλο βαθμό αποδεικνύονται τελικά εντελώς λανθασμένα και προϊόν αυταπάτης.

*

Λες και ο πιο βασικός προσανατολισμός ενός ανθρώπου απέναντι στον κόσμο και η νοηματοδότηση των εμπειριών του κατά κάποιο τρόπο καθορίζονται αυτόματα εκ γενετής, όπως το ύψος ή το μέγεθος του ποδιού, ή αφομοιώνονται ασυναίσθητα από την περιρρέουσα κουλτούρα, όπως συμβαίνει με τη γλώσσα.

David Foster Wallace, Αυτό εδώ είναι νερό (μτφρ. Κώστας Καλτσάς, έκδ. Κριτική, Αθήνα 2015, σσ. 39, 33).

-----
* W.B. Yeats, «Those images», εν W.B. Yeats, Για ό,τι έχει παρέλθει ή διαβαίνει ή έρχεται. Είκοσι ποιήματα (μτφρ. Νώντας Τσίγκας, έκδ. Χρονικό, Αθήνα 2024, από το ποίημα «Οι εικόνες τους», σσ. 46-47): Κι αν σ' έπειθα / Ν' αφήσεις τη σπηλιά τού νού;

μια προμελετημένη αντίφαση

Έμοιαζε με ύπαρξη βγαλμένη
από τους πιο τολμηρούς χεγκελιανισμούς:
ήταν μια προμελετημένη αντίφαση.*

[Χαϊκού και δύο συλλαβές]

- Στιγμή ο έρως.
- Μα τόσο φευγαλέος;
- Τόσο, μωρό μου,

Τόσο.

*

[...] «Το αίμα σου μυρίζει σκουριά», μού είχε πεί, παραληρώντας από το χασίς και κάνοντας χωρίς σεβασμό σε καμιά ηθική διαθήκη ασύδοτο πρωκτικό έρωτα, λίγο αργότερα, λίγο πιο πέρα.

«Πρέπει να απαιτήσουμε το κτήμα που μάς ανήκει σ' αυτόν τον κόσμο, αλλιώς θα πνιγούμε. Πρέπει να χορέψουμε για να εμπνεύσουμε τις αιωνιότητες που έρχονται οριζόντια, με τις δικές μας πανίσχυρες, σαν κεραυνούς στην τρομακτικότερη σέλβα, κάθετες αιωνιότητες.»

Στο παρασκήνιο έπαιξε μια σονάτα για πιάνο και τσέλο του Μπερλιόζ. Έδειξε τον σκοτεινό ουρανό με τον δείκτη κι άρχισε να ουρλιάζει. Σταμάτησε και με ρώτησε αν ήθελα να συνοδεύσω, με ένα ύφος που διακύβευε την ενδεχόμενη αθανασία της σάρκινης, πολύ σάρκινης, υπόστασής μου.

Έδειξα τον σκοτεινό ουρανό με τον δείκτη κι άρχισα να ουρλιάζω.

*

Found poetry

«Σε περιμένω σ' ένα δωμάτιο της Regenstein
που γράφει 353 Men-
απέναντι απ' το τμήμα του Πεσσόα.
Πρέπει να πείς
O homen saiu da Tabacaria.
Ah, conheço-o; é ο Esteves sem metafisica,
για να σ' αφήσω μέσα.
Να ξέρεις, είναι μόνο μια τουαλέτα,
αλλά θα περάσουμε καλά-
στο υπόσχομαι.»

-----
Regenstein· Η κεντρική βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου τού Σικάγο.
O homen...· Ο άνδρας βγήκε απ' το καπνοπωλείο / Ά! Τον γνωρίζω: είναι ο α-μεταφυσικός Εστέβες - από το ποίημα «Tabacaria» του Fernando Pessoa, 1928, Alvaro de Campos.
Εδωδά μια προσεγμένη απόδοση όλου του ποιήματος δημοσιευμένη από τον Λακεδαίμονα Νίκο Γεωργόπουλο στο blog του Τόνοι και Πνεύματα. Στο πρωτότυπο εδωδά!

Mother,
κόψε μου τον λώρο απόψε,
έχω κρασί για αίμα μη φοβάσαι,
και θα τον βρίσκω για χρόνια στους εραστές μου.

Μισή ντροπή δική μου,
μισή του γάλακτός σου.**

Ένο Αγκόλλι, Ποιητικό αίτιο (έκδ. Εντευκτήριο, Θεσσαλονίκη 2015, σσ. 11, 35, 17, 61). - Το motto και η κατακλείδα εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 48, 44).

μαντάνια και νεροτριβές

Απ' τη δέση στις «τατάρνες»
τις μεγάλες νερομάνες *

Είχε μύλο με ζοριό
που άλεθε όλο το χωριό
και πιο πάνω οι «τατάρνες»
οι μεγάλες νερομάνες *

Τσώλια, κάπες και φλοκάτες
δεν γινότανε αφράτες
αν δεν πήγαιναν μαντάνια
στο νερό με τα καλάνια

Τα μαντάνια είχαν κοπάνια
πάνω σε μικρό τροχό
που χτυπούσαν με ρυθμό
το καθένα υφαντό...

Δούλευαν με το νερό
πού 'πεφτε από ψηλά
σε ξυλένια φτερωτή
να γυρίζει τον τροχό...

Αφού γίνονταν αφράτα
τα καινούργια υφαντά
τά 'ριχναν νεροτριβή
για να λάμψουν κι από κεί...

Ίδια πάλι τεχνική
το νερό από ψηλά
τα χτυπούσε δυνατά
για να γίνουν μαλακά...

Στροφιλίζοντάς τα μόνο
σε λεκάνι κωνική
που ήτανε μέσα στη γή
πέτρινη και καθαρή...

Τα παλιά τα υφαντά
όταν πέρναγαν μαντάνια
ή απλή νεροτριβή
λαμπιρίζανε ξανά.

              *

ΞΑΣΙΜΟ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣΜΑ ΜΑΛΛΙΩΝ

Πεντακάθαρα μαλλιά
από πρόβατα κι αρνιά
τώρα πρέπει να ξαστούν
και τουλούπες να γινούν.

Ξάσιμο είναι καλό
αν το κάνεις σαν αφρό
το μαλλί το καθαρό
με λανάρισμα σωστό

Χειροχτένισμα μετά
να χωρίσουν τα μαλλιά
για στιμόνι μερικά
και υφάδι τα λοιπά.

              *

ΓΝΕΣΙΜΟ ΚΑΙ ΒΑΨΙΜΟ ΜΑΛΛΙΩΝ

Οι τουλούπες το μαλλί
έτοιμες για την κλωστή
δένονται απαλά στη ρόκα
σε διχάλα με μια πρόκα.

Και αρχίζαν στη στιγμή για
να γνέθουν το μαλλί
με τ' αδράχτι να τυλίγει
την κλωστή καθώς γυρίζει.

Γνέθοντας πάνε παντού
οι γυναίκες του χωριού
Ένα χέρι για κλωστή
τ' άλλο την κάνει στριφτή

Απ' τ' αδράχτι στην ανέμη
που είναι δίπλα ετοιμασμένη
να μαζέψει την κλωστή
πριν αρχίσει η βαφή.

Μπούκλες-μπούκλες οι κλωστές
μπαίνουνε για τις βαφές
σε καζάνι με βαφή
πού 'χουν φτιάξει φυσική

Με «ριζάρι» για να βγεί
κόκκινο, πορτοκαλί
φλούδες, φύλλα καρυδιάς
να μαυρίσουν μονομιάς

Κίτρινο θα γίνει χρώμα
με «ξυνίδα» λίγη ακόμα
Το γαλάζιο με λουλάκι
με λιγότερο νεράκι.

Βασίλης Αποστολόπουλος, Οι μνήμες ξαναχτίζουν το χωριό μου (αυτοέκδοση, Αγία Παρασκευή 2017, 2021(β΄), σσ. 27, 85, 87). -Τα motto εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 13, 17).

μόνο από κοινού με όλους

Την πραγματική σωτηρία, δηλαδή την αναγέννηση και διαιώνιση τής ατομικής ζωής στον αληθινό έρωτα, ο μεμονωμένος άνθρωπος μπορεί να την επιτύχει μόνο από κοινού με όλους.

Έχει το δικαίωμα και την υποχρέωση να υπερασπιστεί την ατομικότητά του έναντι τού ανόητου νόμου τής κοινής ζωής, όχι όμως να απομονώσει το αγαθό του από το αληθινό αγαθό όλων των ζώντων.

Λόγω τού ότι η πιο βαθιά και εντατική εκδήλωση τού έρωτα εκφράζεται στην αλληλοπεριχώρηση δύο υπάρξεων οι οποίες πληρώνουν η μια την άλλη, δεν σημαίνει ότι η αλληλοπεριχώρηση αυτή θα μπορούσε να τίς διαχωρίσει και να τίς απομονώσει από όλα τα υπόλοιπα ως κάτι το αύταρκες.

Αντιθέτως, η απομόνωση αυτή είναι ο θάνατος τού έρωτα, γιατί αυτή καθαυτή η σαρκική σχέση, παρόλη την υποκειμενική της σημασία, αποδεικνύεται (αντικειμενικά) ένα απλό, εφήμερο, εμπειρικό φαινόμενο.

Το ότι ακριβώς η απόλυτη ένωση αυτών των μεμονωμένων υπάρξεων παραμένει πάντα βάση και αλήθεια τής ατομικής ζωής, δεν σημαίνει ότι πρέπει να συμπεράνουμε ότι αυτή η κλεισμένη στην ατομική της τελειότητα μορφή ζωής θα πρέπει να παραμένει κενή, όταν, απεναντίας, από την ίδια την φύση τού ανθρώπου είναι ικανή και προορίζεται να πληρωθεί από οικουμενικό περιεχόμενο.

*

[...] η συμπαντική διαδικασία καταλήγει στη δημιουργία τής ζωντανής ατομικότητας, για την οποία η ενότητα τής ιδέας υπάρχει στην μορφή τού γένους και γίνεται αισθητή με όλη της τη δύναμη τη στιγμή τής σαρκικής έλξης, όταν η εσωτερική ενότητα ή κοινωνία με τον άλλον (με το «όλον») ενσαρκώνεται συγκεκριμένα στη σχέση προς το μοναδικό πρόσωπο τού άλλου φύλου, το οποίο εκπροσωπεί αυτό το πληρωματικό «όλο» σε έναν άνθρωπο.

Η ίδια η ατομική ζωή τού ζωντανού οργανισμού περιέχει ήδη μέσα της ένα μερικό, έστω και περιορισμένο, ομοίωμα τής παν-ενότητας, στο βαθμό που πραγματώνεται η πλήρης αλληλεγγύη και αμοιβαιότητα όλων τών επί μέρους οργάνων και στοιχείων στην ενότητα τού ζώντος σώματος. [...]

Αυτό συμβαίνει γιατί η πέρα από το χρόνο αιωνιότητα ή η αιωνιότητα τής ιδέας, η οποία δρά στην ζωντανή δημιουργική δύναμη τού έρωτα, αποκτά εδώ την ανόητη επίπεδη φόρμα τού διαρκούς πολλαπλασιασμού, δηλαδή τής επανάληψης τού ενός και μόνο οργανισμού στην ομοιόμορφη εναλλαγή μεμονωμένων εφήμερων υπάρξεων.

*

[...] οι κοινωνικοί οργανισμοί παράγονται από την ίδια ζώσα δημιουργική δύναμη τού έρωτα, η οποία γεννά και τους βιολογικούς οργανισμούς. Αυτή είναι η δύναμη που δημιουργεί την οικογένεια, η δε οικογένεια είναι το συστατικό στοιχείο κάθε κοινωνίας.

Ανεξάρτητα από αυτόν τον γενετικό δεσμό, η σχέση τής ανθρώπινης ατομικότητας προς την κοινωνία είναι ουσιαστικά διαφορετική από τη σχέση τής ατομικότητας των ζώων προς το γένος· ο άνθρωπος δεν είναι εφήμερο αντίτυπο τής κοινωνίας.

Η ενότητα τού κοινωνικού οργανισμού όντως συνυπάρχει με κάθε ένα από τα μεμονωμένα μέλη του, έχει Είναι όχι μόνο σε αυτόν και μέσω αυτού, αλλά και για αυτό, βρίσκεται σε συγκεκριμένη σχέση και αλληλουχία με αυτό: η κοινωνική και η ατομική ζωή περιχωρούνται απ' όλες τις πλευρές αμοιβαία η μιά στην άλλη.

Επομένως, εδώ εμείς έχουμε μιά πολύ τελειότερη μορφή ενσάρκωσης τής ιδέας τής παν-ενότητας απ' ό,τι σε ένα φυσικό οργανισμό. Ταυτόχρονα εδώ αρχίζει εν των έσω (από την συνείδηση) η διαδικασία ολοκλήρωσης στο χρόνο (ή εναντίον τού χρόνου).

Βλαδίμηρος Σολοβιόφ, Το νόημα του έρωτα (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 2018 (2008), σσ. 129-130, 139-140, 141).

η μυστική ένωση και η βιολογική ένωση

Δεν είναι τυχαίο ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία
στην γαμήλια τελετή της
αναφέρει όλους τους αγίους μάρτυρες
και εξισώνει με τα φωτοστέφανά τους
το στεφάνι τού γάμου.*

Η μυστική ένωση, η ένωση «όχι τού κόσμου τούτου», η οποία έκανε τόσο μεγάλη αίσθηση στο αρχικό πάθος, λησμονιέται σαν στιγμιαία διέγερση, ενώ ως το πλέον επιθυμητό, ουσιαστικός στόχος και συνάμα πρώτη προϋπόθεση τού έρωτα, θεωρείται εκείνο το οποίο θα έπρεπε απλά να είναι η ακραία, θεμελιώδης εκδήλωσή του.

Αυτή η τελευταία είναι η βιολογική ένωση, η οποία τέθηκε σε πρώτη θέση και, στερημένη κατ' αυτόν τον τρόπο από το ανθρώπινο νόημά της, επιστρέφει προς το ζωικό της νόημα· αυτή η επιστροφή είναι που κάνει τον έρωτα όχι μόνο αδύναμο έναντι τού θανάτου, αλλά μοιραία και την ίδια ηθικό τάφο τού έρωτα, πολύ νωρίτερα απ' ό,τι ο φυσικός τάφος υποδέχεται τούς ερωτευμένους.

*

Στην εμπειρία των αισθήσεων θα πρέπει να αντιπαρατεθεί όχι κάποια αφηρημένη αρχή, αλλά μια άλλη εμπειρία - η εμπειρία τής πίστης.

Αυτή η τελευταία είναι ασυγκρίτως πιο δύσκολη από την πρώτη, γιατί θεμελιώνεται με μια πολύ πιο εσωτερική δράση απ' ό,τι η κατ' αίσθηση αντίληψη. Μόνο με συνεπείς πράξεις της συνειδητής πίστης ερχόμαστε σε πραγματική σχέση με το δικό μας «άλλο».

Μόνο στη βάση αυτή μπορεί να θεμελιωθεί και να ισχυροποιηθεί στη συνείδηση το απόλυτο τού άλλου προσώπου για μάς (συνεπώς και το απόλυτο τής δικής μας ένωσης μαζί του), η οποία άμεσα και ασυνείδητα μάς αποκαλύπτεται στο ερωτικό πάθος, γιατί το ερωτικό αυτό πάθος έρχεται και παρέρχεται, ενώ η πίστη στον έρωτα παραμένει.

*

Η θρησκευτική πίστη και ο ηθικός άθλος φυλάσσουν τον ατομικό άνθρωπο και τον έρωτά του για να μην τούς καταβροχθίσει το υλικό περιβάλλον κατά την διάρκεια τής ζωής, αλλά δεν τού χαρίζουν τον θρίαμβο επί τού θανάτου.

*

[...] οι άνθρωποι που υπερασπίστηκαν μέχρι το τέλος
το αιώνιο ιδανικό,
πεθαίνουν με ανθρώπινη αξιοπρέπεια,
και όχι μέσα στην αδυναμία που χαρακτηρίζει τα ζώα.**

Βλαδίμηρος Σολοβιόφ, Το νόημα του έρωτα (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 2018 (2008), σσ. 125-126, 126-127, 127-128). - Το motto και η κατακλείδα εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 127 & 128 αντίστοιχα).

η ιδανική ενότητα προς την οποία τείνει ο κόσμος

Η πράξη της πίστης
στις πραγματικές συνθήκες του χώρου και του χρόνου
είναι η προσευχή
(στην κυριολεκτική και όχι στην καθημερινή της σημασία).*

Ο Θεός ως είς διαχωρίζει εαυτόν από το άλλο. Το όλον εμφανίζεται ως όλο άπαξ, σε μιάν απολύτως τέλεια μορφή, και επομένως ενιαία.

Ο ίδιος δεν είναι ό,τι ενώνεται μαζί Του στο όλον. Εκείνο είναι μια άλλη ενότητα, διαφορετική, αν και αδιαχώριστη από την πρωταρχική ενότητα τού Θεού, είναι ως προς τον Θεό μια ενότητα παθητική, θηλυκή, αφού εδώ το αιώνιο χάος (καθαρή δυνατότητα) δεξιώνεται την πληρότητα τής εν Θεώ ζωής.

Αν όμως στη βάση αυτής της αιώνιας θηλύτητας βρίσκεται κάτι αγνό, τότε για τον Θεό αυτό το κάτι το αιωνίως κρυμμένο δέχεται από την Θεότητα την μορφή τής απόλυτης τελειότητας. Είναι η τελειότητα εκείνη η οποία, ενώ για εμάς πραγματώνεται μέσα από μια διαδικασία, για τον Θεό, δηλαδή για την αλήθεια, είναι ήδη μια πραγματικότητα.

Είναι η ιδανική ενότητα, προς την οποία τείνει ο κόσμος μας και η οποία αποτελεί τον στόχο της συμπαντικής και ιστορικής διαδικασίας. Δεν μπορεί, συνεπώς, να είναι η υποκειμενική αντίληψη κάποιου (ποιού άραγε;)·

υπάρχει αληθώς ως αιώνιο αντικείμενο τού έρωτα τού Θεού, ως το αιώνιο άλλο Του.

Αυτό το ζών ιδανικό τού θεϊκού έρωτα ενυπάρχει στον δικό μας έρωτα και ενέχει το μυστικό τής εξιδανίκευσής του. Εδώ η εξιδανίκευση μιάς κατώτερης ύπαρξης υπάρχει μαζί με την αρχή τής εξιδανίκευσης μιάς ανώτερης, και στο σημείο αυτό βρίσκεται η αλήθεια τού ερωτικού πάθους.

Η πλήρης δε υλοποίηση, η μετατροπή τής εξατομικευμένης θηλυκής ύπαρξης σε αδιαχώριστη από την πηγή τού φωτός της αχτίδα τής αιώνιας θεϊκής θηλύτητας, θα είναι πραγματική και όχι απλά υποκειμενική, αλλά αντικειμενική επανένωση του εξατομικευμένου ανθρώπου με τον Θεό, αποκατάσταση σε αυτόν τής ζώσας και αθάνατης θεϊκής μορφής.

*

Το αντικείμενο τού αληθινού έρωτα δεν είναι απλό, αλλά διττό: εμείς ερωτευόμαστε, πρώτον, εκείνη την ιδανική (όχι με την έννοια τής αφηρημένης, αλλά με την έννοια ότι ανήκει σε μιαν άλλη, ανώτερη σφαίρα τού Είναι) ύπαρξη, την οποία πρέπει να εισαγάγουμε στον πραγματικό μας κόσμο και, δεύτερον, ερωτευόμαστε εκείνη την βιολογική ανθρώπινη ύπαρξη, η οποία μάς παρέχει ζωντανό υλικό για αυτή την πραγματοποίηση και η οποία μέσω αυτού εξιδανικεύεται όχι υπό την έννοια τής υποκειμενικής μας φαντασίας, αλλά υπό την έννοια τής πραγματικής αντικειμενικής αλλαγής ή αναγέννησης.

Κατ' αυτόν τον τρόπο, ο αληθινός έρωτας είναι ταυτόχρονα αναδυόμενος και καταδυόμενος (amor ascendens και amor descendes - άλλως εκείνες οι δύο Αφροδίτες, τις οποίες ο Πλάτωνας ξεχώριζε πολύ σοφά: Αφροδίτη Ουρανία και Αφροδίτη Πάνδημος) [Συμπόσιο 180 (σ.τ.μ.)].

Για τον Θεό το άλλο Του (δηλαδή το σύμπαν) έχει προαιωνίως την μορφή τής τέλειας Θηλύτητας, αλλά Εκείνος θέλει αυτή η μορφή να μην ανήκει μόνο σε Αυτόν, αλλά να πραγματωθεί και να ενσαρκωθεί για κάθε ατομική ύπαρξη, ικανή να ενωθεί μαζί του.

Προς αυτή την πραγμάτωση και ενσάρκωση τείνει και η ίδια η αιώνια Θηλύτητα, η οποία δεν είναι μόνο μια αδρανής μορφή στο νού τού Θεού, αλλά μια ζωντανή πνευματική ύπαρξη, η οποία διαθέτει όλη την πληρότητα των δυνάμεων και των πράξεων.

Όλη η συμπαντική και ιστορική διαδικασία είναι διαδικασία τής πραγμάτωσης και ενσάρκωσής της στην τεράστια ποικιλία των μορφών και των επιπέδων.

Στον σαρκικό έρωτα, όταν γίνεται κατανοητός και πραγματώνεται εν αληθεία, αυτή η θεϊκή ουσία αποκτά το μέσο για την οριστική και ακραία ενσάρκωσή της στην ατομική ζωή τού ανθρώπου, τον τρόπο τής πιο βαθιάς και συνάμα πιο εξωτερικής, πραγματικής, κατ' αίσθηση ένωσης μαζί της.

Βλαδίμηρος Σολοβιόφ, Το νόημα του έρωτα (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 2018 (2008), σσ. 118-119, 119-120). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 115).