ζωικός μαγνητισμός

ο υπνωτιστής έχει μπεί στη θέση του ιδεώδους του Εγώ *

το Εγώ γίνεται όλο και λιγότερο απαιτητικό, μετριοπαθές,
το αντικείμενο όλο και σπουδαιότερο, πολυτιμότερο·
μέχρι να καταφέρει, τελικά, να θέσει υπό την κατοχή του
τη συνολική φιλαυτία του Εγώ **

Ο υπνωτιστής ισχυρίζεται ότι κατέχει μια μυστική δύναμη που αφαιρεί τη δύναμη από το υποκείμενο ή, πράγμα που είναι το ίδιο, το υποκείμενο το πιστεύει γι' αυτόν. Αυτή η μυστική δύναμη -που λέγεται ακόμη συχνά επί τω λαϊκότερον και ζωικός μαγνητισμός- πρέπει να είναι η ίδια που στους πρωτόγονους είναι η πηγή του ταμπού, αυτή που εκπορεύεται από βασιλιάδες και φυλάρχους, και αυτή που καθιστά επικίνδυνη την προσέγγισή τους (μάνα).

Υποτίθεται, λοιπόν, ότι ο υπνωτιστής κατέχει τη δύναμη αυτή -πώς την εκδηλώνει όμως; Απαιτώντας από το πρόσωπο να τον κοιτά στα μάτια· ο τυπικός τρόπος υπνωτισμού γίνεται με το βλέμμα του. Ακριβώς όπως το βλέμμα του φυλάρχου είναι επικίνδυνο και ανυπόφορο για τους πρωτόγονους, όπως αργότερα η θεότητα για τους θνητούς.

Ακόμη και ο Μωϋσής έπρεπε να κάνει τον μεσάζοντα μεταξύ του λαού του και του Ιεχωβά, επειδή ο λαός δεν άντεχε το βλέμμα του Θεού, ενώ, όταν επιστρέφει από την παρουσία του Θεού, το πρόσωπό του λάμπει, ένα μέρος του μάνα έχει μεταβιβαστεί σ' αυτόν, όπως στον μεσολαβητή των πρωτογόνων.

*

[…] Η ύπνωση μοιάζει με τον έρωτα ως προς τον περιορισμό στα δύο εν λόγω πρόσωπα, αλλά στηρίζεται εξ ολοκλήρου σε στοχοανεσταλμένες σεξουαλικές τάσεις και τοποθετεί το αντικείμενο στη θέση του ιδεώδους του Εγώ.

*

[…] Η νεύρωση ξεχωρίζει […]· στηρίζεται σε μια ιδιομορφία της ανθρώπινης λιβιδινικής εξέλιξης, στη διπλή, με την παρεμβαλλόμενη λανθάνουσα περίοδο, αφετηρία της άμεσης σεξουαλικής λειτουργίας. […] Εμφανίζεται, γενικά, εκεί όπου η πρόοδος από τις άμεσες προς τις στοχοανεσταλμένες σεξουαλικές ενορμήσεις δεν έχει επιτευχθεί πλήρως, και αντιστοιχεί σε μια σύγκρουση μεταξύ των ενορμήσεων που έχουν γίνει δεκτές από το Εγώ, οι οποίες έχουν περάσει μια παρόμοια εξέλιξη, και εκείνων των μερών από τις παρόμοιες ενορμήσεις τα οποία ξεκινώντας από το απωθημένο ασυνείδητο -όπως ακριβώς και άλλες πλήρως απωθημένες ενορμητικές διεγέρσεις- τείνουν προς την άμεση ικανοποίησή τους. […]

Sigmund Freud, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (μτφρ. Β. Πατσογιάννης, έκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2014, σσ. 88, 113, 114). - Τα motto εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 72, 70).

για την μάζα

θεωρεί την τάση για σχηματισμό μαζών
ως βιολογική συνέχεια της πολυκυτταρικότητας
όλων των ανώτερων οργανισμών.*

[…] η μάζα μάς φαίνεται σαν μια αναβίωση της αρχέγονης ορδής.**

Όλοι οι δεσμοί επί των οποίων στηρίζεται η μάζα είναι

Η μάζα είναι μια υπάκουη αγέλη, αδύναμη να ζήσει χωρίς αφέντη.
Είναι τέτοια η δίψα της για υπακοή ώστε υποτάσσεται ενστικτωδώς
σε όποιον αυτοαναγορεύεται αφέντης της.****

(από τον Λε Μπον:) Η μάζα είναι παρορμητική, ευμετάβλητη και ευερέθιστη. Κατευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά από το ασυνείδητο. Οι παρορμήσεις στις οποίες υπακούει η μάζα μπορεί, ανάλογα με τις συνθήκες, να είναι ευγενείς ή χυδαίες, ηρωικές ή δειλές, αλλά είναι τόσο επιτακτικές ώστε τίποτα το προσωπικό, ούτε καν το ενδιαφέρον της αυτοσυντήρησης, δεν έχει σημασία γι' αυτές. Δεν υπάρχει σ' αυτήν τίποτα το προμελετημένο. Παρότι μπορεί να ποθεί με πάθος κάποια πράγματα, αυτό δεν κρατά για πολύ επειδή είναι ανίκανη για μια βούληση διαρκείας. Δεν ανέχεται καμιά αναβολή μεταξύ επιθυμίας και υλοποίησης του επιθυμητού. Έχει το αίσθημα της παντοδυναμίας, ενώ για το άτομο εντός της μάζας η έννοια του ακατόρθωτου εξαφανίζεται.

Η μάζα είναι εξαιρετικά ευεπίφορη σε επιδράσεις και εύπιστη, δεν έχει κριτική ικανότητα, το απίθανο δεν υπάρχει γι' αυτή. Σκέφτεται με εικόνες που ανακαλούν συνειρμικά η μία την άλλη, όπως εμφανίζονται στο άτομο, όταν φαντασιώνεται ελεύθερα, ενώ η συμφωνία τους με την πραγματικότητα δεν ελέγχεται από κανέναν έλλογο ψυχικό θεσμό. Τα συναισθήματα της μάζας είναι πάντα απλούστατα και διογκωμένα. Η μάζα δεν γνωρίζει, λοιπόν, αμφιβολία ή αβεβαιότητα.

[…] Επιρρεπής καθώς είναι από μόνη της σε ακρότητες, η μάζα διεγείρεται, επίσης, μόνο από υπερβολικά ερεθίσματα. Όποιος θέλει να την επηρεάσει δεν χρειάζεται να σταθμίσει λογικά τα επιχειρήματά του, πρέπει να ζωγραφίζει τις εντονότερες εικόνες, να υπερβάλει και να επαναλαμβάνει πάντα το ίδιο.

[…] Αν θέλαμε να αποτιμήσουμε σωστά την ηθική της μάζας, θα έπρεπε να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι, όταν μαζεύονται τα άτομα της μάζας, κάθε ατομική τους αναστολή ακυρώνεται και όλα τα ώμα, βίαια και καταστροφικά ένστικτα που κοιμούνται μέσα στα άτομα ως κατάλοιπα της πρωτόγονης εποχής αφυπνίζονται με σκοπό να ικανοποιηθούν ελεύθερα. Όμως υπό την επίδραση της υποβολής οι μάζες είναι, επίσης, ικανές για υψηλά επιτεύγματα υπό μορφή αυταπάρνησης, αλτρουισμού και αφοσίωσης σε ένα ιδανικό. Ενώ στα μεμονωμένα άτομα το προσωπικό συμφέρον είναι σχεδόν πάντα η μοναδική κινητήρια δύναμη, στις μάζες είναι σπάνια το κυρίαρχο στοιχείο. […] η μαζική ψυχή ταυτίζεται με την ψυχή των πρωτογόνων.

*

Όσον αφορά τις διανοητικές επιδόσεις ισχύει, βέβαια, ότι τα σημαντικά διαβήματα της στοχαστικής εργασίας, οι βαρυσήμαντες ανακαλύψεις και λύσεις προβλημάτων είναι εφικτές μόνο στο άτομο, αυτό που δουλεύει κατά μόνας. Βέβαια, και η μαζική ψυχή είναι ικανή για ιδιοφυείς πνευματικές επιτεύξεις, όπως πρωτίστως, δείχνει η γλώσσα, αλλά και τα λαϊκά τραγούδια, τα ήθη και τα έθιμα και άλλα. Επιπλέον, πρέπει να αναλογιστούμε πόσα οφείλει ο μεμονωμένος στοχαστής ή ποιητής στα εναύσματα της μάζας όπου ζεί, πρέπει να σκεφτούμε μήπως αποπερατώνει απλώς μια ψυχική εργασία στην οποία έχουν συνεργήσει ταυτόχρονα και άλλοι.

[…] για να σχηματιστεί κάτι σαν ανθρώπινη μάζα, υπό την ψυχολογική έννοια του όρου, από την τυχαία συνάθροιση των μελών ενός ανθρώπινου πλήθους, απαιτείται ως προϋπόθεση ότι τα άτομα αυτά έχουν μεταξύ τους κάτι κοινό, ένα κοινό ενδιαφέρον για κάποιο αντικείμενο, ένας παρεμφερή συναισθηματικό προσανατολισμό προς μία συγκεκριμένη κατάσταση και […] έναν ορισμένο βαθμό ικανότητας για αλληλεπίδραση […]. Το χαρακτηριστικότερο και συνάμα σημαντικότερο φαινόμενο κατά τον σχηματισμό της μάζας είναι η προκαλούμενη σε κάθε άτομο επίταση της συγκίνησης.

*

[…] οι έντονοι συναισθηματικοί δεσμοί που αναγνωρίζουμε στη μάζα αρκούν ώστε να αναγνωρίσουμε ένα από τα χαρακτηριστικά της, την έλλειψη αυτονομίας και πρωτοβουλίας που διακρίνει το άτομο εντός της, την ομοιομορφία της αντίδρασής του απέναντι σε όλους τους άλλους, την έκπτωση, θα λέγαμε, του ατόμου σε μαζικό άτομο.

Όμως η μάζα δείχνει περισσότερα αν τη συλλάβουμε ως ολότητα: τα χαρακτηριστικά της αποδυνάμωσης των διανοητικών λειτουργιών, της έλλειψης συγκινησιακής συγκράτησης, της ανικανότητας για μετριοπάθεια και αναβολή, της τάσης για υπέρβαση κάθε ορίου στη συναισθηματική έκφραση και για πλήρη εκτόνωση της ίδιας στη συμπεριφορά.

Sigmund Freud, Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ (μτφρ. Β. Πατσογιάννης, έκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2014, σσ. 19-20, 21, 21-22, 27-28, 29, 75). - Τα motto εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 34, 85, 108, 24).