ομοιότητες και διαφορές

Οι ομοιότητες και οι διαφορές μεταξύ των δύο θρησκειών [της μονοθεϊστικής αιγυπτιακής θρησκείας του Ατονού και της εβραϊκής μωσαϊκής θρησκείας] είναι φανερές, αλλά όχι ιδιαίτερα διαφωτιστικές. Και οι δύο θρησκείες είναι μορφές ενός αυστηρού μονοθεϊσμού, γι' αυτό θα έτεινε κανείς εξαρχής να αναγάγει όλα τα κοινά σημεία σε αυτό το βασικό χαρακτηριστικό.

Ο εβραϊκός μονοθεϊσμός είναι σε μερικά σημεία ακόμη πιο αυστηρός από τον αιγυπτιακό, λόγου χάρη όταν απαγορεύει με απόλυτον τρόπο τις εικονιστικές παραστάσεις. Η πιο ουσιαστική διαφορά -εκτός από το όνομα του θεού- είναι ότι η εβραϊκή θρησκεία αποσπάται πλήρως από τη λατρεία του ήλιου, στην οποία στηριζόταν ακόμη η αιγυπτιακή.

Κατά την αντιπαραβολή με την αιγυπτιακή λαϊκή θρησκεία είχαμε την εντύπωση ότι εκτός από την βασική αντίθεση υπάρχει και ένα στοιχείο σκόπιμης αντίθεσης. Αυτή η εντύπωση φαίνεται δικαιολογημένη, αν στην αντιπαραβολή αντικαταστήσουμε την εβραϊκή θρησκεία με εκείνη του Ατονού, την οποία, όπως ξέρουμε, ο Ιχνατόν [Αμενχοτέπ Δ΄] ανέπτυξε με εχθρική διάθεση κατά της λαϊκής θρησκείας.

Δικαιολογημένα εκφράσαμε την απορία μας για το γεγονός ότι η εβραϊκή θρησκεία δεν θέλει να ξέρει τίποτε για το υπερπέραν και για μια ζωή μετά τον θάνατο, αφού μια τέτοια διδασκαλία θα συμβιβαζόταν και με τον πιο αυστηρό μονοθεϊσμό. Αυτή η απορία εξαφανίζεται αν από την εβραϊκή θρησκεία ανατρέξουμε στη θρησκεία του Ατονού και δεχθούμε ότι αυτή η απόρριψη του υπερπέραν υιοθετήθηκε από εκείνη, διότι για τον Ιχνατόν ήταν αναγκαία στην καταπολέμηση της λαϊκής θρησκείας, στην οποία ο θεός των νεκρών Όσιρις έπαιζε ίσως μεγαλύτερον ρόλο από οποιονδήποτε θεό του επίγειου κόσμου.

*

Ο Μωυσής δεν έδωσε στους Εβραίους μόνο μια νέα θρησκεία· με την ίδια βεβαιότητα μπορούμε να πούμε επίσης ότι εισήγαγε σε αυτούς το έθιμο της περιτομής. Αυτό το γεγονός έχει αποφασιστική σημασία για το πρόβλημά μας και μάλλον δεν έχει αξιολογηθεί ποτέ.

Η βιβλική ιστορία έρχεται βέβαια συχνά σε αντίθεση προς αυτό το γεγονός· αφενός ανάγει την περιτομή στην εποχή των γεναρχών, ως σημάδι της συμφωνίας (διαθήκης) μεταξύ του θεού και του Αβραάμ [Γένεσις 17, 9], αφετέρου αναφέρει, σε ένα ιδιαίτερα σκοτεινό σημείο [Έξοδος 4, 24], ότι ο θεός εξοργίσθηκε με τον Μωυσή λόγω της παραμέλησης του ιερού εθίμου και ήθελε να τον σκοτώσει και ότι η σύζυγος του Μωυσή, μια γυναίκα από την Μαδιάμ, έσωσε τον απειλούμενο άνδρα από την οργή του θεού εκτελώντας γρήγορα την χειρουργική πράξη.

Πρόκειται όμως για παραποιήσεις, που δεν πρέπει να μάς εμβάλλουν σε αμηχανία· αργότερα θα κατανοήσουμε τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από αυτές. Βέβαιο είναι ότι στο ερώτημά μας, από πού δέχθηκαν οι Εβραίοι το έθιμο της περιτομής, μπορεί να δοθεί μόνο μία απάντηση: από την Αίγυπτο.

Ο Ηρόδοτος, ο «πατέρας της ιστορίας», μάς πληροφορεί [Βιβλίο ΙΙ, κεφ. 104] ότι το έθιμο της περιτομής ήταν από καιρό καθιερωμένο στην Αίγυπτο και οι αναφορές του έχουν επιβεβαιωθεί με ευρήματα σε μούμιες, ακόμη και με παραστάσεις σε τοιχώματα τάφων.

Από όσα γνωρίζουμε, κανένας άλλος λαός της ανατολικής Μεσογείου δεν ασκούσε αυτό το έθιμο· για τους Σημίτες, τους Βαβυλώνιους και τους Σουμέριους μπορούμε να δεχτούμε με βεβαιότητα ότι ήταν απερίτμητοι. Για τους κατοίκους της Χαναάν το λέει η ίδια η βιβλική ιστορία· είναι η προϋπόθεση για την έκβαση της περιπέτειας που είχε η κόρη του Ιακώβ με τον πρίγκηπα Συχέμ [Γένεσις, 34].

Σίγκμουντ Φρόϋντ, Ο άνδρας Μωϋσής και η μονοθεϊστική θρησκεία (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, έκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1997, σσ. 94-95, 95-96, πρβλ. και σ. 107).