δεν θα είναι μονάχα μια πολιτική ένωση

[...] Δεν θα είναι μονάχα μια πολιτική ένωση, και προπαντός δεν θα πραγματοποιηθή με τη βία και με κατακτητικούς σκοπούς, όπως φαντάζεται η Ευρώπη· μα κι ούτε θάχη για σκοπό το κέρδος ή τα προσωπικά ωφέλη, εν ονόματι αυτών των αιώνιων βίτσιων που λατρεύουν, μα τη μορφή του επίσημου Χριστιανισμού, τον Χριστιανισμό που κανένας άλλος δεν τον πιστεύει πια εκτός από τον λαό.

Όχι, θα είναι η αυθεντική εγκαθίδρυση της αλήθειας του Χριστού που διατηρήθηκε στην Ανατολή, μια καινούργια και αληθινή αναστήλωση του Σταυρού του Χριστού, κι αυτός θα είναι ο οριστικός λόγος της ορθοδοξίας που από καιρό στέκεται επικεφαλής της η Ρωσσία.

Και θάναι πειρασμός για όλους τους ισχυρούς αυτού του κόσμου και για όλους τους θριαμβευτές που ζήσανε ώς τα σήμερα και που έβλεπαν πάντα αυτές τις «αναμονές» με περιφρόνηση και χλευασμό, και που ούτε κατάλαβαν ποτές τους πως μπορεί να πιστέψη κανένας σοβαρά στην αδελφωσύνη των ανθρώπων, στη συμφιλίωση των λαών, στη συμμαχία που να βασίζεται στις αρχές της λατρείας της ανθρωπότητας, και τέλος, στην ίδια την ανανέωση των ανθρώπων σύμφωνα με τις χριστιανικές αρχές.

Κι αν είναι ουτοπία να πιστεύη κανένας σ' αυτόν τον «καινούργιο λόγο» που μπορεί να ξέρη στον κόσμο η Ρωσσία όταν τεθή επικεφαλής της ενωμένης ορθοδοξίας, κι αν είναι αυτό μια ουτοπία άξια να την περιγελούνε και να την χλευάζουνε, έ, τότε, ας με βάλουν και 'μένα μαζί μ' αυτούς τους ουτοπιστές, και θα πάρω για λογαριασμό μου τους χλευασμούς.

«Μα, θα μού πούνε, είναι κιόλας ουτοπία να πιστεύης πως θα επιτρέψουν έστω στη Ρωσσία να τεθή επικεφαλής των Σλαύων και να μπούν στην Κωνσταντινούπολη;» Είναι απόλυτα επιτρεπτό να ονειροπολής, όμως, αυτά δεν παύουν να είναι όνειρα!

Να είναι βέβαιο αυτό; Εκτός από το ότι η Ρωσσία είναι ισχυρή, κι ίσως μάλιστα πιό ισχυρή απ' όσο κι η ίδια το υποψιάζεται, όμως, δεν είδαμε τάχα με τα μάτια μας, τις τελευταίες δεκαετίες, να ορθώνωνται στην Ευρώπη ισχυρές αυτοκρατορίες που η μια τους σαρώθηκε μέσα σε μια μέρα από μια θεϊκή πνοή, και που στα ερείπιά της οικοδομήθηκε μια καινούργια αυτοκρατορία που θα μπορούσαμε να πιστέψουμε πως είναι πολύ πιο δυνατή απ' όλες όσες υπήρξαν ποτέ πάνω στη γή;

Και ποιός θα μπορούσε να το προείπη αυτό τότε; Λοιπόν, αφού είναι δυνατοί τέτοιου είδους κατακλυσμοί κι αφού μπορούν και γίνονται στην εποχή μας και κάτω από τα μάτια μας, πώς μπορεί η ανθρώπινη διάνοια να προείπη ποιά θα είναι η τύχη του Ανατολικού Ζητήματος, χωρίς να διατρέχη τον κίνδυνο να γελαστή;

Και για ποιό λόγο να απελπιζώμαστε για την ανάσταση και την ένωση των Σλαύων; Ποιός μπορεί να καυχηθεί πως γνωρίζει τις βουλές της Θείας Πρόνοιας;

*

Πέρισυ στο [ιουν]ιάτικο φύλλο του Ημερολογίου μου, είπα πως πρέπει η Κωνσταντινούπολη να γίνη δική μας αργά ή γρήγορα. Τότε ήταν μια εποχή ένδοξης ζέσης. Ένα κύμα ενθουσιασμού αναστάτωνε ολόκληρη τη Ρωσσία, κι ο λαός ξεκινούσε «εθελοντικά» να υπερασπίση τον Χριστό και την ορθοδοξία από τους άπιστους, και τους Σλαύους· τους Σλαύους, τους από θρησκεία κι από αίμα αδελφούς μας.

Μ' όλο που τότε είχε κυκλοφορήσει το άρθρο μου «Μια ουτοπιστική αντίληψη της ιστορίας», εγώ προσωπικά πίστευα ακράδαντα στα λόγια μου και δεν τα θεωρούσα ουτοπίες. Και σήμερα ακόμα, είμαι έτοιμος να τα επιβεβαιώσω κατά γράμμα.

Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου, έκδ. Δαρεμά, Αθήνα χ.χ., σσ. 124-125: Ιούνιος 1876. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ. 3. Το Ανατολικό ζήτημα., και σ. 284 -Πρβλ. 284-287: Μάρτιος 1877. ΚΕΦ. ΠΡΩΤΟ. 1. Και πάλι αργά ή γρήγορα η Κωνσταντινούπολη πρέπει να γίνη δική μας).

Σημ.: τον αμέσως επόμενο μήνα, επόμενο είναι, δημοσιεύει το «Το όνειρο ενός γελοίου - Φανταστικό παραμύθι» (ό.π., σσ. 328-348: Απρίλιος 1877. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ).