για τους πνευματικούς Ιωνες

Οι Αθηναίοι δεν είχον αποκτήσει εις το διάστημα αυτό τόσην δύναμιν, όσην οι Σπαρτιάται, και, εκτός της Αττικής, δεν είχον εις την κυριότητά των ειμή μόνην την νήσον Σαλαμίνα· διότι ναι μεν εγυμνάζοντο και οι Αθηναίοι, καθώς όλοι οι 'Ελληνες, εις σωματικάς και πολεμικάς ασκήσεις, όλοι δε ώφειλον να εκστρατεύωσιν εν καιρώ πολέμου, αλλά δεν είχον, ως οι Σπαρτιάται, μόνον και κύριον σκοπόν όλης της ζωής των τον πόλεμον· ησχολούντο και εις άλλα πράγματα...

...την γεωργίαν, την τέχνην, τα γράμματα, το εμπόριον, την ναυτιλίαν.

Με την ιδιαίτερη ματιά του Κ. Παπαρρηγόπουλου, Ιστορία του Ελληνικού 'Εθνους [στην πρώτη μορφή του 1853], Α' μέρος και δη από το κεφάλαιο Ιστορία των Αθηνών (επιμ. Κ.Θ. Δημαράς, έκδ. Ερμής 1970, σ. 57).

οι Πέρσες και οι θεοί τους

131. Ξέρω που οι Πέρσες έχουν τα ακόλουθα έθιμα: Δεν το έχουνε συνήθεια να φτιάχνουν και να στήνουνε αγάλματα και ναούς και βωμούς· αντίθετα όσους κάνουν τέτοια τούς έχουν για μωρούς, κατά την γνώμη μου επειδή δεν πίστεψαν ποτέ τους θεούς με ανθρώπινη μορφή, όπως λ.χ. οι 'Ελληνες. Οι ίδιοι συνηθίζουν να ανεβαίνουν στα ψηλά βουνά και εκεί να προσφέρουν θυσίες στο Δία, αποκαλώντας Δία όλον τον ουράνιο θόλο. Κάνουν ακόμη θυσίες στον ήλιο και στη σελήνη, στη γη και στη φωτιά, στο νερό και στους ανέμους. Σ' αυτούς μονάχα τους θεούς θυσιάζουν από παλιά· αργότερα έμαθαν να θυσιάζουν και στην Ουρανία Αφροδίτη – κι αυτό το πήραν από τους Ασσυρίους και τους 'Αραβες. Οι Ασσύριοι ονομάζουν την Αφροδίτη Μύλιττα, οι Αράβιοι δε Αλιλάτ, οι Πέρσες Μίτρα.

Ηροδότου Ιστορίαι, I 131, (μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτη, έκδ. Γκοβόστη).

-----
Y.Γ. Μία μόνο πικρή αναφορά: Μ.Β. Σακελλαρίου, Αθηναϊκή Δημοκρατία, σ.530: «Οι Πέρσες (480 π.Χ.) απήγαγαν ως λάφυρο από το μνημείο των τυραννοκτόνων το σύνταγμα των αδριάντων τους, δημιούργημα του Αντήνορα».

ενδεικτικόν για τους Αιτωλούς: και τα λοιπά διέφθειρε των αναθημάτων

62. Σκόπας δε κατά τον καιρόν τούτον αναλαβών τους Αιτωλούς πανδημεί, και ποιησάμενος την πορείαν διά Θετταλίας, ενέβαλεν εις Μακεδονίαν, και τον τε σίτον επιπορευόμενος τον κατά την Πιερίαν έφθειρε, και λείας περιβαλόμενος πλήθος επανήγε, ποιούμενος την πορείαν ως επί το Δίον. Εκλιπόντων δε των κατοικούντων τον τόπον, εισελθών τα τείχη κατέσκαψε και τας οικίας και το γυμνάσιον, προς δε τούτοις ενέπρησε τας στοάς τας περί το τέμενος, και τα λοιπά διέφθειρε των αναθημάτων, όσα προς κόσμον ή χρείαν υπήρχε τοις εις τας πανηγύρεις συμπορευομένοις∙ ανέτρεψε δε και τας εικόνας των βασιλέων απάσας. Ούτος μεν ουν ευθέως κατά την ένστασιν του πολέμου και την πρώτην πράξιν ου μόνον τοις ανθρώποις αλλά και τοις θεοίς πόλεμον εξενηνοχώς επανήει, και παραγενόμενος εις Αιτωλίαν ουχ ως ησεβηκώς αλλ' ως αγαθός ανήρ εις τα κοινά πράγματα γεγονώς ετιμάτο και περιεβλέπετο, πλήρεις ελπίδων κενών και φρονήματος αλόγου πεποιηκώς τους Αιτωλούς∙ έσχον γαρ εκ τούτων διάληψιν ως της μεν Αιτωλίας ουδ' εγγίζειν τολμήσοντος ουδενός, αυτοί δε πορθήσοντες αδεώς ου μόνον την Πελοπόννησον, καθάπερ έθος ην αυτοίς, αλλά και την Θετταλίαν και την Μακεδονίαν.

Πολύβιος, Ιστοριών Δ' 62 (μτφρ. Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, έκδ. Στιγμή, Αθήνα 1997 [α’ Γαλαξίας 1971], σσ. 120-123).

*

Στην γλώσσα του ευαγγελίου, την κοινή ελληνιστική, έχει γραφεί και η Ιστορία (απόσπασμα άνωθεν) του αρκάδα ιστορικού της ρωμαϊκής εποχής Πολυβίου (2ος π.Χ. αιών). Το παράδειγμα του αιτωλού Σκόπα ως προς την φθοράν του σπαρτού σίτου της Πιερίας, το 219 π.Χ., επανέλαβε μετά 2050 περίπου χρόνους ο τούρκος πασάς Δράμαλης, τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1822, στην επαναστατημένη τότε Αργολιδοκορινθία και... έμεινε ρέστος. Από την ασέβεια στους θεούς [απο]πειράται να σώσει τους εμπολέμους ο Σοφοκλής στα δοθέντα εδωδά στιχάκια [ίδε εις το αρχαίον σχόλιον].

η Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως

Αυτή η αλλοτρίωση του εκκλησιαστικού (σχέσεων κοινωνίας) χαρακτήρα της Ευχαριστίας, η επικράτηση ατομοκεντρικών προτεραιοτήτων, εμφανίζεται συντελεσμένη από τον 13ο κιόλας αιώνα (τουλάχιστον στην Ορθόδοξη Ανατολή ως προϊόν σαφέστερου ιστορικά συσχηματισμού με την, πολύ προγενέστερη, θρησκειοποίηση του Χριστιανισμού στη φραγκική Δύση). Αποτυπώνεται ενδεικτικά το τετελεσμένο σε συλλογή ύμνων και ευχών που απαρτίζουν τη λεγόμενη ως σήμερα Ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως.

Η Ακολουθία έχει σκοπό να προετοιμάσει ατομικά τον κάθε Χριστιανό για τη μετάληψη του άρτου και του οίνου της Ευχαριστίας. Τόσο οι ύμνοι όσο και οι ευχές έχουν συνταχθεί σε πρώτο ενικό πρόσωπο: είναι ατομικές προσευχές, που όλες ζητούν να καταστεί το άτομο άξιο και ικανό για να προσλάβει ατομικά το σώμα και το αίμα του Χριστού. Δεν υπάρχει μνεία μετοχής σε δώρημα κοινωνούμενο με αδελφούς, απουσιάζει κάθε αναφορά (έστω έμμεση) σε γεγονός σχέσεων κοινωνίας, συγκρότησης σώματος εκκλησιαστικού. Η Ακολουθία θα ήταν η ίδια και αν η μεταβολή του άρτου και του οίνου μπορούσε να συντελεστεί χωρίς το γεγονός της Ευχαριστίας ή ερήμην εκκλησίας αδελφών.

'Ολο το νοηματικό βάρος ευχών και ύμνων επικεντρώνεται στο ενδιαφέρον για την ατομική εξασφάλιση του δεομένου, την εξάλειψη των ατομικών του αμαρτημάτων, την παραθεώρηση της ατομικής του αναξιότητας. Ενδιαφέρει ατομικά ο Χριστιανός να μεταλάβει «ανενόχως» και «ακατακρίτως» των υπερφυσικών δωρημάτων. Το πόσο εμφατικά αγνοείται το εκκλησιαστικό γεγονός, η ύπαρξη συνκοινωνούντων αδελφών, είναι πραγματική έκπληξη.

[σημ.29: Στις συλλογές Ιερών Κανόνων της Εκκλησίας συμπεριλαμβάνεται και μια επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου, Προς Καισαρίαν πατρικίαν, περί του ποσάκις κοινωνείν οφείλομεν [...]. Αν η επιστολή είναι γνήσια, οι πληροφορίες που κομίζει δημιουργούν κατάπληξη: Μαρτυρούν ότι ήδη από τον 4ο αιώνα, εντελώς αυτονόητα ακόμα και για τον «μέγιστο φωστήρα» της Εκκλησίας Βασίλειο, η μετάληψη των ευχαριστιακών δώρων αποσυνδέεται από την κοινωνία του δείπνου και τη μετοχή στη συγκρότηση του εκκλησιαστικού σώματος ή τρόπου της υπάρξεως, λειτουργεί με όρους και πρακτικές ατομοκεντρικής ανάγκης και χρήσης...].

Χρήστος Γιανναράς, Ενάντια στη θρησκεία (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2006, σσ. 130-131). Στη σ. 132 ζητείται ιστορικο-φιλολογική μελέτη για το αν και κατά πόσο οι ευχές της ακολουθίας αυτής που αποδίδονται σε ονομαστούς πατέρες της εκκλησίας δεν είναι ψευδεπίγραφες.

και ελειτούργει αυτώ [η κλίση του Ελισαίου]

'Οταν έφυγε από 'κει ο Ηλίας, συνάντησε τον Ελισαίο, γιο του Σαφάτ, που όργωνε. Μπροστά του πήγαιναν δώδεκα ζευγάρια βόδια κι εκείνος οδηγούσε το δωδέκατο. Ο Ηλίας πέρασε κοντά του και του πέταξε πάνω του το μανδύα του [Ο': και επέρριψε την μηλωτήν αυτού επ' αυτόν].
Τότε ο Ελισαίος άφησε τα βόδια κι έτρεψε πίσω από τον Ηλία. «Σε παρακαλώ», του είπε, «άσε με να πάω να αποχαιρετήσω τον πατέρα μου και τη μάνα μου και μετά θα σε ακολουθήσω». Ο Ηλίας του αποκρίθηκε: «Σ' εμπόδισα εγώ; Πήγαινε και γύρνα πάλι εδώ». 'Ετσι ο Ελισαίος ξαναγύρισε∙ πήρε ένα ζευγάρι βόδια, τα θυσίασε και με τα ξύλα του αλετριού έβρασε το κρέας και το μοίρασε στο λαό κι έφαγαν. 'Υστερα ακολούθησε τον Ηλία και έγινε υπηρέτης του [Ο': και ελειτούργει αυτώ].

Γ' Βασιλειών, ιθ' 19. [- Πρβλ. Δ' Βασιλειών, β' 23-24].

*

Οι Προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης ήταν θεούμενοι που είχαν σχέση με τον Μεγάλης Βουλής άγγελο, τον άσαρκο Λόγο, το Δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος και μετέφεραν τον λόγο του Θεού στους ανθρώπους με τον χαρακτηριστικό λόγο: «τάδε λέγει Κύριος».

Ο λαός τους χαρακτήρισε 'βλέποντες' και 'ορώντες' γιατί προανήγγειλαν με σαφήνεια, με την φώτιση του Θεού, εκείνα που θα γίνονταν στον μέλλον. Οι λογοτέχνες δια μέσου των αιώνων δεν είναι βέβαια θεούμενοι, δεν είναι 'ορώντες' και 'βλέποντες' τον Θεό, αλλά είναι ευαίσθητοι άνθρωποι, έχουν μια έμπνευση που δημιουργείται από διάφορα γεγονότα και γι' αυτό παρατηρούν με ένα άλλο μάτι την κοινωνία και την ερμηνεύουν στο βάθος της. 'Oσοι δε από αυτούς έχουν μετάνοια από διάφορα τραγικά γεγονότα στην ζωή τους, και περισσότερο όσοι είναι κατά διαφόρους βαθμούς ζωντανά μέλη της Εκκλησίας έχουν μεγάλη διεισδυτικότητα στα κοινωνικά γεγονότα και αυτό τους κάνει να είναι διαχρονικοί.

Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος, "Μια άλλη τρόϊκα σέ σχέση με την ευτυχία και την ελευθερία" (απόσπασμα προσφάτως γενομένης ομιλίας που αναδημοσιεύθηκε εδωδά).

για τον ιερέα

[...] ο ιερεύς εκτελεί διπλό έργο. Το ένα είναι η λειτουργία των θείων Μυστηρίων και το άλλο η θεραπεία των ανθρώπων, ώστε αξίως να προσέλθουν και να κοινωνήσουν των αχράντων Μυστηρίων. 'Εχουμε ακόμη υπογραμμίσει ότι υπάρχουν πολλοί ιερείς, οι οποίοι εξωτερικά έχουν ακώλυτη την ιερωσύνη, αλλά ουσιαστικά έχουν μολύνει την ιερωσύνη, και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι δεν μπορούν να θεραπεύσουν. Τελούν μεν τα Μυστήρια και αγιάζονται τα δώρα δι' αυτών, αλλά δεν μπορούν να θεραπεύσουν τους ανθρώπους, ούτε να σώσουν την δική τους ψυχή.

Ιερόθεος Βλάχος νυν μητροπ. Ναυπάκτου, Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία. Πατερική θεραπευτική αγωγή (έκδ. Ι.Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου, 1986, σ. 81).

σωτηρία

Το κρεβάτι μάς φιλοξένησε στο δωμάτιο μιάς φίλης
αλλά οι μοναξιές δεν κατόρθωσαν ν’ αγαπηθούν
μόνο τα κορμιά *

Υπαρκτική πληρότητα, δηλαδή σωτηρία, με δεδομένη την ελευθερία από τον χρόνο, τον χώρο και τη διαστατή ατομικότητα, πρέπει (νοηματικά πάντοτε) να σημαίνει το πολλαπλάσιο της γαλήνης, της ασφάλειας και της απτής στοργής που βιώνουμε επί γης ως μητρική αγάπη. Το πολλαπλάσιο της υπαρκτικής ολοκληρίας που γεύονται επί γης στην κορύφωση της συν-ουσίας οι αληθινά ερωτευμένοι. Το σαφώς πολλαπλάσιο της άρρητης ευτυχίας που πηγάζει από την ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση της αγαπητικής συνύπαρξης και συγκλήρωσης βίου στο γήινο ενθάδε.

Χρήστος Γιανναράς, Το αίνιγμα του κακού (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2008, σ. 262).


-----
* στο motto στίχος της Πάολας από τη συλλογή Σαλτάρισμα (έκδ. Σιγαρέτα, Αθήνα 1985, σ. 28).

βυζαντινή ευσέβεια

Αν [...] θυμηθούμε ότι στο ταραγμένο έδαφος της Ανατολικής Αυτοκρατορίας οι ψυχές έπρεπε πάντα να φυλάγονται από τις συνεχείς ωθήσεις των αιρέσεων, αληθινών ή υποθετικών, θα βρούμε τα κύρια γνωρίσματα που προσδίδουν στη βυζαντινή ευσέβεια ένα γενικά μυστηριακό και ανήσυχο πρόσωπο. 'Ολα αυτά αναγκάζουν το μοναχό σε διαρκή αυτοπειθαρχία, πράγμα που εξηγεί τις συγγένειες στο ρυθμό της σκέψης και της γλώσσας των ασκητών με τους στωικούς και τους κυνικούς. Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι η απαισιοδοξία αυτή, που απορρέει από την αντίληψη της ακαθαρσίας της ύλης, έχει νεοπλατωνική έμπνευση. Ο άγιος Μάξιμος θα καταδικάσει την απαισιοδοξία αυτή και, όπως θα δούμε παρακάτω, θα την αντικαταστήσει με μιαν υγιή αισιοδοξία, που μάς θυμίζει την πλατωνική αισιοδοξία, αφού ζητά τη δικαιοσύνη και το ορθό στην ενάργεια του πνεύματος, προσφέροντας έτσι μιαν ασφαλή βάση στο θεωρητικό μυστικισμό.

Β. Ν. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία [1949], (μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, έκδ. Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1977, σ. 64).

*

Κι ένα παράδειγμα:

Το τρίτο ρεύμα, το ησυχαστικό, καίτοι γνωρίζει επαρκώς την δυτική κουλτούρα και δεν την απορρίπτει, εν τούτοις εμμένει στην ρωμαίϊκη παράδοση, όπως την περιγράφει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και την διασώζει το βιβλίο της Φιλοκαλίας των Ιερών νηπτικών. Οι άνθρωποι αυτής της παραδόσεως αγαπούν τον θεραπευτικό χαρακτήρα του ησυχασμού, που είναι η αληθινή Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, η οποία έχει σίγουρα κοινωνικές συνέπειες, αφού όσοι θεραπεύονται είναι οι πνευματικοί μυστικοί αδένες μέσα στην κοινωνία, εκκλησιάζονται τακτικά και ζουν μέσα στο ρεύμα της Ορθοδόξου λατρείας και του ρωμαίϊκου πολιτισμού με την βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική, την ναοδομία, την αγιογραφία κ.λ.π., επισκέπτονται μοναστικά Ορθόδοξα κέντρα, όπου διασώζονται τα ασφαλή κριτήρια της ησυχαστικής Παραδόσεως και συνδέονται με πρόσωπα, όπως τον π. Παΐσιο, π. Πορφύριο, π. Ιάκωβο και τους συνεχιστές τους, αλλά και με άλλους κεκοιμημένους και ζώντας μοναχούς, Ιερομονάχους και Επισκόπους που ζουν τον ησυχαστικό τρόπο ζωής.

Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος, "Μια άλλη τρόϊκα σέ σχέση με την ευτυχία και την ελευθερία" (απόσπασμα προσφάτως γενομένης ομιλίας που αναδημοσιεύθηκε εδωδά).