φιλοσοφία, η ζωντανή ψυχή και κινητήριος δύναμη της ζωής

Οι φιλόσοφοι ευθύνονται για το πρώτο
σημαντικό ρήγμα στην ελληνική ζωή.*

ΙΙ. [...] Σημαντικά είναι, βεβαίως, και τα χαρίσματα που συνέβαλαν στην πρωταρχική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής υπεράνω της αντίστοιχης των ζώων - τα χαρίσματα που συνιστούν εκείνο που εμείς καλούμε «παιδεία». Η τελευταία δεν θα υπήρχε χωρίς την φωτιά και την γεωργία.

«Ένδοξοι ευεργέτες της ανθρωπότητας, ο Προμηθεύς, η Δήμητρα και ο Διόνυσος. Τρεις φορές όμως πιο ένδοξος ο Ερμής ο Τρισμέγιστος. Στην σαρκική μορφή της ανθρώπινης κοινότητας ενεφύσησε την ζωντανή ψυχή και κινητήριο δύναμη της ζωής -την φιλοσοφία- όχι όμως για να δεχθή ο άνθρωπος ως δώρο ετοιμοπαράδοτο την αιώνια αλήθεια και την μακαριότητα, αλλά για να φυλαχθή ο ανθρώπινος δρόμος προς την αλήθεια και την μακαριότητα -διά της εργασίας- από τις δύο ακρότητες: το δεισιδαιμονικό ρίγος και την ανόητη, κτηνώδη ανευθυνότητα».

*

Να γιατί όσοι υπέκυψαν στην μιά ή στην άλλη σκοτεινή δύναμη, άνθρωποι εσκοτισμένοι που προσπαθούν να σκοτίσουν και άλλους -δικαίως αποκαλούνται σκοταδιστές- επικεντρώνουν το μόνιμο, επίμονο, αν και αναποτελεσματικό φθόνο τους ειδικώς στην φιλοσοφία, ισχυριζόμενοι ότι τάχα αυτή υπονομεύει κάθε πίστη, ενώ στην πραγματικότητα η φιλοσοφία υπονομεύει και καθιστά αδύνατη μόνο την σκοτεινή, ράθυμη και ακίνητη πίστη.

Την προσφορά αυτή της φιλοσοφίας πάντα εκτιμούσαν δεόντως οι φορείς της αληθινής φωτεινής πίστεως, οι οποίοι, ως γνωστόν, θεωρούσαν ότι ποι η φιλοσοφία για τους Έλληνες είχε την ίδια σημασία που είχε ο Νόμος για τους Ιουδαίους, επείχε δηλαδή θέση προφητικής καθοδηγήσεως για την μετάβαση από το σκότος της ειδωλολατρίας στο φώς του Χριστού, ενώ ταυτοχρόνως θεωρούσαν ότι στην ειδωλολατρία δεν υπήρχε μόνο σκότος. Για την σκοταδιστική πίστη η ελληνική φιλοσοφία (όπως και η χριστιανική θρησκεία αργότερα), ήταν αθεϊσμός.

Αλλά ήδη ο πρώτος γενάρχης αυτής της φιλοσοφίας, ο Θαλής, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές, επρέσβευε ότι «τα πάντα είναι πλήρη θεών».

Για τους ζηλωτές όμως της πατροπαράδοτης θρησκείας αυτό ήταν πάρα πολύ. Τί τούς ερχειάζετο αυτό το πλήθος των θεών; Ετιμούσαν μόνο τους δικούς τους, αυτούς που εχρειάζοντο στην καθημερινή τους ζωή, τους πολιτικούς και στρατιωτικούς θεούς, και το θεϊκό περιεχόμενο του «όλου» δεν τούς απασχολούσε διόλου.

Για τούς δικούς τους θεούς εγγυώντο οι πάτριες παραδόσεις και νόμοι, ποιός όμως μπορούσε να εγγυηθή για την γνησιότητα των θεών της οικουμένης; Η σκέψη του Θαλή; Να όμως που ο στοχασμός άλλων φιλοσόφων -του Ξενοφάνη και του Αναξαγόρα- προχώρησε περισσότερο και υποστήριξε θέσεις έτι ριζοσπαστικότερες·

και οι δύο στοχαστές αρνούνται το πλήθος των θεών, και ο πρώτος στην θέση τους εμφανίζει την θεότητα ως απόλυτη μονάδα, ενώ ο δεύτερος τον Νού, στον οποίο στηρίζεται η οικουμένη.

Για την συντηρητική σκέψη του όχλου και των αρχόντων τής εποχής, αυτό αποτελούσε την πιο απροκάλυπτη υπονόμευση των θεμελίων και προκάλεσε την ανάλογη αντίδραση.

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 32-32).

-----
* Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 32, ΙΙΙ.).

η πλοκή τού προσωπικού του δράματος

Ι. Χωρίς καμμιάν αμφιβολία η πλοκή τού προσωπικού δράματος τού Πλάτωνος περιστρέφεται γύρω από τις σχέσεις του με τον Σωκράτη: τον εν ζωή Σωκράτη στην πρώτη πράξη, και την ζωντανή του μνήμη που κυριαρχεί σε όλες τις επόμενες πράξεις.

Τί είναι όμως ο Σωκράτης, ποιά η βαθύτερη σημασία του;

Ο Σωκράτης ήταν το terrium quid, η τρίτη άγνωστη και ζητουμένη πλευρά της εγγενώς ταραγμένης ελληνικής ζωής· η πλευρά της δικαιοσύνης χωρίς πάθη, η οποία συμφιλίωνε τις υπόλοιπες δύο εχθρικές μεταξύ τους πλευρές, γι' αυτό και ήταν μισητή σε αυτές. Το ζητούμενο ήταν η ίδια η αρχή της ανθρώπινης ζωής. [...]

*

[...] Όταν όμως η οικογενειακή-φυλετική κοινότης αφομοιώθηκε από την ευρύτερη και ισχυρότερή της αστική, όταν η πόλις έγινε ισχυρότερη από την φυλή - τότε ήταν φυσικό επακόλουθο και οι θεοί τής αστικής κοινότητας να θεωρηθούν ανώτεροι από εκείνους της φυλής και της οικίας.

Στα νεώτερα χρόνια επιδιώκεται (αν και όχι επιτυχώς σε όλες τις περιπτώσεις) να αποσυνδέσουν από την θεότητα τον χαρακτήρα του αστυνόμου και από την αστυνομία αντιστοίχως την θεϊκή ευλογία. Αναμφιβόλως δύσκολη αποστολή.

Όμως την εποχή εκείνη δεν ετίθετο κάν τέτοιο ζήτημα. Η σύνδεση της πρωτόγονης θρησκείας με την πολιτική ή την αστυνόμευση ήταν τόσο ιδιόμορφη, μετέπλαθε τα δύο αυτά συστατικά της σε τέτοιο βαθμό, ώστε σήμερα αδυνατούμε σχεδόν ολοκληρωτικώς να διαμορφώσουμε γι' αυτά κάποια εναργή ιδέα.

*

[...] Και εάν οι βασικοί πατριαρχικοί θεοί κατ' ουσίαν ήσαν φύλακες της πόλεως, οι άνθρωποι-φύλακες της πόλεως (λ.χ. οι φύλακες της πλατωνικής Πολιτείας) ήσαν πολύ πιο θεϊκοί από ό,τι ο «θείος» χοιροβοσκός Εύμαιος της Οδύσσειας, για παράδειγμα.

Μια τέτοια ιδανική, παραδείσια συνολική συνείδηση της ζωής δεν ήταν δυνατόν να μακροημερεύση. Εστηρίζετο στην αυτονόητη και άκριτη πίστη των ανθρώπων προς τα μέλη τής φυλής και τής πόλεως, προς την ιερότητα και θεϊκότητα τής γενεθλίου πόλεως. Όποια από τις δύο πλευρές και αν ταλαντευθή, αμέσως θα καταρρεύση ολόκληρο το οικοδόμημα.

Εάν οι πατροπαράδοτοι θεοί είναι ανύπαρκτοι ή αδύναμοι, πού θα στηριχθή η καθιέρωση των πατροπαράδοτων νόμων; Και αντιστρόφως: εάν οι πατροπαράδοτοι νόμοι δεν είναι ιεροί, πού θα στηριχθή η πάτρια θρησκεία; Έτσι λοιπόν, πρέπει η διττή πίστη, στην οποία στηρίζεται η καθημερινή ζωή μιάς συγκεκριμένης κοινωνίας, να μείνη ανέπαφη. [...]

Η άκριτη πίστη στην Παράδοση είναι κατάσταση εξαιρετικά ασταθής [...]. [...] οι θρησκείες που θεμελιώνονται αποκλειστικώς στην τυφλή πίστη, αρνούμενες άλλα, ανθεκτικώτερα θεμέλια, καταλήγουν πάντα είτε στην δαιμονική αιμοδιψία, είτε στην κτηνώδη ανευθυνότητα.

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 27, 27-28, 28-29).

η τραγική του μεταστροφή

[...] η άμεση και ουσιαστική άρνηση του Σωκράτους και της φιλοσοφίας του διατυπώνεται από τον Πλάτωνα σ' εκείνους τους νόμους που επιβάλλουν την θανάτωση καθενός που ασκεί κριτική ή αμφισβητεί το κύρος των πατροπαράδοτων νόμων, οι οποίοι αφορούν τόσο τους θεούς, όσο και το κοινωνικό σύστημα.

Μ' αυτόν τον τρόπο, ο ένδοξος μαθητής τού Σωκράτους, ο οποίος εκλήθη στην προσωπική φιλοσοφική δημιουργία από δυσφορία για την κατά τον νόμο δολοφονία τού διδασκάλου του, στο τέλος υιοθετεί ολοκληρωτικώς την άποψη του Ανύτου και του Μελήτου, οι οποίοι επέτυχαν την θανατική καταδίκη τού Σωκράτους επικαλούμενοι την ελεύθερη σχέση του προς το δεδομένο θρησκευτικό και κοινωνικό σύστημα.

Μεγάλη, συνταρακτική και τραγική μεταστροφή, ολοκληρωτική εσωτερική πτώση. Ο συγγραφεύς της Απολογίας, του Γοργίου, του Φαίδωνος, μετά από πενήντα χρόνια λατρείας τού δολοφονημένου από τους νόμους φιλοσόφου και δικαίου, αποδέχεται ανοιχτά και υποστηρίζει στους Νόμους του την ίδια ακριβώς αρχή της τυφλής, δουλικής και ψευδούς πίστεως, βάσει της οποίας δολοφονήθηκε ο πατέρας τής ανώτερης ψυχής του!

*

Εν αρχή ην ο θάνατος του Σωκράτους με όλη του την τραγικότητα· μοιραία τίθεται το ερώτημα: αξίζει να ζή κανείς όταν νομίμως δολοφονήται η αλήθεια στην υψίστη ενσάρκωσή της;

Απάντηση: το νόημα της ζωής βρίσκεται σε κάποιον άλλο ιδανικό κόσμο, ο δικός μας είναι το βασίλειο του κακού και της απάτης· εν συνεχεία επινοείται η παρουσία τού ιερού Έρωτα, που οικοδομεί την γέφυρα ανάμεσα στους δύο κόσμους και υποδεικνύει το καθήκον τής πλήρους ενώσεώς τους, τής σωτηρίας τού κατωτέρου κόσμου, της αναγεννήσεώς του· είναι αδύνατο να απαρνηθούμε αυτό το καθήκον· εντούτοις ακολουθεί η αντικατάστασή του με ένα άλλο, την μεταμόρφωση, την διόρθωση της κοινωνίας με σοφούς πολιτικούς νόμους με την βοήθεια ενός πειθηνίου τυράννου, και, τέλος, υπό το αρχικό πρόσχημα της διορθώσεως του ψεύδους του κόσμου, καταλήγομε στην πανηγυρική επιβεβαίωση αυτού τού ψεύδους στην ίδια ακριβώς μορφή, η οποία κατεδίκασε και θανάτωσε τον Σωκράτη· δεν γνωρίζω πιο σημαντική και συνταρακτική τραγωδία στην ανθρώπινη ιστορία.

Εάν ο Σωκράτης κατέβασε την φιλοσοφία από τον ουρανό στην γή και την έδωσε στους ανθρώπους, ο ένδοξος μαθητής του την ανέβασε πολύ ψηλά και από εκεί τήν έρριξε στην γή, στην λάσπη και τα σκουπίδια των δρόμων. Ευτυχώς που το αγγείο τής σοφίας δεν ήταν ευτελές. Ενώ διελύθησαν καθ' ολοκληρίαν οι ανάξιες πολιτικές αναζητήσεις και τα σχέδια τού φιλοσόφου, οι στοχασμοί τής καλυτέρας περιόδου έμειναν ανέπαφοι. Η κρίση των απογόνων στάθηκε απέναντί του όχι μόνο δίκαιη αλλά και επιεικής.

*

Δεν είναι όμως τυχαίο ότι, παρά την απώλεια μεγάλου πλήθους κακών έργων της αρχαιότητος, οι Νόμοι του Πλάτωνος διεσώθησαν ανέπαφοι. Αυτό το έργο είναι σημαντικό, πρώτον υπό ιστορική και αισθητική οπτική γωνία, διότι η μαρτυρουμένη εν αυτώ άρνηση τού Σωκράτους μάς δείχνει το προσωπικό δράμα τού Πλάτωνος, τού οποίου το τραγικό τέλος είχε την ίδια περίπου ένταση με την αρχή του. Δεύτερον, αποτελεί μαρτυρία τής βαθειάς πτώσεως τού Πλάτωνος, σημαντική για την κατανόηση τής προσωπικότητάς του. [...] Η πνευματική του κλίμακα ήταν όντως πολύ ευρεία και στην ευρύτητά της θα πρέπη να συμπεριληφθούν και εκείνες οι χαμηλές συχνότητες των τελευταίων έργων του.

Τέλος, ας μη λησμονούμε και τα ακόλουθα: ο Σωκράτης με τον ευγενικό του θάνατο εξήντλησε την ηθική δύναμη τής καθαρώς ανθρωπίνης σοφίας, την οδήγησε μέχρι τα απώτατα όριά της. [...]

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 108-109, 109-110, 111).

προδίδοντας το ύψιστο καθήκον χάριν της ζωής

[...] Προδίδοντας το ύψιστο καθήκον χάριν της ζωής, ο Πλάτων δεν επέτυχε ούτε και το κατώτερο: δεν έγινε κοινωνικός και πολιτικός αναμορφωτής, ασχέτως των προθέσεών του, και αυτό όχι γιατί ήταν υπερβολικά ουτοπιστής, αλλά εξ αιτίας της απουσίας μιάς αληθινά προοδευτικής αρχής στην ουτοπία του, αφού δεν είχε πείσει την ανθρωπότητα ούτε για την αναγκαιότητα μιάς τέτοιας αρχής ούτε για το ενδιαφέρον της.

Τί ενδιαφέρον μπορούσε να έχη η πρόταση να οικοδομηθή μιά πολιτεία με υποδείγματα παρμένα περισσότερο από την Σπάρτη παρά από την Αθήνα, όταν ήταν πλέον κοινή συνείδηση ότι και το αθηναϊκό και το σπαρτιατικό κρατικό σύστημα είχαν αποτύχει;

Μπορούμε να θεωρήσωμε ως ορθό και εν πάση περιπτώσει πρέπει να παραδεχθούμε ως ευφυές το πλατωνικό σχήμα των τριών κοινωνικών τάξεων σε αντιστοιχία με τα τρία βασικά μέρη της ψυχής και τις τρείς βασικές αρετές.

[σημ.: Να ποιά είναι η τριπλά τριπλή διαίρεση:
Ψυχολογία: Λογικό μέρος της ψυχής / Θυμοειδές / Επιθυμητικό
Ηθική: Σοφία / Ανδρεία / Μετριοπάθεια
Πολιτική: Άρχοντες / Πολεμιστές / Τεχνίτες-γεωργοί]

Αυτό το σχήμα όμως είναι τόσο γενικό και τυπικό, ώστε με αυτό εύκολα προσεγγίζεται και η μεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνική ζωή, ασχέτως από τις ουσιαστικές διαφορές ιστορικού και ηθικού περιεχομένου ανάμεσα στην αρχαία και την μεσαιωνική κοινωνία.

Ειδικά όμως ως προς το νόημα της ομαδικής ζωής, ο Πλάτων δεν το εστήριξε σε κάποιο ηθικό ερώτημα, γι' αυτό και δεν μπορεί να γίνη λόγος για διόρθωση και βελτίωση αυτής της ζωής διά των πολιτικών του αντιλήψεων.

Παρά το βάθος και την οξύνοια ορισμένων σκέψεων, το γενικό ιδανικό του κοινωνικού συστήματος προκαλεί κατάπληξη με τον επιφανειακό του χαρακτήρα και την απουσία των γνησίων ηθικών αρχών.

Ο Πλάτων σαν να ήθελε να νομιμοποιήση και να διαιωνίση τις βασικές ηθικές πληγές της αρχαίας ζωής -την δουλεία, τον διαχωρισμό ανάμεσα στους Έλληνες και τους βαρβάρους και τον μεταξύ τους πόλεμο- ως φυσιολογικές καταστάσεις.

Σε αυτά προστίθεται ως γενικός κανόνας και νόμος κάτι που στην ιστορική ζωή των αρχαίων πόλεων υπήρχε μόνο ως εξαίρεση: τα κατασταλτικά μέτρα εναντίον των ποιητών, οι οποίοι εξορίζονται από την πολιτεία.

Πολύ πιο σημαντικό είναι ότι στην αντιμετώπιση των φύλων η ιδανική κοινότης του Πλάτωνος επιστρέφει στον άγριο τρόπο ζωής σύμφωνα με τα ένστικτα των ζώων.

Είναι πολύ χαρακτηριστική, ως φιλοσοφική διόρθωση του υπαρκτού κοινοβίου, η εφαρμογή της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας στις γυναίκες, αλλά ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η θεμελίωση αυτής της μεταρρυθμίσεως: όπως οι σκύλοι φυλάγουν και προστατεύουν το κοπάδι, χωρίς να γίνεται διάκριση ανάμεσα σε θηλυκά και αρσενικά, έτσι και οι γυναίκες πρέπει να πηγαίνουν στον πόλεμο.

Και με βάση αυτά τα ιστορικά δεδομένα τής δουλείας, των πολέμων και της αδιάκριτης συγχύσεως των φύλων και των γενεών, το συμβούλιο των φιλοσόφων έπρεπε με την βοήθεια μιάς αγαθής διαπαιδαγωγήσεως να δημιουργήση την ιδανική πολιτεία!

Βλαδίμηρος Σαλαβιώφ, Το προσωπικό δράμα του Πλάτωνος (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 103-105).