κοσμικός συμβολισμός

Ο ίδιος κοσμικός συμβολισμός κυριαρχούσε απόλυτα στο Ιράν, όπου, από μια χιλιόχρονη παράδοση, αναδύονταν οι επιβλητικές καμάρες, στα ανάκτορα των Σασσανιδών, με τα ισχυρά στηρίγματα και τους θόλους τους, χτισμένους πάνω σε τετράγωνη βάση.

Το ανάκτορο της Κτησιφώντος, κατοικία των Σασσανιδών μετά την κατάρρευση των Πάρθων, δίνει μια ιδέα της ιερής μεγαλοπρέπειας, που απέπνεαν έκτοτε αυτοί οι θεοποιημένοι ηγεμόνες.

[...]

Ο θόλος ήταν διάτρητος από εκατόν πενήντα ανοίγματα, διαμέτρου δώδεκα έως δεκαπέντε εκατοστών, μέσα από τα οποία φιλτραριζόταν ένα μυστηριώδες φώς. Ο θρόνος ήταν τοποθετημένος στο βάθος της αίθουσας. Σύμφωνα με το πρωτοκόλλο, ο βασιλιάς στεκόταν κρυμμένος πίσω από μια κουρτίνα, σε απόσταση δέκα πήχεων και δέκα πήχεων από τον ανώτερο αξιωματούχο. 'Οταν άνοιγε η κουρτίνα, μπορούσε να δεί κανείς τον βασιλιά υπέροχα ντυμένο, έχοντας πάνω στο κεφάλι του τη βαρύτιμη τιάρα, στολισμένη με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους, κρεμασμένη από το ταβάνι με μια χρυσή αλυσίδα – για να μειώνεται το βάρος της. Αυτή η παρουσία έδινε την εντύπωση μιας θεοφάνειας.

Λέγεται ότι, όταν οι 'Αραβες εισήλθαν στην αίθουσα του θρόνου της Κτησιφώντος, έπεσαν στα γόνατα και, έχοντας κυριευθεί από ένα ισχυρό θρησκευτικό συναίσθημα, άρχισαν να απαγγέλλουν τους πρώτους στίχους του Κορανίου...

*

Και στη Δύση, η λατρεία του αυτοκράτορα χρησιμοποιούσε ευρέως το τελετουργικό της αιφνίδιας εμφάνισης του ηγεμόνα ή του ειδώλου του, πίσω από μια τραβηγμένη κουρτίνα: αυτή η παραμερισμένη αυλαία, που υποδηλώνει τη στιγμή της αποκάλυψης, εμφανίζεται σε ορισμένες επίσημες απεικονίσεις, δεξιά και αριστερά του ηγεμόνα ή της αυτοκράτειρας [...]

Αυτή η παράδοση, που ανάγεται στις μυστικιστικές θρησκείες της όψιμης αρχαιότητας, εξαπλώνεται στο εξής, αδιαφοροποίητα, τόσο στη μοναρχική λειτουργία όσο και στη θρησκευτική λατρεία: γνωρίζουμε πως η εικόνα της δεομένης Παναγίας, στην εκκλησία των Βλαχερνών, στην Κωνσταντινούπολη, καλυπτόταν πίσω από ένα πέπλο το οποίο παραμεριζόταν μία φορά την εβδομάδα, ώστε να προσφέρεται η «αγία εικόνα» στην ενατένιση των πιστών.

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σσ. 83-84).

οι περίπλοκες τελετουργίες λατρείας του Αυτοκράτορα

Στη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων που προηγήθηκαν της εμφάνισης του Ισλάμ, η ρωμαϊκή και στη συνέχεια η βυζαντινή Αυτοκρατορία, μαζί με την Αυτοκρατορία των Σασσανιδών, αποτελούσαν, αυτές οι δύο, τον «πολιτισμένο κόσμο», «τους δύο οφθαλμούς στους οποίους ο Θεός εναπόθεσε το καθήκον να φωτίζουν τον κόσμο», όπως έγραφε ένας Πέρσης Αυτοκράτορας στον Βυζαντινό ηγεμόνα. «Με αυτές τις δύο μεγάλες αυτοκρατορίες, πρόσθετε, ελέγχονται οι ταραχοποιοί και πολεμοχαρείς λαοί και, γενικά, οργανώνεται και κυβερνάται η ζωή των ανθρώπων». Στην πραγματικότητα, το Ιράν αποτέλεσε το πρότυπο της πολιτικής, στρατιωτικής και ιδεολογικής αναδιοργάνωσης της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Στη χιλιόχρονη εξέλιξη, το τέλος της οποίας σφραγίζεται από τον ολοκληρωτισμό της όψιμης (?) ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το πρότυπο του κράτους των Σασσανιδών έπαιξε αποφασιστικό ρόλο και κατέκτησε κεντρική θέση. Η Περσία είναι η πρώτη που εφάρμοσε τον ιεροποιημένο αυταρχισμό.

Από την Περσία προέρχονται οι περίπλοκες τελετουργίες της λατρείας του Αυτοκράτορα. Ο Λακτάντιος κατηγορούσε τον Αυτοκράτορα Γαλέριο ότι είχε εισαγάγει τις τελετουργίες και τα έθιμα των Περσών στη ρωμαϊκή επικράτεια (42).

Πράγματι, η επιρροή του κράτους των Σασσανιδών στον μετασχηματισμό του ρωμαϊκού αυτοκρατορικού καθεστώτος αρχίζει με τους Ιλλυριούς αυτοκράτορες (τον Αυρηλιανό, που πέθανε το 275, και τον Διοκλητιανό, 284-305) και θα διαρκέσει μέχρι τις τελευταίες ημέρες της βυζαντινής Αυτοκρατορίας.


[Σημ. 42. Λακτάντιος: De mortibus persecutorum 21, 2-3: «Μετά την ήττα των Περσών, των οποίων το τελετουργικό και το έθιμο είναι να παραδίνονται οι άνθρωποι σαν σκλάβοι στους βασιλείς τους, και για τους βασιλείς να χρησιμοποιούν τον λαό τους σαν υπηρέτες τους, αυτός ο εγκληματίας (ο Γαλέριος) θέλησε να εισαγάγει μια παρόμοια συνήθεια στο ρωμαϊκό έδαφος. Μετά τη νίκη του, την εκθείαζε χωρίς αιδώ...»].

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σσ. 61-62).

αυτοκρατορική λατρεία στο Βυζάντιο

Στο Βυζάντιο, τα αγάλματα του ηγεμόνα, που υψώνονταν σε κάθε νέα βασιλεία, γίνονταν αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας, μέχρι τον 8ο αιώνα· συχνά, θορυβώδεις εορτές συνόδευαν αυτές τις επετείους:

οι εορτές που έλαβαν χώρα σε ξέφρενο ρυθμό, το 403, κατά την ανέγερση, σε μια στήλη από πορφυρίτη, του αργυρού αγάλματος της αυτοκράτειρας Ευδοξίας, απέναντι από την Αγία Σοφία, προκάλεσαν τους μύδρους του Χρυσοστόμου...

*

'Εχουν διατηρηθεί τα πρακτικά από την υποδοχή των δαφνοστεφών εικόνων του αυτοκράτορα Ανθέμιου, το 467, που είχαν εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνημα, σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία.

Το 603, βλέπουμε τον πάπα Γρηγόριο να υποδέχεται με τον μεγαλύτερο σεβασμό τις εικόνες του αυτοκράτορα Φωκά και της αυτοκράτειρας Λεοντίας· αφού επευφημήθηκαν από τη Γερουσία και τον κλήρο, στη Βασιλική του Λατερανού, ο πάπας τις τοποθέτησε στον ευκτήριο οίκο του αγίου Καισαρίου, στο Παλατίνο.

*

Αυτές οι πομπώδεις τελετές καταδεικνύουν τη θρησκευτική αξία με την οποία ενδύονταν οι αυτοκρατορικές εικόνες: όπως στο ορθόδοξο δόγμα για την εικόνα, η απεικόνιση του αυτοκράτορα δεν νοούνταν ως απλή αναπαράσταση αλλά σαν η ζωντανή παρουσία του προσώπου του.

[σημ.: Σύμφωνα με τα λόγια του Επισκόπου Σεβηριανού Γαβάλων (Συρία), στις αρχές του 5ου αιώνα, επειδή «ο αυτοκράτορας δεν μπορεί να είναι παντού την ίδια στιγμή, οι εικόνες του αναπληρώνουν την παρουσία του».]

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σ. 85).

ο καθαγιασμός της εξουσίας

Στα ανάκτορα των θεοποιημένων αυτοκρατόρων, ο καθαγιασμός της εξουσίας βρήκε την πρώτη μνημειακή της έκφραση. 'Ηδη από τα βάθη των αιώνων, στην Ανατολή, το παλάτι εθεωρείτο το κέντρο του κόσμου ή ένας κόσμος σε σμίκρυνση. Γνωρίζουμε ότι ένας χρυσός Ουρανίσκος («ουρανός σε μικρογραφία») υπερίπτατο του θρόνου των Αχαιμενιδών βασιλέων.

Οι ελληνιστικοί βασιλείς τοποθετούσαν επίσης τον θρόνο τους σε αίθουσες κατασκευασμένες κατ' εικόνα της ουράνιας σφαίρας. Εξάλλου, η βασική αίθουσα της domus aurea (Χρυσής Οικίας) του Νέρωνα ήταν μια ροτόντα της οποίας ο θόλος, λέει ο Σουητώνιος (Νέρων, 31), «περιστρεφόταν αδιάκοπα, μέρα και νύχτα, ώστε να μιμείται την κίνηση του κόσμου».

Μετά τον 3ο αι. μ.Χ., αυτός ο κοσμικός συμβολισμός γίνεται κυρίαρχος σε Ανατολή και Δύση.

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σ. 81).

αλλά το πνεύμα της δεν βρισκόταν πια εκεί

[Κατά την ελληνιστική εποχή:] Μνημεία καθαρά ελληνικής τεχνοτροπίας υψώνονταν στις τέσσερις γωνιές της οικουμένης· στις πόλεις, στην αγορά, στους ναούς, στα γυμναστήρια, οι συνελεύσεις, τα συμβούλια και τα δικαστήρια έμοιαζαν να διαιωνίζουν τις μορφές της κλασικής εποχής, αλλά το πνεύμα της δεν βρισκόταν πια εκεί.

Το πολιτικόν ζώoν, που εκθείαζε ο Αριστοτέλης, είχε πεθάνει στη μάχη της Χαιρώνειας (336 π.Χ.), με την οποία έλαβε τέλος η ελληνική ελευθερία, και η πόλις, η ύψιστη έκφραση του κλασικού πολιτισμού, δεν μπορούσε να ζωντανέψει και πάλι. Λίγα χρόνια μετά την απώλεια της ελευθερίας τους, οι Αθηναίοι υποδέχονταν, το 307, τον «προστάτη» τους, Δημήτριο, με έναν ύμνο, αποκαλυπτικό για την παρακμή της εποχής:

«Οι υπόλοιποι θεοί είναι ανύπαρκτοι ή βρίσκονται μακριά· είτε δεν έχουν αυτιά να μάς ακούσουν· είτε δεν υπάρχουν είτε δεν ενδιαφέρονται καθόλου για μάς. Αλλά εσύ είσαι εδώ, και μπορούμε να σε δούμε, δεν είσαι από ξύλο ούτε από πέτρα, είσαι πραγματικός.
Απευθύνουμε σε σένα αυτές τις προσευχές: και πρώτα-πρώτα, ώ πολυαγαπημένε, να μάς φέρεις την ειρήνη, αφού είσαι ο Κύριος...»

Ιδού, λέει ο Αθήναιος (253 d), πού κατάντησαν οι «απόγονοι των πολεμιστών του Μαραθώνα». Da nobis pacem: όταν η ρωμαϊκή ειρήνη θα κάνει πραγματικότητα αυτή την ευχή, η πόλη, η κοινότητα των ανθρώπων και των θεών, τούς οποίους υμνούσε το θέατρο του Διονύσου και η ζωφόρος του Παρθενώνα, δεν ήταν παρά μια σκιά του εαυτού της.

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σσ. 34-35).

ως ηδύ τω μισούντι τους φαύλους τρόπους ερημία...

Στις αχανείς βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου, οι φιλόλογοι συγκέντρωναν, εξέδιδαν και σχολίαζαν τα έργα των κλασικών, αλλά η εποχή δεν μπορούσε πλέον να δώσει κανέναν Σοφοκλή, κανέναν Πίνδαρο, κανέναν Αριστοφάνη. Και ένα εντελώς νέο λογοτεχνικό είδος -το μυθιστόρημα- θα προσφέρει ένα «πνευματικό συμπλήρωμα» σε αυτή την εκπτωχευμένη και αυχμηρή ζωή και θα τής επιτρέψει να αναγνωρίσει τα όνειρά της και την απουσία πραγματικής ζωής.

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σ. 36).

-----
* Στο τίτλο του παρόντος ένα σπάραγμα από την Υδρία του Μενάνδρου, από το ίδιο δοκίμιο: Διακηρύσσει ότι οι ερημικοί τόποι (ερημία) είναι «γλυκείς για όσους μισούν τη διαφθορά»: ο κάτοικος της ερήμου, ο ερημίτης, θα γίνει ένας δημοφιλής τύπος της ελληνο-ρωμαϊκής λογοτεχνίας (ό.π.).