η νέα πόλις των Αθηνών

Στα έργα της κλασικής Αναγέννησης ολοκληρώνεται η αρμονική σύζευξη μορφής και περιεχομένου. Το ιδανικό κάλλος, ο κλασικός κανόνας των αναλογιών, ο χιασμός των κινήσεων, οι ζυγιασμένες συνθέσεις αποκαλύπτουν όχι τη μίμηση αλλά την εκλεκτική συγγένεια, την βαθιά ομολογία αυτών των έργων με τα αρχαία τους πρότυπα. Ο Μιχαηλάγγελος δεν είχε δεί ποτέ τον Παρθενώνα. Ο Αδάμ ωστόσο της οροφής της Σιξτίνα θυμίζει έντονα στη στάση, την ανατομία και τη ζωτικότητα της μορφής τον Κηφισό του Δυτικού Αετώματος του ναού.

Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, “Αναγέννηση και Αρχαιότητα”, εν Το φώς του Απόλλωνα. Ιταλική Αναγέννηση και Ελλάδα (συνεπτυγμένη έκδ. Εθνική Πινακοθήκη-Οργανισμός Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα 2003, σ. 10).

*

Ο Κυριακός [επίσκοπος Αγκώνας τον 15ο αιώνα], βρίσκοντας κάποια στιγμή στη Σαμοθράκη μία προτομή του πρώιμου 5ου αι. π.Χ. με μια γεροντική μορφή, θεώρησε ότι απεικόνιζε τον Αριστοτέλη, τη σχεδίασε και έτσι για μεγάλο διάστημα επικράτησε μια εσφαλμένη εντύπωση για τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του Έλληνα φιλοσόφου. Ο εικονογραφικός τύπος του Αριστοτέλη στην Αναγέννηση εμπνέεται απ' αυτή την παρεξήγηση.

Το φώς του Απόλλωνα. Ιταλική Αναγέννηση και Ελλάδα (συνεπτυγμένη έκδ. Εθνική Πινακοθήκη-Οργανισμός Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού, Αθήνα 2003, σ. 20).

*

Την εποχήν εκείνην [τω 1834] αι Αθήναι, κατεστραμμέναι σχεδόν εκ του εννεαετούς πολέμου της επαναστάσεως, είχον 162 μόνον οικίας και περιωρίζοντο εις τους Α. και ΒΑ. πρόποδες της Ακροπόλεως.

*

Στρέφομεν ήδη αριστερά προς την οδόν Ερμού και προχωρούντες συναντώμεν τον Βυζαντινόν ναόν της Καπνικαρέας, τον αρχαιότατον των εν Αθήναις Βυζαντινών ναών, οικοδομηθέντα υπό της αυτοκρατείρας Ευδοκίας Αθηναΐδος συζύγου του αυτοκράτορος Θεοδοσίου του Μικρού, τον 9ον [sic] μ.Χ. αιώνα.

Ολίγον περαιτέρω συναντώμεν την οδόν Ευαγγελιστρίας, επί της οποίας εύρηται ο Ναός της Μητροπόλεως. Ο Ναός ούτος ωκοδομήθη εν έτει 1840-55 εκ του υλικού 70 εκκλησιών και παρεκκλησίων, άτινα προς τον σκοπόν τούτον κατηδαφίσθησαν. […] Παρά τον Ναόν της Μητροπόλεως εύρηται μικρός τις ναός του Αγίου Ελευθερίου ο καλούμενος μικρά ή παλαιά Μητρόπολις. Ο ναΐσκος ούτος κατά τινας εκτίσθη τον Β΄ μ.Χ. αιώνα, κατ’ άλλους δε το 1201 υπό του ηγεμόνος Όθωνος de Laroche.

*

[…] ο Ρωσικός ναός του Αγίου Νικοδήμου, αρχαίος Βυζαντινός ναός ανεγερθείς υπό της αυτοκρατείρας Ειρήνης της Αθηναίας κατά τον 9ον μ.Χ. αιώνα· κάτωθι του ναού τούτου υπάρχουσι λείψανα ρωμαϊκών Μνημείων.

Οδηγός των Αθηνών - Επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων (Αθήναι 1906 - ανατύπωση Αθηναϊκή Βιβλιοθήκη Δήμου Αθηναίων, Αθήνα 2002, σσ. 70, 71, 72).

μια πραγματικά Ευχαριστιακή κοινότητα

νυν δε ε[πί μέση]ς πλατείας και πόλεως,

εν μέσω [πόλεως] πάντων ορώντων

γέγονεν [δικαί]ου άδικος φόνος.*

2. Πώς να κάνουμε τη Λειτουργική πράξη κοινή και κέντρο ακτινοβολίας ολόκληρης της προσωπικότητας;

Η ενορία δε θα γίνει ζωντανή, αν δεν γίνει ξανά μια πραγματικά Ευχαριστιακή κοινότητα. Ένα απ' τα μεγαλύτερα σκάνδαλα της σύγχρονης Ορθοδοξίας είναι το ότι οι Θεολόγοι αναπτύσσουν την «Ευχαριστιακή Θεολογία» μόλο, που, στις περισσότερες Λειτουργίες δεν κοινωνεί κανένας (υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις, το ξέρω, αλλ’ αυτό δεν εμποδίζει, από το να είναι η αποχή μια μαζική εκδήλωση). Η προσυνοδική μελέτη κι η Σύνοδος της Ορθοδοξίας θα ωφεληθούν πολύ απ' την πραγματική Παράδοση, αν η θεία Κοινωνία της Κυριακής επανεμφανιστεί στον Χριστιανικό λαό. Βέβαια, όχι σαν υποχρέωση, αλλά, τουλάχιστο, σαν κανονική εκδήλωση. Θα πρέπει να εφαρμοστεί και στο θέμα αυτό μια ολόκληρη παιδαγωγία της πίστης στις ίδιες τις ενορίες, για να εξηγηθεί ποιά είναι η πραγματική σχέση ανάμεσα στο Μυστήριο της Μετάνοιας και στο Μυστήριο της Ευχαριστίας, όπως και το τί σημαίνει προετοιμασία για τη θεία Κοινωνία.

Κατά δεύτερο λόγο, θα ωφελούσε, αν, σ' ορισμένες υποδειγματικές ενορίες, ξαναβρίσκονταν η προκωνσταντίνεια πράξη μιας Λειτουργίας, που θα είναι λιγότερο ένα θέαμα μπροστά στον λαό και περισσότερο μια κοινή πράξη, σε μια συνεργασία των λειτουργών κι εκείνων, που μετέχουν στη γενική ιερωσύνη.

Αυτό προϋποθέτει τη διπλή αποκρυπτογράφηση, την τοπική και τη χρονική, της ακολουθίας και προ πάντων της Αναφοράς με το μίκρεμα του εικονοστασίου (τέμπλον) και με την απαγγελία ολόκληρης της Αναφοράς «εκφώνως» και ειδικά της «Επίκλησης».

Αυτό είναι, πραγματικά, ένα ακόμα από τα σκάνδαλα της Ορθοδοξίας. Το ότι, δηλαδή, η Επίκληση αποκρύβηκε, έτσι, που να αγνοείται απ' τον λαό, μόλο, που οι Θεολόγοι αναπτύσσουν in abstracto μια θαυμάσια «μυστηριακή πνευματολογία».

Για να γίνει η Λειτουργία κοινή πράξη, θα πρέπει ο λαός ν' ανακαλύψει ότι είναι «συλλειτουργών», επισφραγίζοντας την Επίκληση με το τριπλό «αμήν».

Άλλες μεταρρυθμίσεις, που στην πραγματικότητα είναι επιστροφές στην αρχική πράξη και στο αρχικό νόημα, φαίνεται ότι επιβάλλονται. Όπως, η επαναφορά του ασπασμού της ειρήνης, η κοινή ψαλμωδία από όλο τον λαό όχι μόνο του «Πιστεύω» και του «Πάτερ ημών», αλλά και μεγάλων κομματιών της Λειτουργίας κι ειδικά των απαντήσεων στις διακονικές Λιτανείες και, τέλος, ίσως κι η επιστροφή στην αρχική σημασία της κοινής προσφοράς κατά τη Μεγάλη Είσοδο. Κι εδώ, επίσης θα πρέπει να γίνει μια πορεία συνετή, με δοκιμές, προσπάθειες, υποδειγματικές εμπειρίες.

Olivier Clement, “Όλοι μαζί ετοιμάζουμε τη Σύνοδο”, απόσπασμα από άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό Contacts (no 76, σσ. 402-406), εν Λαός του Θεού. Δοκίμια ευχαριστιακής θεολογίας (μτφρ. μητροπ. Αττικής & Μεγαρίδος Νικοδήμος, έκδ. Σπορά, Αθήνα χ.χ. [1982], σσ.138-140).

-----
* Το motto στιχάκι εκ του Μελίτωνα Σάρδεων, Περί Πάσχα, εν Χ. Σκαρλακίδη, Άγιον Φώς. Το θαύμα της καθόδου του Φωτός της Αναστάσεως στον Τάφο του Χριστού (έκδ. Ελαία, Αθήνα 2017, σ. 157, σημ. 187).

η ακραία θέση του Ιησού...

Ο Μυστικός Δείπνος, στη βόρεια πλευρά [στο Θάρι της Ρόδου], συντονίζει την εικονογραφία με του Νιπτήρα, απέναντι, σε ουσιώδη σημεία της σύνθεσης, που αφορούν στη θέση κυρίως του Ιησού, καθώς και στο σχήμα της τράπεζας. Η παράσταση αποδίδει τον καθιερωμένο εικονογραφικό τύπο της μεσοβυζαντινής τέχνης, κύριο γνώρισμα του οποίου αποτελεί η ακραία θέση του Ιησού.

Από τα τέλη του 13ου αιώνα εμφανίζεται και επικρατεί προοδευτικά στα παλαιολόγεια έργα ο τύπος με τον Χριστό στο κέντρο της ευχαριστιακής σύναξης. Κατά κανόνα, στο πρώτο τυπολογικό σχήμα ο Κύριος έχει την τιμητική θέση στο αριστερό ως προς το θεατή άκρο, σύμφωνα με την αρχαία εθιμοτυπία των συμποσίων, που την ανάμνησή της διατήρησε η βυζαντινή εικονογραφική παράδοση· με τον Πέτρο συχνότερα ως δεύτερο τιμώμενο πρόσωπο στην άλλη άκρη της χορείας των συνδαιτυμόνων, δεξιά.

Η διάταξη, που τηρήθηκε επίσης στην τοιχογραφία του Δείπνου, στην ίδια πλευρά του Ιερού της κρύπτης στη μονή του Οσίου Λουκά, αντιστρέφεται στην τοιχογραφία της Ρόδου. Χωρίς να παραβλέπεται το θέμα της ευνοϊκής επιφάνειας, κύριος λόγος για την αντιμετάθεση του Ιησού στα δεξιά του θεατή, με αυτονόητη συνέπεια την αντιστροφή του τύπου ως προς την τοποθέτηση των μαθητών, θα πρέπει να ήταν η επιζητούμενη συμμετρία μορφής και νοήματος με τις πλησιόχωρες άλλες συνθέσεις στην ενότητα του Ιερού και ακριβώς στην ανατολική περιοχή του, προπάντων δε με το Νιπτήρα αντίκρυ.

[σημ.: Με θέση πάλι του Χριστού στην άκρη δεξιά εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος σε τοιχογραφία του 13ου αιώνα στους Αγίους Αποστόλους του Peć και στη βόρεια πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου στο Prilep, από τα τέλη του 13ου αιώνα, με προηγούμενη την παράπλευρη παράσταση του Νιπτήρα].

Μυρτάλη Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Στο Θάρι της Ρόδου. Ο ναός και οι τοιχογραφίες της Μονής του Ταξιάρχη Μιχαήλ (έκδ. ΥΠΠΟ, Αθήνα 2006, σ. 95 και σημ. 355).

και των λοιπών αλιτών τε συνεργούντων

Άδηλο φώς του Άδη και της Άτης 

χρώμα βαθύ του Άδωνι και της Εκάτης.

Ο Αώος ο Αχελώος ο Αχέροντας

 ο Αίας ο Αχιλλέας και ο Χάρος.*

+ δύοντος του ηλίου τη 23 φεβρ. του 1867 ο σεισμός
πολυταρβής, τρις την Λέσβον κοσκινηδόν εκ βραχυτά-
των διαλειμμάτων εδόνησε, τη κωμοπόλει δε ταύτη
τριάκοντα οικίας εκ τριακοσίων κατέλιπε και δυσ-
ιάτως μεν πολλούς, έστι δ' ούς τινας των ενοικούν-
των και ανιάτως έπληξε, δύο δε προ τοις πεντήκοντα
οδυνηρώς καταχώσας Άιδι, το του ποιητού ΠΡΑΑΨΕ [δυσασάγνωστο],
της Ζωοδόχου δε Πηγής το ιερόν τούτο τέμενος μέγα μέρος
κατέρριψεν, όπερ δη τον γυναικωνίτην αυτόν, ως οίον τε μεθαρμοσαμένη η κοινότης επηνωρθώσατο
δι' επιστασίας του κυρ Σταυράκη Καρέκ 1868 μαΐ 7.

*

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης τα εξωτερικά κοσμήματα των εκκλησιών. Τους παλιούς τεχνίτες τράβαγε ακατανίκητα η πέτρα και πάνω σ' αυτήν σκάλιζαν σχέδια γεμάτα χάρη πολλές φορές. Πρόχειρα αναφέρω τον άγιο Ιωάννη στο Υψηλό όπου ο Καρέκος εκτός από τις πολύχρωμες και με ωραία σχέδια σμαλτωμένες πλάκες που εντοίχισε (το ίδιο έκανε και στην Παναγία της Πέτρας), σμίλεψε χερουβείμ, ρόδακες, σταυρούς, ανθέμια. 'Αφθονα μπορούμε να βρούμε τέτοια μοτίβα και στα χωριά της Γέρας.

Πετράκου Βασ., Νεώτερες επιγραφές της Μυτιλήνης (έκδ. της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1972, Ανατύπωση 2015, σσ. 35, 47). Η ως άνω επιγραφή βρίσκεται στον Ναό της Ζωοδόχου Πηγής στην Καλλονή της Λέσβου και αναφέρεται στον μεγάλο σεισμό του 1867 (270 γκρεμισμένα σπίτια και 52 νεκροί).


----- 
* Ο τίτλος του παρόντος είναι στίχος ειλημμένος από επιγραφή στο Ναό του Αγίου Νικολάου στους Πύργους Θέρμης της Μυτιλήνης. Βλ. στο ίδιο (ό.π., σ. 27), όπου ο Β. Πετράκος σημειώνει: «Η λέξη αλίτης [δασυνώμενη] του στίχου 12 [της επιγραφής] είναι σπανιώτατη και σημαίνει αλιευτής, ψαράς, βρίσκεται δε, όσο γνωρίζω, μόνο στο Etymologicum Gudianum [...]».-

Στο motto, όμως, στιχάκια του Κρανιώτη Δημ., εκ της συλλογής Μετέωρα (έκδ. Το Ροδακιό, Αθήνα 2016, σ. 28). 

ΑΝΟΗΣΙΕΣ ή, σκόρπια λογάκια κολλημένα στον τοίχο με λίγη μαστίχα.

Ουσιαστικά πρόκειται για μίαν εξομολόγηση. Δέχτηκα ξάφνου τις προάλλες μίαν επίσκεψη. 'Ηταν αναπάντεχο. Μεις, που μόνοι αλωνίζουμε στις θίνες τα στάχυα, πάλι και πάλι τα ίδια από τον περασμένο Ιούνη, και κεί που έκλαψε το μωρό, ξάφνου γευθήκαμε την χαρά. Σχετικοί ύμνοι εγράφησαν κάτι παραπάνω από χίλια χρόνια τώρα. 'Αρα υπάρχουν. Μπορεί κανείς να αναζητήσει και να δεί και μόνος του. Μα πρώτα θα γευθεί και μετά θα δεί. 'Ετσι γίνεται, αλλιώς δεν καταλαβαίνεις τίποτα. 'Ηρθε έτσι ξαφνικά και το ίδιο ξαφνικά έφυγε και δεν γύρισε πίσω. Με πυγμή έπηξα το δικράνι στη γή. Σκόρπισα. 'Ενιωσα την ψυχή που χυμούσε απάνω μου. Είχ’ αρπάξει φωτιά. Η ψυχή χυμούσε απάνω μου. Με τράνταζε έτσι όπως χυμούσε στα κάγκελα. Και λυγμούς άκουσα. Γρύλιζε. Χτυπιόταν όπως ο σκύλος, μανικά, όταν γυρνά όλο γυρνά ουρλιάζοντας γύρω από το σώμα του και –επιμένω- χτυπιέται στα κάγκελα της οξώπορτας. Σάλια του μού ήρθαν κατά πρόσωπον. Λίγη μόνο και παράξενη ζεστασιά ένιωσα. 'Υστερα τίποτα. Πάει καιρός πιά. Γύρισα κι αναπαύθηκα στην ερημιά.



(σιτεμένο είναι καί λίγο μοσχοκάρφι βάνω. 'Ηταν να το δημοσιεύσω την 31η τ’ Αυγούστου, όταν τό 'γραψα δηλαδή. ΄Ομως, τ’ άφησα. Σήμερα ταιριάζει καλύτερα –με όσα έχουν προηγηθεί. Απαράλλαχτο. Πρόσθεσα μόνο κείνο το: στον τοίχο ανάμεσα στις λέξεις του τίτλου. Σωρεύει κάποιαν επιπλέον ποσότητα άγχους. Διαβάστε το και με την προσθήκη αυτή και χωρίς αυτήν και πάρτε το όπως σάς αρέσει).