το άτομο διαδέχεται τον πολίτη: η βεβαιότητα του εαυτού

Κατά την κλασική σκέψη, μόνο η συμμετοχή στα κοινά θεμελιώνει την πραγματική ανθρωπινότητα. Ο άνθρωπος που ιδιωτεύει (ιδιώτης), που ασχολείται μόνο με ό,τι είναι «δικό» του (ίδιον), στερείται τις υψηλότερες και πιο ανθρώπινες ιδιότητες: ο όρος με τον οποίο οι ευρωπαϊκές γλώσσες υποδηλώνουν την ηλιθιότητα προέρχεται από την πραγματικά περιφρονητική αντίληψη που είχε η κλασική Ελλάδα για την ιδιωτική ζωή. Και αυτήν ακριβώς την ιδιωτική ζωή θα θέσει στο προσκήνιο η ελληνιστική και ελληνο-ρωμαϊκή εποχή: το άτομο διαδέχεται τον πολίτη. Τον Δήμο, τον οποίο συνείχαν οι θεοί του, οι μύθοι και τα τελετουργικά του, υποκαθιστά μια εξατομικευμένη μάζα: το μοναχικό πλήθος – και τα όνειρά του.

Το άτομο έχει τώρα την ευκαιρία να ζήσει για τον εαυτό του, σε βαθμό άγνωστο μέχρι τότε, αφού η πολιτική είναι νεκρή και δεν επιβάλλει πλέον καθήκοντα. Οτιδήποτε έδινε κάποτε νόημα στη ζωή αποδεικνύεται ανεπαρκές κάτω από τον μισο-σβησμένο ήλιο του μακρόχρονου φθινοπώρου του ελληνισμού. Πρόκειται για την απαξίωση όλων των αξιών που περιγράφει ο Χέγκελ στη Φαινομενολογία του Πνεύματος:

«Σίγησε η εμπιστοσύνη στους αιώνιους νόμους των θεών. Τα αγάλματα είναι τώρα πτώματα από τα οποία δραπέτευσαν οι ψυχές που τα ζωντάνευαν, οι ύμνοι έγιναν λέξεις που εγκατέλειψε η πίστη. Οι θεϊκές δέλτοι βρίσκονται στην τροφή και το πνευματικό νέκταρ, ενώ τα παιχνίδια και οι γιορτές δεν αποκαθιστούν πλέον στη συνείδηση την ευτυχισμένη ενότητά της με την ουσία. Από το έργο των Μουσών λείπει η πνευματική δύναμη που έβλεπε να αναδύεται, από την συντριβή των θεών και των ανθρώπων, η βεβαιότητα του εαυτού...»

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σσ. 35-36).

'Ελληνες και Βαρβάροι

[...]
Μέσα στον ύπνο μου άκουσα
Θά 'μουν ακόμη αγέννητος
Την έκρηξη του αλφαβήτου που έσπερνε
Τα πύρινα κομμάτια
Ενός πυρήνα νοήματος,
Ν' ανάβουν γύρω εκατοντάδες
Γαλαξίες με λέξεις.*

[...] εκατό χρόνια περίπου μετά τον Αλέξανδρο, ο μεγάλος σοφός Ερατοσθένης επέκρινε αυτούς που, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, χώριζαν τους ανθρώπους σε 'Ελληνες και Βαρβάρους και ζητούσε να τούς διακρίνουν μάλλον σύμφωνα με τον τρόπο του Αλέξανδρου, δηλαδή σύμφωνα με τις ηθικές και πνευματικές τους ιδιότητες, σε καλούς και κακούς, γιατί, όπως έλεγε, «ακόμα και ανάμεσα στους 'Ελληνες, βρίσκονται πολλοί κακοί άνθρωποι, ενώ ανάμεσα στους Βαρβάρους υπάρχουν άνθρωποι με υψηλό πολιτισμό όπως οι Ινδοί και οι 'Αριοι (Ιρανοί)· και άλλοι, όπως οι Ρωμαίοι και οι Καρχηδόνιοι, που είναι αξιοθαύμαστοι για τα πολιτικά τους χαρίσματα» [Στράβων, Γεωγραφία Ι, κεφ. IV.-Πλούταρχος, Περί της Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, Α΄6].

Αυτόν τον οικουμενισμό εξέφραζε και ο Ζήνων, ο θεμελιωτής του στωικισμού, όταν σκιαγραφούσε το όραμα ενός κόσμου που μοιάζει με μια μεγάλη ενιαία πόλη η οποία υπακούει σε έναν ενιαίο θεϊκό νόμο.

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σ. 24).

-----
* Το motto σπάραγμα του ποιήματος «Ο πυρήνας του νοήματος» του Αντώνη Φωστιέρη από την συλλογή Θάνατος ο Δεύτερος (περ. Το Κοράλλι, τ. 35-36, Οκτ.2022-Μαρ.2023, σσ. 71-72).

Γκαουτάμα ο Ιωσαφάτ

Οι κυρίαρχοι του κόσμου -Ρωμαίοι, Πάρθοι και Κουσάν- δεν είχαν δκή τους ιδεολογία και προσαρμόζονταν με όλες τις θρησκείες (στον βαθμό, βεβαίως, που αυτές δεν αμφισβητούσαν την εξουσία τους). 'Ετσι, ο βουδισμός δεν περιορίστηκε στην Αυτοκρατορία των Κουσάν αλλά επεκτάθηκε στο Σινκιάνγκ και την Κίνα και διείσδυσε μέχρι τη Δύση.

Ο άγιος Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (150-218 μ.Χ.) γνώριζε τον Βουδισμό όπως και ο μεγάλος Βαρδεσάνης (γεννηθείς το 155) που περιέγραψε με αυθεντικές λεπτομέρειες τη ζωή σε ένα βουδιστικό μοναστήρι και ο οποίος φαίνεται πως εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από την εικόνα ενός Σίβα Αρνταναρισβάρα (ανδρόγυνου) που είδε μέσα σε μια σπηλιά της δυτικής Ινδίας.

Πιθανώς, εκείνη την εποχή, ο Μποντισάτβα Γκαουτάμα εισήλθε στο χριστιανικό «πάνθεον» με τα χαρακτηριστικά του αγίου Ιωσαφάτ, για να περιλφθεί τελικώς στο μαρτυρολόγιο του Γρηγορίου του 13ου, το σωτήριο έτος 1582...

Σημ.τ.Μτφρ.: Στον Ιωάννη Δαμασκηνό αποδίδεται το θρησκευτικό μυθιστόρημα «Βίος Βαρλαάμ και Ιωσαφάτ», το οποίο είχε τη μεγαλύτερη κυκλοφορία, σε όλες τις γλώσσες, κατά τον Μεσαίωνα. Αναμφίβολα, η βάση του έργου αυτού βρίσκεται στον πολύ γνωστό μύθο του Βούδα. Είναι πάρα πολύ πιθανόν η ιστορία αυτή να αποτελεί μια έκδοση της ζωής του Βούδα, την οποία υιοθέτησαν οι Χριστιανοί της Ανατολής για δική τους χρήση. Ο ίδιος ο συγγραφέας αναφέρει ότι η ιστορία του είναι ινδικής προέλευσης.

Κώστας Παπαϊωάννου, Η κληρονομιά του Αλεξάνδρου (μτφρ. Χριστίνα Σταματοπούλου, έκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα 2013, σ. 57 & σημ. 39).

εν Καπνικαρέα

απ' αφορμή τους γάμους του τριτεξάδελφου, Μωραϊτίδου

«[...] Ἐκεῖ, εἰς ἕνα μελῳδικὸν ψαλμόν, ὁ Μωραϊτίδης ἐγνώρισε τὴν τόσον καλὴν σύζυγόν του, εἰς μίαν ὡραίαν, εὐγενικὴν κόρην καὶ τὴν ἐνυμφεύθη. [...]»

Χάρης Ε[παχτίτης]. «Ἡ σκιὰ τοῦ Παπαδιαμάντη», Ἑλλὰς 532 (1930) 11.

*

σημ. 18.: Πρόκειται γιὰ τὴν ἀθηναία Βασιλικὴ Φουλάκη († 19 Μαΐου 1914). Ὁ γάμος τους ἔγινε στὴν Καπνικαρέα στὶς 7 Φεβρ. 1901· Φώτης Δημητρακόπουλος, Ὁ μοναχὸς Ἀνδρόνικος. Λεύκωμα Μωραϊτίδη, ἐκδ. Ergo, Ἀθήνα 2002, σ. 159, στὸ ἔγγραφο ἐπικύρωσης τοῦ γάμου τοῦ Μωραϊτίδη.

Τὸ γεγονὸς καταγράφηκε καὶ στὸν Ἀθηναϊκὸ Τύπο (Ἀκρόπολις, Σκρίπ, Ἑστία). Συγκεκριμένα, τὴν Ἀκρόπολι, στὶς 10 Φεβρ. 1901, στὴ στήλη «Κίνησις», στὸ ἄρθρο «Γάμοι» γράφεται: «Εἰς τὸν ναΐσκον τῆς Καπνικαρέας περὶ ὥραν δεκάτην τῆς νυκτὸς καὶ τῶν θυρῶν κεκλεισμένων, ὑπὸ τὴν μυστηριώδη καὶ γλυκυτάτην ἀνταύγειαν ἐγχρώμων κανδηλῶν, ἐν θειοτάτῃ ἐξάρσει τῶν εὐαριθμοτάτων παρισταμένων στενῶν συγγενῶν καὶ φίλων ἐτελέσθησαν προχθὲς ποιητικώτατα εὐοίωνοι οἱ γάμοι τοῦ ἀγαπητοῦ μας διηγηματογράφου καὶ πολυτίμου φίλου τῆς “Ἀκροπόλεως” κ. Ἀλεξ. Μωραϊτίδου μετὰ τῆς δεσποινίδος Βασιλικῆς Φουλάκη.

Ἡ σεμνὴ καὶ πλήρης μεγαλείου ἱεροτελεστία διεξήχθη ψάλλοντος τὰ γαμήλια ἄσματα τοῦ ἑτέρου ἐκ τῆς δυάδος τῶν μοναδικῶν ἑλλήνων διηγηματογράφων, τοῦ κ. Ἀλ. Παπαδιαμάντη. Τοὺς δὲ στεφάνους ἀντήλλαξεν ὁ ἐκ τῶν συμπαθεστέρων ἰατρῶν τῆς πόλεως μας κ. Κ. Γιαβόπουλος. Εἰς τοὺς νεονύμφους εὐχόμεθα ἀφθόνους τὰς εὐλογίας τοῦ Θεοῦ»· Ἀνώνυμος, «Οἱ γάμοι», ἐφ. Ἀκρόπολις, 10.2.1901, σ. 4.

σημ. 9.: «Ὁ Χάρης Σταματίου, ἀδελφὸς τοῦ γνωστοῦ “Στάμ. Σταμ.” <= Σταμάτης Σταματίου >, ἐγεννήθη εἰς Ναύπακτον τὸ 1890 καὶ ἀπὸ νεαρᾶς ἡλικίας ἐπεδόθη εἰς τὴν δημοσιογραφίαν, τὴν ποίησιν καὶ τὴν βιβλιοδιφίαν. Εἰργάσθη ὡς ρεπόρτερ, μεταφραστής, ἀναγνωσματογράφος καὶ χρονογράφος μὲ τὰ ψευδώνυμα “Χάρης Ἐπαχτίτης”, “Πίκουϊκ” καὶ ἄλλα. [...] Ἀπέθανε τὸ 1951»· Κώστας Μάγερ, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Τύπου, τόμ. Β΄, Ἀθήνα 1959, τόμ. Β΄, σ. 107.

Κων. Σπ. Τσιώλης, έρευνα και άρθρο για τον κόσμο του Παπαδιαμάντη με τίτλο «Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Ἀπ’ τὸν Ἅγιο Λισαία, στοῦ Καχριμάνη», στο εβδομαδιαίο έντυπο Χρονικά Δυτικής Μακεδονίας (τευχ. 1016, 28.4.2023). Ο ίδιος επισημειώνει: «Τὴν ὑπόδειξη τοῦ ἄρθρου γιὰ τὸν γάμο τοῦ Ἀλέξ. Μωραϊτίδη ὀφείλω στὴ Λαμπρινὴ Τριανταφυλλοπούλου».

στην μνήμη του Θεού η συνοχή κι ο μετεωρισμός στη λήθη του

Μπορεί ίσαμε την τελευταία πνοή, ίσως και μετά που κι αυτή θα εκπνεύσει,
να υψωθεί [μια φωνή] από τα έγκατα των αβύσσων της καρδιάς,
από τότε που ακόμα το παιδί ήταν κρυμμένο στη μητρική γάστρα
και λίγο λίγο γινόταν...
Από τότε που το παιδί ήταν το άζυμο πρόσφορο...
Μπορεί να υψωθεί και να φτάσει ώς εκεί που η νεκρή μητέρα
συνεχίζει την πορεία της μόνο στα μάτια του Θεού *

Κυριακή έκτης Εβδομάδος

Στην δεκαετία του 1970, σ' ένα δοκίμιό του για την «Τύχη του Χριστιανικού Πολιτισμού» ο Ευγκένι Μπαραμπάνωφ έγραψε: Μυστήριο δεν είναι μόνο η θεία λειτουργία και η ενατένιση, μυστήριο είναι και η ίδια η ανέγερση του Ναού. Τα χρονικά αφηγούνται ότι, όταν κτιζόταν ο ναός της Θεομήτορος στη Σάρτρ, οι πλούσιοι ζεύονταν μαζί με τους αγρότες στα καροτσάκια που έφερναν τα οικοδομικά υλικά. Και κανείς δεν τολμούσε να αγγίξει την πέτρα που ανήκε στην Θεοτόκο, αν προηγουμένως δεν είχε εξομολογηθεί και δεν είχε συμφιλιωθεί με τους εχθρούς... Μήπως η μεγαλειώδης αρμονία του Ναού οφείλεται στην εθελοντική και ανώνυμη αυτή θυσία;

*

Τρίτη εβδόμης Εβδομάδος

Αγιογραφία: το βρέφος στην αγκαλιά που το περιπτύσσεται φανερώνει την εμπιστοσύνη που το γαλουχεί. Η εμπιστοσύνη δεν το τρέφει μόνο, το καθιστά ζωντανό όπως ένα δέντρο που απλώνει τις φυλλωσιές του σε όλους τους καιρούς, ενώ ο κορμός του βαθαίνει διαρκώς όσο και υψώνεται. [...]
Το βρέφος στην αγκαλιά που το περιπτύσσεται, συνθέτει στην αγία εικόνα μιαν Ενότητα και για το ακαριαία φρέσκο δηλαδή νέο και για το ιστορικώς βραδυφλεγές...

*

Τετάρτη εβδόμης Εβδομάδος

«Όπερ συμβαίνει τω ιχθύι εξεληλυθότι του ύδατος, τούτο και τω νοΐ συμβαίνει εξεληλυθότι της μνήμης του Θεού και μετεωριζομένω εν τη μνήμη του κόσμου... Αύτη η χώρα νεφέλη εστί της δόξης του Θεού εις ήν μόνοι οι καθαροί τη καρδία εισελεύσονται του θεάσασθαι το πρόσωπον του Δεσπότου αυτών». Ισαάκ του Σύρου: Περί λογισμών.

[...] τα αρνητικά πάθη και το κακό υπό όλες τους τις μορφές δεν είναι πράγματα, ούτε υλικά ούτε πνευματικά. Είναι σχέσεις και έξεις προς ένα περιβάλλον που δεν εναρμονίζεται με τη «μνήμη του Θεού», έξω από την περιρρέουσα θεϊκή ατμόσφαιρα. Στην ορθόδοξη θεολογία, τη λόγια και την απλή ασκητική δεν συναντά κανείς αφηρημένα σχέδια ή αναβάσεις σε διαφορετικούς ριζικά από τον δικό μας κόσμους.

Η θεολογία περιγράφει το σώμα του ανθρώπου, τις λειτουργίες του, τις έξεις της ψυχής, το περιβάλλον και την καταστασή του. Στην περιγραφή αυτή διαπιστώνει ή ενότητα και ευστάθεια όλων των λειτουργιών με ηγεμόνα την καρδιά, τον λόγο και τον νού, ή διασκορπισμό και μετεωρισμό των λογισμών και των λειτουργιών. Η συνοχή βρίσκεται στη μνήμη του Θεού, ενώ ο μετεωρισμός στη λήθη του.

Τί θα έγραφε ο Ν. Ματσούκας της «Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας» του 1985, σήμερα που η συναίνεση στη γενικευμένη θραυσματικότητα έχει πάρει τις διαστάσεις δόγματος;

Νατάσα Κεσμέτη, Ερωτήματα σε ανάλγητους καιρούς (έκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 2018, σσ. 75, 94, 95, 95, 96-97). - Το motto εκ της ιδίας (ό.π., σ. 72).

μυθολογία της συνείδησης

Η κοπέλα του

Κάθε βράδι αφήνει το κρεβάτι σιωπηλά
με τις νυχιές του έρωτα
σαν ριπές στο κορμί
εξετάζει διεισδυτικά
τα λόγια της μέρας φυλαγμένα στο ψυγείο

*

Ο Θησέας
μυθολογία της συνείδησης

Είναι αργά τώρα
κι ίσως γι' αυτό δε γίνεται να θυμηθώ·

στενά λαγούμια διαδέχονται ευθύγραμμες
στοές κι ατέλειωτους διαδρόμους
στροφές ανεξίτηλες
εκτυφλωτικά αδιέξοδα μες στο σκοτάδι
βαδίζω αδιάκοπα, ανεβοκατεβαίνω σκαλοπάτια
κυκλοφορώ αναπαράγοντας
τους ρυθμικούς κρότους των βημάτων μου

συνέχεια πίσω μου ακολουθεί, προπορεύεται
με συνοδεύει: παντού μαζί μου
μια πηχτή μυρουδιά
πως ήδη πέρασα από 'δώ
ξέρω το μέρος

Και κάπου στο ψυχρό ρίγος της αναδεύεται
μικρή η κάμπια μιας ανησυχίας
κάθε στιγμή μπορώντας να μεταμορφωθεί
στην πελώρια σκοτεινή πεταλούδα
που σκιάζει με τις φτερούγες της
τους παιδικούς κρυψώνες της ζωής μου

Μού είναι αδύνατο να θυμηθώ στα χέρια μου
πώς βρέθηκε και τούτο το κουβάρι
που ξετυλίγεται ατέλειωτο
μιά, δυό, αμέτρητες φορές
απ' όπου κι αν περάσω
ένα βήμα πάντα πιο μπροστά από μένα
παντού αφήνοντας την άκοπη συνέχεια
χωρίς ωστόσο να με οδηγεί
χωρίς καθόλου να μού δείχνει
εγώ τί γυρεύω εδώ
και τελικά πού βρίσκομαι

Γιώργος Χουλιάρας, Η άλλη γλώσσα (έκδ. Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα 1981, ποιήματα από την υποσυλλογή «Η άλλη γλώσσα», σσ. 65, 49-50).