για τον Πλήθωνα

Δάκρυα στο κελλί 

στον ουρανό τ' άστρα *

Οι ατέλειωτες συζητήσεις για την ένωση των Εκκλησιών τού είχαν δείξει πόσο λίγο ο Χριστιανισμός μπορούσε να χρησιμεύσει ως ενωτική αρχή. Κατέληξε να θεωρεί τους χριστιανούς που συζητούσαν για την ένωση ως σοφιστές, που δε ζητούσαν την αλήθεια αλλά ήθελαν να νικήσουν τους αντιπάλους τους για πολιτικά κέρδη. Αυτή την εμπορική νοοτροπία σε ζητήματα του υπερφυσικού ο Πλήθων δεν μπορούσε κατά κανένα τρόπο να τη δεχτεί· κατά τη γνώμη του, ένα τέτοιο πνεύμα ισοδυναμεί και με την άρνηση της Πρόνοιας του Θεού, από την οποία εξαρτώνται όλα. Γι' αυτό και δεν υπέγραψε την ένωση των Εκκλησιών που αποφασίστηκε στη Φλωρεντία το 1439 και έγραψε στα 1448 την πραγματεία Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, στην οποία αντικρούει στο δογματικό πεδίο τις ιδέες του φιλενωτικού Βησσαρίωνος και καταδικάζει τους Λατίνους. Εκείνο, συμπεραίνει, που θα σώσει τους 'Ελληνες δεν είναι η ένωση με τους Λατίνους. Οι 'Ελληνες θα σωθούν μόνο αν έχουν εμπιστοσύνη στη Θεία Πρόνοια κι αν διορθώσουν τις πλάνες και τα σφάλματα που διαπράττουν απέναντι του Θεού, είτε με τις γνώμες που έχουν για το Θεό είτε με τις πράξεις που κάνουν. Είναι φανερό ότι εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τον θεολόγο που αγωνίζεται για το καλό του Χριστιανισμού: είναι η φωνή του 'Ελληνα και του φιλοσόφου. Αρνείται να υπογράψει την ένωση και συγχρόνως ζητάει μια νέα καθολική ενωτική αρχή.

Β. Ν. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία [1949], (μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, έκδ. Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1977, σσ. 263-264).


----- 
* Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 15ης Ιανουαρίου 1989).

για τον Νικηφόρο Γρηγορά

Εδώ Ιθάκη 

σεντέφι κεχριμπάρι

κοράλλι *

Ως οξυδερκής θεολόγος και λεπτός διαλεκτικός, ο Γρηγοράς διείδε τον κίνδυνο ενός πολυθεϊσμού, που παραμόνευε στο βάθος της διδασκαλίας του Παλαμά με τη διάκριση της θεϊκής ουσίας από τη θεϊκή ενέργεια.

Για το λόγο αυτό κατηγορεί τον Παλαμά ότι ανανεώνει με τις χωριστές ουσίες (τις εκδηλώσεις της θείας ενέργειας) την πλατωνική θεωρία, που τοποθετεί τις ιδέες ως ενδιάμεσες μορφές μεταξύ του Θεού και του δημιουργημένου κόσμου.

Ο Παλαμάς, κατά την άποψη του Γρηγορά, ξεπερνά κι αυτή τη θεωρία του Πλάτωνος, γιατί βλέπει στις χωριστές αυτές ουσίες αδημιούργητες οντότητες.

Ο Γρηγοράς αντιτάσσει στον Παλαμά αυτό που θεωρεί ως την παραδοσιακά ορθόδοξη διδασκαλία, δηλαδή την απόλυτη θεϊκή απλότητα, την ταυτότητα της ουσίας και της ύπαρξης στο Θεό. Η θεολογική του δραστηριότητα αποδεικνύει ότι η κλασική παιδεία δεν έβλαψε καθόλου τη συναισθηματική κίνηση της ψυχής του προς το υπερβατικό.

Ούτε κλονουμένην διάνοιαν εκτησάμεθα, -έγραφε με υπερηφάνεια- ακήρατον συντηρούντες το φρόνημα της ψυχής.

Και πραγματικά παρέμεινε ακλόνητος σ' όλη τη διάρκεια του σκληρού αγώνα που υποχρεώθηκε να κάνει. Η επιμονή του, καθώς και η ποιότητα των επιχειρημάτων που εξαπέλυσε κατά των παλαμικών, προκάλεσαν το μίσος των τελευταίων, που εκδηλώθηκε βάναυσα στο νεκρό του σώμα, με τη διαπόμπευσή του στους δρόμους της πρωτεύουσας.

Β. Ν. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία [1949], (μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, έκδ. Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1977, σσ. 242-243). 


----- 
* Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 17ης Δεκεμβρίου 1992, με τίτλο: «Μεσημέρι στο Κελλί»).

ο Φιλόπονος

Γεμάτος πόνου 

ερημίτης στον κήπο 

όλος λεμόνι *

[...] πνεύμα επιστημονικό μάλλον παρά φιλοσοφικό, [...] ειδωλολάτρης που προσήλθε στο Χριστιανισμό, ο Φιλόπονος παρουσιάζει εντελώς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατανόηση αυτής της εποχής. Και πρώτ' απ' όλα ο προσηλυτισμός του, ο οποίος δεν φαίνεται να οφείλεται παρά στο γεγονός ότι η ειδωλολατρική σοφία δεν κατορθώνει πια να ικανοποιήσει ούτε το πνεύμα ούτε την ψυχή του: αηδιασμένος από τον γεμάτο μαγεία και μαντεία ειδωλολατρισμό του Πρόκλου και του Ιαμβλίχου, ζητά από το χριστιανισμό την ανάπαυση της ψυχής και του πνεύματός του. Αν η σκέψη μας είναι σωστή, τότε ο προσηλυτισμός του επιστήμονα αυτού δείχνει ότι ο χριστιανισμός προσέφερε κατά την εποχή εκείνη ένα πιο στέρεο έδαφος για τη θεωρία και την επιστημονική έρευνα, και το έδαφος αυτό δεν είναι παρά οι μεταφυσικές βάσεις του Χριστιανισμού, οι οποίες διαμόρφωναν ένα σύμπαν τέτοιο που ανταποκρινόταν καλύτερα στις απαιτήσεις του ορθολογισμού.

Β. Ν. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία [1949], (μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, έκδ. Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1977, σ. 53).


----- 
* Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 15ης Δεκεμβρίου 1992, με τίτλο: «Νύχτα στο Κελλί»).

η φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας

Στην κόψη της ημέρας 

όταν τραγουδά ο τζίτζικας 

ερημίτης ανάμεσα σε φυτά και κορμούς 

με πάθος παρά την κρήνη 

άνθος φιλεί *

Η φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας αφέθηκε να διαποτιστεί από το χριστιανικό πνεύμα· άφησε κατά μέρος την οντολογία του Ιαμβλίχου και περιόρισε κατά πολύ το ρόλο της έκστασης, βάζοντας στην πρώτη γραμμή το ενδιαφέρον για τις επιστήμες, κυρίως τα μαθηματικά. Το πιο σημαντικό είναι ότι η σχολή αυτή, εγκαταλείποντας την οντολογία του Ιαμβλίχου, έκοψε τον αποκλειστικό δεσμό μεταξύ της μεταφυσικής και του ειδωλολατρισμού και κατέστησε έτσι δυνατή τη σύνδεση του νεοπλατωνισμού και του Χριστιανισμού.

Αν η σκέψη μας είναι σωστή, τότε η πρόσκληση του Στεφάνου [Αλεξανδρέως] στην Κωνσταντινούπολη και η διδασκαλία του στο Πανδιδακτήριο έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Με τον Στέφανο, όπως και με τον Φιλόπονο, ο πλατωνισμός της Αλεξάνδρειας, ο οποίος περιείχε μερικά από τα πιο ευγενικά στοιχεία της ελληνικής παιδείας, συγχωνεύεται με την πνευματική παράδοση του Βυζαντίου.

Β. Ν. Τατάκης, Η βυζαντινή φιλοσοφία [1949], (μτφρ. Ε. Καλπουρτζή, έκδ. Σχολή Μωραΐτη, Αθήνα 1977, σ. 63).


----- 
* Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Κι εδώ εγγραφή της 20ης Ιουνίου 1990).

οι βυζαντινοί λόγιοι

ΚΥΠΡΑΙΑ 

Στιλπνό επί κεντήματος γαλανού εκ Ραβέννης 

με αστέρια στήμονες πέταλ' ανθέων 

λευκό σώμα σιγαλό * 

Οι βυζαντινοί λόγιοι είχαν το πλεονέκτημα ότι ήταν 'Ελληνες, εξοικειωμένοι από τη νεαρή τους ηλικία με τους παλαιούς εκείνους 'Ελληνες που είχαν θέσει τα θεμέλια των επιστημονικών σπουδών. Επί πλέον, παρά την πνευματική του υπερηφάνεια και τη διατυμπανιζόμενη περιφρόνησή του για τους βαρβάρους, ο ελληνικός πολιτισμός σε όλες τις εποχές ήταν εκλεκτικός. 'Οπως οι κλασικοί τους πρόγονοι, οι Βυζαντινοί ήταν έτοιμοι να πάρουν και να προσαρμόσουν γνώσεις από τους γειτονικούς λαούς.

Η θρησκεία τους προερχόταν από την Παλαιστίνη, οι νόμοι τους από τη Ρώμη, η τελετουργική τους τάξη κυρίως από την Περσία, ακόμη και μερικά από τα δευτερεύοντα στοιχεία του τελετουργικού τους από την Κίνα! Η ανταλλαγή ιδεών και μορφών τέχνης με τη μουσουλμανική Ανατολή ήταν αδιάκοπη. Στην τελευταία μάλιστα αυτή εποχή, χάρη στον Πλανούδη και στον Δημήτριο Κυδώνη ανακάλυπταν ότι υπήρχε κάτι που μπορούσαν να μάθουν ακόμη και από τη Δύση που περιφρονούσαν για τόσο μεγάλο διάστημα. [...]

Steven Runciman, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση (μτφρ. Λ. Καμπερίδης, έκδ. Δόμος, Αθήνα 1980, σ. 99).


----- 

* Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 20ης Ιουνίου 1990. Και η σημείωσις αυτόθι: «Κυπραία: Γενικό όνομα κοχυλιού της οικογένειας των Cypraoidea, στην οποία ανήκει το είδος του εν λόγω κοχυλιού Ovula ovum»).

ο τύπος του φιλοσόφου

'Εξω στο δάσος

κελαηδά ένα πουλί

ποιός είναι μόνος; *

Στον Θεαίτητο και στον Γοργία περιγράφεται ο τύπος του φιλοσόφου. Από τα νεανικά του χρόνια δεν γνωρίζει τον δρόμο για την πλατεία, δεν ξέρει πού είναι το δικαστήριο, η εκκλησία του δήμου ή οποιοδήποτε άλλο μέρος δημοσίων συναθροίσεων. Δεν γνωρίζει τους νόμους και τα ψηφίσματα, ούτε κάν στον ύπνο του δεν τού περνά η σκέψη να συμμετάσχη σε οποιαδήποτε ένωση, συνέλευση, πολιτικό γεύμα και να επιδιώξη την εξουσία: «αλλά τω όντι το σώμα του σαν να έχη πέσει και να βρίσκεται προσωρινά στην πόλη, ο νους του όμως αφού περιφρονήση όλα αυτά που νομίζει μικρά και ανάξια λόγου, όπως λέει ο Πίνδαρος, πετά παντού μετρώντας τα βάθη της γης και τα επίπεδά της και παρακολουθώντας στο στερέωμα την πορεία των άστρων και ερευνώντας συνολικά και λεπτομερώς την φύση κάθε πραγματικότητος στην ολότητά της και δεν συγκαταβαίνει σε τίποτε πολύ κοντινό του».

Ευγένιος Τρουμπετσκόϊ, Η κοινωνική ουτοπία του Πλάτωνος (μτφρ. Δ. Τριανταφυλλίδης, έκδ. Αρμός, Αθήνα 1999, σσ. 83-84). 


----- 

* Απ' αφορμή τούτο το σπάραγμα εικάζω πως, όπως παρουσιάζεται ο τύπος του Σωκράτη στις Νεφελές, έτσι ακριβώς ορίζεται και ο τύπος του φιλοσόφου στον Πλάτωνα. Στο motto, όμως, ολίγος Συμεών ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 5ης Αυγούστου 1993, με τίτλο: «Πρωί στο Κελλί»).