η ψυχική γεωμετρία του ανθρώπου

Μού αρέσει να ζωγραφίζω γυμνά, γιατί έτσι μπορεί να κατανοήσει κανείς την ψυχική γεωμετρία του ανθρώπου. Μετά φόβου θεού, πίστεως και αγάπης.

Πρέπει να αντιμετωπίζει κανείς το σώμα σαν έργο του αγαθού πατρός θεού, και όχι του σατανά όπως επίστευαν οι επάρατοι εχθροί της εκκλησίας, μονοφυσίτες.

Για να υπάρχει νυμφίος πρέπει να υπάρχει και γάμος και πρέπει να μάθουμε ποιός παντρεύεται ποιόν. Μην πλανάσθε, Ιουδαίοι. Το σώμα το φθαρτό παντρεύεται με την αθάνατη ψυχή και γιαυτό έχει κοσμηθεί ο νυμφώνας της εκκλησίας. Όσα είπα είπα, δεν είμαι όμως θεολόγος. [..]

Στα πρώτα ζεϊμπέκικα που εζωγράφισα, τις φιγούρες τίς έντυσα με στρατιωτικά ή ναυτικά ρούχα γιατί απ' αυτούς είδα να χορευέται ο χορός αυτός.

Όταν άρχισα να ζωγραφίζω γυμνούς χορευτές με πείραζε κάπως και, για να κάνω πιθανά τα οράματά μου, επινόησα με τη φαντασία μου παραλιακά καφενεδάκια στα οποία αναδυόμενοι κολυμβητές, υπό τους ήχους ενός βραχνού φωνόγραφου ή ενός τζουκ μποξ έρχονταν στο τσακίρ κέφι και χόρευαν ζεϊμπέκικο ή τσάμικο, αλλά

προς τί οι δικαιολογίες μου όταν ο Ανδρέας Εμπειρίκος το είπε μια για πάντα για μένα, ότι οι φιγούρες μου είναι πάντα γυμνές, ακόμη κι όταν είναι ντυμένες.

Τσαρούχης, Ζεϊμπέκικα και μερικά άλλα (κατάλογος ομώνυμης Έκθεσης στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη, Αθήνα Μάιος 1982, σ. 14).

εκουσίως από αγάπη

Η βιβλική εικόνα του «λύτρου» και της «καταλλαγής», η οποία θέλει να σημάνει την ελεύθερη κενωτική πρωτοβουλία του Θεού, προσέλαβε στη δυτική θεολογία της απολύτρωσης, από τον Αυγουστίνο και τον Άνσελμο έως τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, την έννοια του δικανικού ανταλλάγματος και της τιμωρίας για την ικανοποίηση της οργισμένης θείας δικαιοσύνης και την εξιλέωση της αμαρτωλής ανθρωπότητας μέσω της θυσίας του Μονογενούς Υιού του Θεού.

Στην Ορθόδοξη Παράδοση όλη η πορεία και ο σκοπός της ενανθρώπησης, ακόμη και οι πλέον οδυνηρές όψεις του Σταυρού και του πάθους, πραγματοποιήθηκαν εκουσίως και από αγάπη.

Η δε ευδοκία του Πατρός ουδεμία σχέση μπορεί να έχει με την δικανικού, ψυχολογικού και ανθρωπομορφικού τύπου ικανοποίηση της θεϊκής δικαιοσύνης.

Ο Πατήρ ευδοκεί το μυστήριο της ενανθρώπησης, αλλά δεν «τέρπεται» από το πάθος και τη θυσία του Μονογενούς Υιού του πάνω στον Σταυρό.

Ο Θεός δεν είχε ανάγκη από τη θυσία του Χριστού. Ανάγκη είχε ο άνθρωπος και το έργο αυτό το πραγματοποίησε ο ενανθρωπήσας Υιός ελευθέρα και αγαπητικά κατά θεία συγκατάβαση.

*

Αν και η ψυχή του Χριστού χώρισε τοπικά κατά την τριήμερη ταφή του σώματός του, ωστόσο παρέμεινε ενωμένη υποστατικά διά του Λόγου. Ο θάνατος της ανθρωπότητας του Χριστού, ενώ προκάλεσε τον χωρισμό της ψυχής από το άχραντο σώμα, δεν υπήρξε παρά προσωρινή ύπνωση. Γιατί όχι μόνο δεν προκάλεσε διαφθορά και διάλυση στο σώμα, αλλά η τριήμερη νέκρωση και ταφή έδωσε την ευκαιρία στον μόνο ελεύθερο από τα δεσμά του θανάτου Χριστό να κατέλθει στην Άδη.

Σταύρος Γιαγκάζογλου, «Ο Σταυρός και η Ανάσταση του Χριστού - Ένα ερμηνευτικό σχόλιο για τη διαχρονική σημασία τους», εν periou (4.5.2024), απ' εδωδά!

και περί της ημέρας της Αναστάσεως

«Αν η σάρκα υπάρχει εξαιτίας τού πνεύματος,
αυτό είναι θαύμα,
αν όμως το πνεύμα υπάρχει εξαιτίας τής σάρκας
αυτό θα ήταν θαύμα θαυμάτων»

Κατά Θωμάν Ευαγγέλιο

[...] πρέπει να επισημανθεί ότι η ασυνέπεια τής συχνά επαναλαμβανόμενης ρήσης τού Ιησού για την ανάστασή του, τρεις ημέρες μετά τον θάνατό του, είναι καθαρά φαινομενική αν κάποιος λάβει υπόψη τον τρόπο ορισμού τής ημέρας στο εβραϊκό ημερολόγιο.

Σταυρώνεται πριν δύσει ο ήλιος την Παρασκευή, οπότε με τη δύση περνά η πρώτη ημέρα, μεσολαβεί το Σαββάτο και η υποτιθέμενη ανάσταση συμβαίνει, όπως αναφέρεται στα Ευαγγέλια «Τη δε μιά των σαββάτων όρθρου βαθέος» (Λουκ. 24:1), κατά το ξημέρωμα της 1ης ημέρας της εβδομάδος, δηλαδή όντως κατά την 3η ημέρα από του θανάτου του σύμφωνα με τη λογική τού ημερολογίου τους.

Ενώ δηλαδή μεσολαβεί πραγματική διάρκεια περίπου 1,5 24ώρου, η ανάσταση συμβαίνει όντως την 3η ημέρα από του θανάτου του.

*

[...] Ο Απόστολος Παύλος, στην Α' Επιστολή προς Κορινθίους [5:7, 15:20] αναφέρει ότι ο Ιησούς θυσιάστηκε, εγκαινιάζοντας μια νέα θυσία και ένα νέο Πάσχα, συνδεόμενος έτσι με τη θυσία του πασχαλινού αμνού κατά το εβραϊκό Πάσχα.

Πολλοί βλέπουν εδώ μια χρονολογική αναφορά της θυσίας τού Χριστού στην 14η τού Νισάν, κατά την οποία τελείτο η σφαγή των αμνών κατά το εβραϊκό Πάσχα μεταξύ 3 μ.μ. και 5 μ.μ., ενώ το δείπνο τού Πάσχα συνέβαινε κατά την αρχή τής 15ης τού Νισάν, μετά δηλαδή τη δύση του ηλίου και την έναρξη τής νέας ημέρας (Λευιτικόν 23:5, Αριθμοί 28:16).

Σε άλλο σημείο της Επιστολής αναφέρεται ότι ο Ιησούς αναστήθηκε ως απαρχή των κεκοιμημένων, βλέποντας κάποιοι και σε αυτήν τη ρήση μια χρονολογική αναφορά για την ημέρα τής Ανάστασης στην ημέρα τής εορτής τών πρώτων καρπών που εορταζόταν την 16η τού Νισάν (Λευιτικόν 23:11, Αριθμοί 28:26), την επομένη δηλαδή τού Πάσχα, όπως προκύπτει και από τη διήγηση τού Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, όπου ο Ιησούς παραμένει στον Άδη το Σάββατο, ημέρα τού Πάσχα και ανασταίνεται την επομένη.

Οι αναφορές λοιπόν τού Παύλου, έστω και συμβολικά διατυπωμένες, είναι απόλυτα συντονισμένες με τις ημερολογιακές αναφορές τού Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου για τον θάνατο τού Ιησού την παραμονή τού Σαββάτου τού Πάσχα και την Ανάστασή του την επομένη τού Σαββάτου τού Πάσχα.

«Και αυτός Ιησούς κατά την ημών σωστικήν αγαθουργίαν
εις εκφαντορικήν εληλυθώς τάξιν
«Άγγελος μεγάλης βουλής» ανηγόρευται.
Και γαρ ως αυτός αγγελοπρεπώς φησίν,
όσα ήκουσε παρά του πατρός ανήγγειλεν ημίν».*

*

Τους Αγίους στην Εκκλησία μας τούς τιμούμε γιατί πέρασαν τα τρία στάδια της πνευματικής ζωής. Δηλαδή από το στάδιο της καθάρσεως της καρδιάς μέσω της βαθειάς ταπεινώσεως και μετάνοιας, έφτασαν στο στάδιο του φωτισμού του νού και έτσι απέκτησαν τη νοερά προσευχή και τέλος στο στάδιο της θεώσεως και της θεοπτίας.

Μάρκος Ν. Δενδρινός, Αναζητώντας το έτος Μηδέν. Επιστημονική εκτίμηση των ημερομηνιών γέννησης, θανάτου και ανάστασης τού βιβλικού Ιησού με βάση τις ευαγγελικές περικοπές και τα ιστορικά στοιχεία της εποχής (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2021, σσ. 46, 47-48). -Ως motto το motto του ιδίου βιβλίου (ό.π., σ. 9). Ενώ χαμηλά ως motto κατακλείδα φθέγμα και γράμμα Διονυσίου του Αρεοπαγίτου. Στο κλείσιμο σπάραγμα λόγου λαϊκού τινός ιεροκήρυκος.

και περί του έτους της Σταυρώσεως

1) Ο θάνατος του Ηρώδη Αγρίππα γνωρίζουμε ότι συνέβη στην Καισάρεια το έτος 44, κατά τη διάρκεια μιας εορτής μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου. Αυτό υποστηρίζεται από διάφορους ιστορικούς.

2) Ο θάνατος του Αγρίππα συνέβη, όπως φαίνεται στις Πράξεις [12:21-25], την περίοδο τής δεύτερης επίσκεψης τού Αποστόλου Παύλου στην Ιερουσαλήμ, μαζί με τον Βαρνάβα και τον Τίτο, για μια ιδιωτική συνάντηση με τους πρωτεργάτες τής χριστιανικής κίνησης, Πέτρο και Ιάκωβο, με σκοπό να παρουσιάσει το προσωπικό του πρόγραμμα για προσηλυτισμό των εθνικών.

3) Η δεύτερη αυτή επίσκεψη τού Παύλου στην Ιερουσαλήμ αναφέρεται από τον Παύλο στην Επιστολή Προς Γαλάτας [1:18, 2:1] ότι συνέβη μετά από δεκατέσσερα έτη από κάποιο συμβάν αναφοράς Χ.

Στο προηγούμενο όμως κεφάλαιο της Επιστολής, πάλι ο Παύλος αναφέρεται ότι είχε επισκεφθεί την Ιερουσαλήμ (για πρώτη φορά) τρία έτη μετά τη μεταστροφή του.

Άλλοι συγγραφείς θεωρούν ως συμβάν Χ την πρώτη του επίσκεψη στην Ιερουσαλήμ, που αναφέρεται πιο πριν, και άλλοι τη μεταστροφή του.

Το επιχείρημα τής δεύτερης άποψης είναι καθαρά 'γραμματικό', αφού οι υποστηρικτές του εκμεταλλεύονται την πρόθεση «διά» αντί για την πρόθεση «μετά», οπότε υποστηρίζουν ότι η χρονολογική αναφορά «διά δεκατεσσάρων ετών» γίνεται με σημείο αφετηρίας τον προσηλυτισμό του και όχι το αμέσως προηγούμενο αναφερθέν συμβάν της πρώτης του επίσκεψης στην Ιερουσαλήμ.

*

Παραδοχή 1. Αν το συμβάν Χ είναι η πρώτη επίσκεψη του Παύλου στην Ιερουσαλήμ, τότε η Σταύρωση συνέβη το έτος 27.

Σε αυτή την περίπτωση, ο προσηλυτισμός του είχε συμβεί (ακολουθώντας περιεκτικό υπολογισμό) το έτος 44 - (14+3) + 1 = 28.

Πόσο όμως απέχει το γεγονός τής Σταύρωσης από τον προσηλυτισμό τού Παύλου; Οι μελετητές εκτιμούν τη χρονική απόσταση περί τους εννέα μήνες, χοντρικά ένα έτος.

Οπότε με βάση τα στοιχεία αυτά η Σταύρωση συνέβη το έτος 27.

*

Παραδοχή 2. Αν το συμβάν Χ είναι ο προσηλυτισμός του Παύλου, τότε η Σταύρωση συνέβη το έτος 30.

Στην περίπτωση αυτή ο προσηλυτισμός συνέβη το έτος 44-14+1=31, οπότε με βάση τα στοιχεία αυτά η Σταύρωση συνέβη το έτος 30.

Μάρκος Ν. Δενδρινός, Αναζητώντας το έτος Μηδέν. Επιστημονική εκτίμηση των ημερομηνιών γέννησης, θανάτου και ανάστασης τού βιβλικού Ιησού με βάση τις ευαγγελικές περικοπές και τα ιστορικά στοιχεία της εποχής (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2021, σσ. 48-50).

χωριστά για τον καθένα

Θυμήσου, τις νύχτες του καλοκαιριού μαζί ολόφωτη
έφεγγες ανάβοντας όλα τα άστρα της ψυχής σου
και άνθιζε πανσέληνο στα χέρια το κορμί σου.*

ΚΥΚΛΟΙ

Ομόκεντρους κάνει κύκλους που ολοένα μικραίνουν
πάνω από το θήραμά του το γεράκι
με το μάτι, με το φτερό, ζυγίζοντας
τόπο και απόσταση κι εκείνο
απ' την ανάγκη σπρωγμένο εμπρός
ευθεία τρέχει στο χαμό του.

Είναι ωσάν ο παρατηρητής θεός
την εύνοια στον ένα να χαρίζει
ενώ διακριτικά αποχωρεί μπροστά
στην υπεροχή της μοίρας τού άλλου.
Μα ποιός θα οριστεί κριτής στων θεών τις πράξεις;

[...]

*

ΕΠΙ ΜΑΤΑΙΩ

Το έρημο δέντρο το μοναχικό
απλώνει ρίζες, ανοίγει κλαδιά.
Με τα πουλιά συνομιλεί
στον άνεμο απαντάει.
Πίνει τον ήλιο και μεθά
φεγγάρι και λυγιέται.
Και το στοιχειώνει κεραυνός
ή χέρι ξυλοκόπου.

*

ΠΑΣΧΑ ΣΤΑ ΠΕΛΑΓΑ

Στο δικό μας Πάσχα
ο Χριστός θα σταυρωθεί και θα αναστηθεί
χωριστά για τον καθένα.
Μικρά τής επιθυμίας ωσαννά θα προσπαθήσουν
είσοδο θριαμβική στο μαζί, πλην ματαίως
Ιούδας ο δρόμος και θηλιά η στιγμή. Σταύρωσον.

[...]

*

Έγιναν θρησκείες για τη λατρεία της ανυπαρξίας
και της αυτοκαταστροφής,
εν ονόματι της αιώνιας γαλήνης
στους κόλπους του μηδενός.*

Γιώργος Γώτης, Συγκλίνοντες άνεμοι (έκδ. Στιγμή, Αθήνα 2018, σσ. 50, 54, 67). -Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 15 από το ποίημα «Άμλετ»). Ωραία ποιήματα και τα «Ελένη Σελήνη» (σσ. 16-17) και «Ο Απόλλωνας στα τείχη» (σσ. 18-19).

-----
* Η κατακλείδα εκ του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα (μτφρ. Μίνα Ζωγράφου, έκδ. Δαρεμά, Αθήνα χ.χ., σ. 345: Απρίλιος 1877. ΚΕΦ. ΔΕΥΤΕΡΟ. «Το όνειρο ενός γελοίου - Φανταστικό παραμύθι»).

τα αόρατα γηρατειά

Είναι λίγο να πεθαίνεις, άμα δεν έχεις φαντασία,
άμα όμως έχεις, είναι πάρα πολύ.
F. Céline,
Voyage au bout de la nuit *

Άμα περάσεις τα ογδόντα σού λένε: «Μια χαρά κρατιέσαι, φαίνεσαι νέος». Λόγια γλυκά για όποιον τα λέει, αλλά για εκείνον που τα ακούει ανοίγουν τη δίνη του χρόνου όπου βυθίζεται σαν να έπεσε σε κινούμενη άμμο.

Τα γηρατειά προχωρούν στο σκοτάδι, με το αθόρυβο βήμα των συμπτωμάτων, εκπαιδευμένων ομάδων καταστροφής που βάζουν μπρος την απρόσμενη, απρόσδεκτη και αυξανόμενη ομοιότητα με τους ξένους. [...] τα γηρατειά μοιάζουν με τους τσιγγάνους, ζούν με τις ελεημοσύνες.

Ποιητές, συγγραφείς και φιλόσοφοι που μίλησαν για τα αποτρόπαια γηρατειά, τις περισσότερες φορές δεν έφτασαν ποτέ σε αυτή την ηλικία· συνεπώς μιλούσαν για τα γηρατειά κάποιου άλλου και αυτό είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό.

*

[...] άμα είναι να γεράσεις, θα γεράσεις, και αν βιάζεσαι πολύ θα έχεις άσχημο τέλος. Θα πρέπει να αντισταθούμε στον πειρασμό των φροντίδων και των προνομίων. Θυμάμαι τον Eugenio Montale, στη Φλορεντία, κατά τη διάρκεια του πολέμου· δεν ήταν ούτε πενήντα ετών και παρίστανε τον γέρο με την καρώ κουβερτούλα στα γόνατα και περπατούσε σέρνοντας τα πόδια. Προστατευόταν από τις βόμβες με την «αρχαιότητα».

Ήμουν νέος, όταν εξέδωσα, πριν από σαράντα χρόνια, το Monsieur Teste του Paul Valéry, αλλά μόνο τώρα μού φαίνεται πως καταλαβαίνω κάποια λόγια που τότε είχα επιχειρήσει να αντιγράψω σε ένα τετραδιάκι:

«Όταν είναι κανείς παιδί ανακαλύπτει τον εαυτό του, ανακαλύπτει αργά τον χώρο τού σώματός του. Αγγίζει τη φτέρνα του, πιάνει το δεξί του πόδι με το αριστερό χέρι και κατορθώνει να σφίξει το κρύο πόδι μέσα στη ζεστή φούχτα. Τώρα ξέρω τον εαυτό μου από στήθους, ακόμη και την καρδιά».

Το σώμα και η ύλη είναι έτοιμα να καταρρεύσουν και πίσω από εκείνες τις σκιές υπάρχει το κενό, μία τρύπα σκαμμένη στη γή για κάτι που θα βλαστήσει αύριο, κρυφά από τα δικά μας μάτια που είναι γεμάτα χθες.

*

Όταν είσαι γέρος, γίνεσαι αόρατος: σε μια αίθουσα αναμονής, όλοι στη σειρά, μπαίνει μια κοπέλα ψάχνοντας κάποιον. Κοιτάζει τριγύρω και όταν φτάνει σ' εσένα σε προσπερνά λες και είσαι κολονάκι στην εθνική οδό. Τότε ξεκινούν τα γηρατειά. [...]

Θα πρέπει να διασχίσουμε την έρημο των γηρατειών με τα μάτια πυρακτωμένα από αγάπη. Αρκούν, γιατί βλέπουν για τελευταία φορά και τα πάντα αποκτούν την ιερή τους φύση.

Το τέλος να ξεκινήσει από τον εγκέφαλο. Πριν από τρεις αιώνες ο Σουηδός μυστικιστής Emanuel von Swedenborg έγραφε ή καλύτερα πληροφορούσε «ex auditis et visis» [διά ακοής και διά οράσεως, σύμφωνα με όσα είδα και όσα άκουσα] ότι στο επέκεινα πρώτα χάνεται η μνήμη, κατόπιν οι επιθυμίες, μέχρι που το στυλωμένο μάτι δεν βλέπει παρά το φώς τού Θεού. Να είναι αυτό άραγε το χαμόγελο των νεκρών;

*

πώς να διδάξουν εκ νέου, ενάντια
στην τσιγγουνιά των ηλικιωμένων,
τη σπατάλη του χρόνου,
η οποία κάνει πλούσιους τους νέους.*

Το φθινόπωρο, όταν τα λουλούδια γέρνουν το κεφάλι τους, τα κόβω (και ασφαλώς δεν είμαι ο μόνος που το κάνω) και στη συνέχεια τα βάζω κλεφτά στις τσέπες, για να κρύψω την απρέπεια τού επικείμενου τέλους.

*

Θυμάμαι ένα ατύχημα που είχα, όταν ήμουν παιδί. Έτρεχα στην κατηφόρα και στο τέλος, σκοντάφτοντας, χτύπησα με το στήθος πάνω σε μια μυτερή πέτρα. Πόνεσα τόσο πολύ που πίστεψα πως ήμουν νεκρός. Είχα δεί τα ανθρώπινα κορμιά που είχε διαμελίσει ο σεισμός, αλλά η ιδέα τού θανάτου σαν ένα λάθος βήμα, σαν ένα στραβοπάτημα, η ιδέα τού εφήμερου με συνόδευσε σε όλη μου τη ζωή.

Ενθυμούμαι ότι, στη διάρκεια τού πολέμου, σε μια ημέρα μάχης, περισυνέλεξα έναν τραυματία και τον φόρτωσα στους ώμους. Είναι αλήθεια ότι τον έσωζα, αλλά ταυτοχρόνως εκείνο το σώμα λειτουργούσε και σαν ασπίδα μου. Αυτή η πρώτη ανάμνηση που μού ήρθε στο μυαλό συνάπτεται με τη συνείδηση. Να είναι άραγε αυτή η «μαύρη τρύπα» που βρίσκεται έξω από τον χρόνο και τον χώρο;

Ένα κοριτσάκι, περνώντας μπροστά από μία οθόνη
όπου υπήρχε η ακίνητη μορφή ενός άνδρα,
λέει με φυσικότητα: «Πρέπει νά 'ναι νεκρός.
Όταν δεν κουνιούνται, σημαίνει ότι είναι νεκροί».
Ζωή σημαίνει κίνηση και αντιστρόφως.

Valentino Bompiani, Τα αόρατα γηρατειά (μτφρ. Παν. Τσιαμούρα, έκδ. Άγρα, Αθήνα 2009, σσ. 9-10, 11-12, 13, 16-17, 36, 40). - Το ενδιάμεσο motto και η κατακλείδα εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 26, 19), αλλά το αρχικό motto είναι του Σελίν (από το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας) και ως παράθεμα (ό.π., σ. 19).

το πάθος που γεννά Χαμαιδράκοντες

Το στοίχημα για νέους εκφραστικούς τρόπους
που θα μιλήσουν για τις νέες μας
ψυχικές διαθέσεις είναι πάντα ανοιχτό.*

...Η πόλη ετούτη που ένιωσε καλά τι σημαίνει να κλείνει ο κόσμος, όταν έκλεισαν τα σύνορα της βόρειας ενδοχώρας, βρίσκεται σήμερα σε σταυροδρόμι κρίσιμο. Ένας περίπατος ωστόσο, κάποιο πρωί, στο μεγάλο προμαχώνα πίσω από τη Ροτόντα, που όλοι ονόμαζαν πύργο του Χαμαιδράκοντα και σήμερα φιλοξενεί μονάχα βλέμματα και ιδέες, θα πείσει ότι η πόλη αυτή έχει ακόμη πυρετική φαντασία, έχει το πάθος που γεννά Χαμαιδράκοντες.

Αυτούς που θα υπερασπίζονται εσαεί τη μνήμη της και θα εργάζονται για εκείνο τον νέο πολιτισμό που θα δικαιώσει τα εκατό χρόνια ελευθερίας.

Έργα νέα ζητά τούτη η πόλη για να λαμπρύνουν ξανά όχι μόνο την ίδια αλλά συνολικά τον νεώτερο ελληνισμό ώστε να βγεί κάποτε από το τέλμα αυτό που τον κατατρώει δεκαετίες τώρα...

*

Το άνοιγμα σε ευρωπαϊκές επιρροές εδώ [ενν. στη Θεσσαλονίκη] θ' ακολουθήσει γεωγραφικές επιταγές. Κι αν η αθηναϊκή γενιά του Τριάντα προεκτείνει ιδεατά τον οριζόντιο άξονα Ιωνία-Αθήνα-Παρίσι, η σχολή της Θεσσαλονίκης, όπως τη γνωρίζουμε κατ' αρχάς με τις «Μακεδονικές Ημέρες», θα είναι το νότιο άκρο ενός κάθετου άξονα με την Κεντρική Ευρώπη κορυφή. Θα είναι το κέντρο που ενώνει τον ελληνικό νότο με τον ευρωπαϊκό βορρά μέσω του δρόμου Αξιού-Μοράβα.

[...] Με πυρήνα τις «Μακεδονικές Ημέρες» αναδείχτηκε ένα νέο ύφος, με θεμελιώδη στοιχεία τον εσωτερικό μονόλογο, τη χαλαρή δομή (με περιορισμό ή και ανατροπή της πλοκής) και την αποσπασματική αφήγηση, σε μια άρρηκτη σχέση των δημιουργών με το φυσικό περιβάλλον της πόλης που αυτό κυρίως και όχι η καταγωγή σφράγισε το έργο τους. Έργο με ενότητα, παρά τις διαφορές που σε όλα τα ρεύματα και τις σχολές συναντάμε.

[...] Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κορυφαίος πεζογράφος αυτής της σχολής, ο Στέλιος Ξεφλούδας (1901-1984), εισηγητής του εσωτερικού μονολόγου στη λογοτεχνία μας [...]. Η δίχως γεγονότα υπόθεση και πρόσωπα πεζογραφία του, μαρτυρεί την καταθλιπτική μοναξιά του ανθρώπου σ' ένα κατατεμαχισμένο κόσμο. Η αγωνία οδηγεί στο χάος όπου δεν είναι πια δυνατή καμία ισορροπία [...].

*

Μία άλλη μορφή των «Μακεδονικών Ημερών», ο έξοχος κριτικός νούς του περιοδικού, ο Πέτρος Σπανδωνίδης (1890-1964), που έχει εμφανιστεί και ως πεζογράφος [...], είναι αυτός που θα θέσει τον Απρίλιο του 1959 (ξεκινώντας στη «Νέα Εστία» σειρά κριτικών κειμένων με τίτλο «Συνομιλίες με τον εαυτό μου») ένα μείζον αίτημα της φιλοσοφίας της ιστορίας που αφορά άμεσα και τη λογοτεχνία. Μία πρότασή του θα έπρεπε να είχε προκαλέσει, αν είχαμε πνευματική ζωή σε εγρήγορση, ευρύτατη συζήτηση:

«Είναι καιρός», έγραφε «να μεταστούμε από τον αστερισμό της παγανιστικής μορφολατρίας και του αρμονικού κάλλους όπου μάς έχει εντάξει η γεωγραφική μεσογειακή μας μοίρα, στον αστερισμό της δύναμης και της τόλμης μπροστά στο ανεξερεύνητο, το προ-αρμονικό, το ουσιαστικό ή και το γυμνά εκφραστικό».

[...] Οι ιδέες του Σπανδωνίδη αποκαλύπτουν, νομίζω, τις προθέσεις εκείνων των πεζογράφων της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης που δεν ήταν απλώς πιο κοντά σε νεωτερικές επιρροές απ' ό,τι οι ποιητές της πόλης, αλλά τολμώ να πώ ήταν πιο μπροστά και από την περίφημη γενιά του Τριάντα που ξετυλίγει τον ίδιο καιρό το έργο της στην Αθήνα. [...] Από τη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε η σύνδεση της λογοτεχνίας μας με μορφές όπως ο Προυστ, ο Κάφκα, ο Μαλρώ, ο Ρίλκε, ο Τσβάιχ, ο Τόμας Μαν, ο Μαρινέτι, η Γουλφ, η Μάνσφιλντ, ο Τρακλ.

*

Οι πεζογράφοι της Θεσσαλονίκης δουλεύουν έτσι τα μυθιστορήματά τους εσωτερικά, μουσικά, με υποτυπώδη μύθο που διαστέλλεται από την αφήγηση: ως ένα οδοιπορικό του ενδότερου χώρου που καταγράφει είτε την εσωτερική περιπλάνηση (ακόμη κι όταν απέξω δεν υπάρχει καμιά κίνηση) είτε την εσωτερική ακινησία, ακόμη κι όταν εξωτερικά τα τοπία εναλλάσσονται. Ο έξω κόσμος διαλύεται στον εσωτερισμό, συγχέεται με αυτό που ο Μπερξόν ονόμαζε αδιάκοπη μελωδία της ψυχικής μας ζωής.

*

[...] αν οι Αθηναίοι νομίζουν ότι ξέρουν ποιοί είναι, οι Θεσσαλονικείς έχουν την τραγική αμφιβολία διότι δεν ξέρουν ποιοί πραγματικά είναι. Κι αυτό είναι το ακριβό μυστικό του φλογερού ρομαντισμού που εμπνέει τον εσωτερικό μονόλογο.

[...] ήταν επόμενο η ιδιαίτερη σχέση της Θεσσαλονίκης με τη βυζαντινή μυστική παράδοση, με την Ιουδαϊκή εσωτερικότητα αλλά και με την Κεντρική Ευρώπη, μέσα σ' ένα ομιχλώδες, υποβλητικό φυσικό περιβάλλον, να φέρουν πρώτα σε αυτή την πόλη τον εσωτερικό μονόλογο. Στη Θεσσαλονίκη με τις έντονες μεταφυσικές και αναχωρητικές διαθέσεις, ο εσωτερικός μονόλογος είναι η μόνη διέξοδος από την απομόνωση και τον ερμητισμό.

*

Ως προς τη Θεσσαλονίκη όμως (αυτό το διαιώνιο ελληνικό προγεφύρωμα στον κόσμο του βορρά), δεν είναι τυχαίο ότι χρειάστηκε η απελευθέρωση για να κινηθεί η λογοτεχνική δημιουργία. Κοινοτοπία μα αλήθεια: Η τουρκική κυριαρχία αφυδάτωνε κάθε πνευματικότητα.

*

Ο Νίκος Μπακόλας (1927-1999) από την πλευρά του, με τη μαγεία και το δέος της συλλογικής φαντασίας να διαπερνά μια γραφή που ακολουθεί τη νεωτερική τεχνική της ροής της συνείδησης, πλάθει κι αυτός ξανά την ιστορία με τη μουσική του αφήγηση. Ανασύρει από το υποσυνείδητό του μνήμες προφορικές που έχουν υλοποιηθεί και εικόνες τρίτων, όλα τα στοιχεία που συναρθρώνουν μία παράδοση. Η ιστορία της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης, τοπία, πολεμικές σκηνές, προσφυγικές αναμνήσεις, ο εβραϊσμός και η ασύγκριτη οδύνη του, εγγράφονται ως συμβάντα αποδεδειγμένης ιστορίας που ξεπερνούν σε σήμανση το ύφος της γραφής του. Ρεαλισμός δεν είναι πια η πιστή αναπαράσταση μα η οδυνηρή αναπόληση της ενδόμυχης, ξεχασμένης ίσως από επικαλύψεις του χρόνου, πραγματικότητας.

*

Ποιός ήταν όμως ο Χαμαιδράκων; Πρόκειται για τον βυζαντινό πολέμαρχο που διακρίθηκε στην άμυνα της πόλης κατά την πολιορκία από τους Νορμανδούς το 1185, όταν άγρυπνος φύλαγε τον πιο αδύναμο, τον πιο ετοιμόρροπο πύργο που «ανανεωτές» πολεοδόμοι γκρέμισαν τον περασμένο αιώνα.

Κώστας Χατζηαντωνίου, Η πεζογραφία της Θεσσαλονίκης (έκδ. Κουκούτσι, Αθήνα 2016, σσ. 50, 15-16, 17, 19, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 36, 7). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 48).