παρθένος έτεκεν∙ αύξει φως

Η ιδέα του Βασιλέως Ηλίου έρχεται στη Ρώμη από την Ανατολή και συμπληρώνει την αποθέωση των αυτοκρατόρων. Από τον τρίτο αιώνα ο αυτοκράτορας παρασταίνεται μ' ακτινωτό στέμμα, σαν «Ανίκητος 'Ηλιος». Η ιδέα περνά με τον Κωνσταντίνο στη Νέα Ρώμη. Κολοσσικό άγαλμα του 'Ηλιου, με τη λόγχη στο 'να χέρι και τη σφαίρα με το σταύρο στ' άλλο του, παράσταινε τον Κωνσταντίνο-'Ηλιο: «Κωνσταντίνω λάμποντι Ηλίου δίκην». 'Ενα στοιχείο της βυζαντινής Στέψης, το σήκωμα του αυτοκράτορα πάνω στην ασπίδα, παίρνει, μέσα από τον κοσμικό συμβολισμό της ασπίδας, τη σημασία πως ο αυτοκράτορας υψώνεται σα νέος 'Ηλιος. Τη νύχτα της 24 προς την 25 Δεκεμβρίου, οι Εθνικοί γιορτάζαν τη Γέννηση του 'Ηλιου. Κατά τα μεσάνυχτα βγαίναν από τα ιερά και μηνούσαν τη Θεία Γέννηση: «Η παρθένος έτεκεν∙ αύξει φως». Η γέννηση του 'Ηλιου από μιάν ουράνια παρθένα ήταν ισχυρός πειρασμός για τους Χριστιανούς να μεταφέρουν στη γιορτή τη γέννηση του 'Ηλιου της Δικαιοσύνης. Η αρχαία όμως σημασία της γιορτής επιζεί μέσα από την ηλιακή παράσταση των αυτοκρατόρων. Την προεόρτια εσπέρα ο αυτοκράτορας παρουσιαζόταν στο λαό από κατάφωτο μέρος του παλατιού κι άκουε την υμνωδική χορωδία να τον καλεί ν' ανατέλει σαν ο γίγαντας 'Ηλιος:

'Ηλιε, γίγα βασιλεύ, ακάματε φωσφόρε,
της οικουμένης οφθαλμέ και των Ρωμαίων λύχνε,
ανάτειλον, ανάτειλον, τί του λοιπού βραδύνεις;

Παναγής Λεκατσάς, Η καταγωγή της βασιλείας. Μετάβαση από τη μητριαρχική στην πατριαρχική κοινωνία (έκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2006, σσ. 107-108).