Contra Errores Graecorum

Δυστυχώς
τα πολλά διαβάσματα και
η καθιστική ζωή
μ' έχουν, ως φαίνεται,
ανεξίτηλα σφραγίσει *

Ο Καρλομάγνος διέβλεψε ευφυώς ότι η φιλοδοξία του για συγκρότηση αυτοκρατορίας προϋπέθετε πολιτιστική βάση πολιτικής ενότητας οπωσδήποτε διαφοροποιημένη από αυτήν της τότε Ρωμαϊκής Οικουμένης. Η καινούργια βάση δεν μπορούσε να μη βασίζεται στη χριστιανική πίστη, άρα έπρεπε να εξευρεθεί μια διαφορετική εκδοχή αυτής της πίστης τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και σε πρακτικές εκφάνσεις. Εκδοχή ορθότερη και γνησιότερη από αυτή των Ελλήνων, φανερά διαφοροποιημένη και, κυρίως, με διακριτή δυτική ταυτότητα. Μόνο με μια τέτοια, καινούργια αφετηρία πολιτισμένου συλλογικού βίου θα μπορούσε να δικαιολογηθεί και μια νέα «τάξη πραγμάτων» χριστιανική στον διεθνή χώρο με κέντρο τη φραγκική πια Δύση.

Μάλλον για τους προφανείς αυτούς λόγους κάνει τότε την εμφάνισή της μια πολεμική γραμματεία που καταγγέλλει τις «πλάνες» των Ελλήνων – σώζονται τουλάχιστον δέκα βιβλία, από τον 9ο ως και τον 13ο αιώνα, με τον κοινό τίτλο Contra Errores Graecorum. Ενώ ταυτόχρονα ανασύρεται από το ιστορικό περιθώριο ο Αυγουστίνος, για να αποτελέσει το καίριο ιδεολογικό εύρημα και όπλο των Φράγκων.

Χρήστος Γιανναράς, Ενάντια στη θρησκεία (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2006, σσ. 226-227).



-----
* Το motto εκ του Γιώργου Ιωάννου, "Τα λαϊκά σινεμά", από τη συλλογή Για ένα φιλότιμο (έκδ. Κέδρος, Αθήνα 1980).

ο τελευταίος χρησμός

Σε κανέναν άλλο ελληνικό χώρο δεν συμπυκνώνεται σε λίγα μέτρα γης η ιστορική μνήμη ολόκληρου του αρχαίου ελληνισμού. Μόνο στους Δελφούς διασταυρώνεται η γένεση της πόλης με τους αριστοκράτες, τους τυράννους των αρχαϊκών χρόνων και τον μεγάλο αποικισμό. Στον χώρο των Δελφών καθρεφτίζονται η εφήμερη λάμψη της αθηναϊκής δημοκρατίας και τα αδελφοκτόνα πάθη. Και πάλι στους Δελφούς υποφώσκει η ελληνιστική αναλαμπή, με τον Μεγαλέξανδρο της παράδοσης μέσα στο άδυτο του ναού του Απόλλωνα να τραβάει βίαια το χέρι της Πυθίας για να του δώσει τον χρησμό που θέλει. Τέλος, στους Δελφούς δηλώνεται το άδοξο τέλος του αρχαίου ελληνισμού με τα δεκάδες δουλικά ψηφίσματα για τους Ρωμαίους κατακτητές.

Γιάννης Σακελλαράκης, Η ποιητική της ανασκαφής (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2003, σ. 138).

*

2:47, Κυριακή βράδυ
στο μπαρ "Nice Pair"
κάπου στη Σαλονίκη
-Είμαστε μόνοι σ' αυτόν τον άγριο κόσμο τού 'πε.
Εκείνος σφούγγιξε το ποτήρι του και ψέλλισε
-Πάμε στις τουαλέτες να γαμηθούμε όσο έμεινε καιρός.

Οι εραστές είναι γλώσσες πικρές στα χαντάκια της κόλασης, σκέφτηκε
βολεύοντας τον πούτσο του μεσ' στο στενό του τζιν δευτερόλεπτα μετά
το μεγάλο φινάλε


Γιώργος Τζινούδης, από την ανέκδοτη συλλογή, 'Εξυπνα ποιήματα (περ. Οδός Πανός, Μάιος-Αυγ.2012, τ.156, σ.96).

το κουπί και η σχετική προφητεία του Τειρεσία στον “δύστυνο” Δυσσέα

"...να αναχωρής λοιπόν έπειτα, αφού παραλάβης ευάρμοστον κουπί, έως ότου φθάσης εις αυτούς τους άνδρας, οι οποίοι δεν γνωρίζουν την θάλασσαν, ούτε τρώγουν φαγητόν ανακατεμένο με αλάτι∙ ούτε φυσικά αυτοί γνωρίζουν τα πλοία με κόκκινα πλευρά, ούτε τα ευάρμοστα (εφαρμοστά) κουπιά, τα οποία είναι σαν πτερά δια τα πλοία. Σημείον δε θα σού είπω πολύ ευδιάκριτον, ούτε θα σού διαφύγη∙ όταν λοιπόν, αφού σε συναντήσει άλλος οδοιπόρος σού είπη ότι έχεις εις τον λαμπρόν ώμον σου λυχνιστήρι (αχυρόφτυαρον), τότε και συ λοιπόν αφού εμπήξεις εις την γην το ευάρμοστον κουπί, αφού προσφέρεις λαμπράς θυσίας εις τον θεόν Ποσειδώνα, δηλαδή κριόν και ταύρον και από τους χοίρους επιβήτορα κάπρον, να επιστρέφης εις την πατρίδα σου, και να προσφέρης μεγαλοπρεπείς θυσίας εκατόν ζώων εις τους αθανάτους θεούς, οι οποίοι κατέχουν τον ευρύν ουρανόν, εις όλους τελείως κατά σειράν∙ ο θάνατος δε εις σε τον ίδιον μακρά από την θάλασσαν πολύ ήσυχος και τέτοιος θα έλθη, ο οποίος ήθελε σε φονεύσει κάτω από το βάρος ευτυχισμένων γηρατειών∙ γύρω σου δε οι υπήκοοι ευτυχισμένοι θα είναι∙ αυτά δε εις εσέ τα αληθή λέγω". (λ 121-137)

Απόδοσις υπό Π. Γιαννακοπούλου (1977). Στο πρωτότυπο έχει ως εξής:

"έρχεσθαι δη έπειτα, λαβών ευήρες ερετμόν,
εις ο κε τους αφίκηαι οι ου ίσασι θάλασσαν
ανέρες ουδέ θ' άλεσσι μεμιγμένον είδαρ έδουσιν∙
ουδ' άρα τοι ίσασι νέας φοινικοπαρήους
ουδ' εύρε' ερετμά, τα τε πτερά νηυσί πέλονται.
σήμα δε τοι ερέω μάλ' αριφραδές, ουδέ σε λήσει∙
οππότε κεν δη τοι ξυμβλήμενος άλλος οδίτης
φήη αθηρηλοιγόν έχειν ανά φαιδίμω ώμω,
και τότε δη γαίη πήξας ευήρες ερετμόν,
ρέξας ιερά καλά Ποσειδάωνι άνακτι,
αρνειόν ταύρόν τε συών τ' επιβήτορα κάπρον,
οίκαδ' αποστείχειν έρδειν θ' ιεράς εκατόμβας
αθανάτοισι θεοίσι, τοι ουρανόν ευρύν έχουσι,
πάσι λάλ' εξείης. θάνατος δε τοι εξ αλός αυτώ
αβληχρός μάλα τοίος ελεύσεται, ος και σε πέφνη
γήρα' ύπο λιπαρώ αρημένον∙ αμφί δε λαοί
όλβιοι έσσονται∙ τα δε τοι νημερτέα είρω". (λ 121-137)

Κατόπιν, η παράδοση συγκέρασε την ομηρική αυτή διήγηση από την Νέκυια [το λ της Οδύσσειας] αποδίδοντάς την στα σχετικά με τον άγιο των ναυτικών Νικόλαο. Η νεώτερη παράδοση λέει, αντίστοιχα, για κείνον τον γέρο ναυτικό που αποτραβήχτηκε από την θάλασσα βαστώντας ένα κουπί και έχτισε ψηλά σε βουνό ξωκκλήσι φέροντας την λατρεία του θαλασσινού αγίου πάνω στα βουνά, περιοχή που ως τότε λατρευτικά απεδίδετο στον προφήτη Ηλία. Να, όμως, που πρώτος ορίστηκε υπό των θεών (λ 139: επέκλωσαν θεοί αυτοί) διά στόματος Τειρεσία να το πράξει αυτό ο ομηρικός Δυσσέας, "ίνα κακείνοι [: οι ορεινοί] γνώσι την του Ποσειδώνος δύναμιν", καθώς ορίζει το αρχαίον σχόλιο (V), "διά την παρά του Οδυσσέως ευσέβειαν και θεραπείαν και ηπειρώτης αν τιμηθείη Ποσειδών"!...

Εν κατακλείδι σημείωσε και την πρώϊμη χρήση, ήδη στον 'Ομηρο, της αγαπημένης λέξης 'οδίτης', που θα βρείς και στον Παρακλητικό Κανόνα και στα εμά εγκαύματα! Ο ίδιος.

'Αλλο απόσπασμα από το ίδιο έργο εδωδά, αλλά κι εδώ, κι ακόμη μια φρασούλα εδωδά.

τα εφόδια

«Ποιά είναι τα προσόντα του καλού αρχαιολόγου;» ρωτούν πολλοί, και απαιτούν μια λιγόλογη απάντηση. Να είναι πάμπλουτος, πολύγλωσσος και εξωστρεφής, σαν τον Σλήμαν. 'Οχι, αντίθετα, να είναι εσωστρεφής και ταπεινός, σαν τον Τσούντα. Να είναι σαν τον 'Εβανς, αριστοκράτης, μοναχικός και δύσκολος. 'Η να είναι σαν τον Ρωμαίο, άσχημος στην όψη αλλά μελίρρυτος δάσκαλος και ευαίσθητος, ώστε να νιώθει τη λανθάνουσα κίνηση στην αφή των δαχτύλων του. Να είναι φιλόδοξος, ευρυμαθής και απρόσιτος, σαν τον Μαρινάτο. Να έχει σπουδάσει κάτι πρόσθετο, συγγενικό, αρχιτεκτονική, σαν τον Ορλάνδο. Να είναι πράος, ευγενής και δημοκρατικός, σαν τον Ανδρόνικο. Δηλαδή να συγκεντρώνει τα πιο απίθανα χαρακτηριστικά, όπως όλοι αυτοί οι μεγάλοι αρχαιολόγοι, που τόσα γνωστότατα αλλά και, το σπουδαιότερο, άγνωστα πρόσφεραν στην έρευνα, για να περιορισθεί κανείς σε λίγους ερευνητές του ελληνικού χώρου.

Γιάννης Σακελλαράκης, Ανασκάπτοντας το παρελθόν (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2006, σ. 35).

ο πραγματικός στόχος είναι εσωτερικός

Καρφί στον τοίχο
ο καημός,
για να κρεμάσεις την ψυχή
να τρέξει δάκρυ. *

Ο πραγματικός στόχος του ερευνητή συχνότατα δεν είναι φανερός στους άλλους. 'Οχι από επιστημονική κρυψίνοια, που δεν πρέπει βέβαια να υπάρχει, αλλά γιατί [...] ο πραγματικός στόχος είναι εσωτερικός. Οι 'Ελληνες άλλοτε γνώριζαν να λένε σωστά αυτό που έπρεπε, γι' αυτό και ονόμασαν στοχαστή τον άνθρωπο που κυνηγούσε μυστικά τον στόχο του μέχρι και το επίπεδο του διαλογισμού. Ο άνθρωπος που στοχάζεται στοχεύει. Είναι φανερό, λοιπόν, πως ο πραγματικός στόχος είναι κρυμμένος στο υποσυνείδητο και διακριβώνεται συνεχώς με την ατομική αδιάλειπτη ενδοσκόπηση. Γι' αυτό και συχνά ο κόσμος αποθαυμάζει την πραγμάτωσή του και μόνο, σε κάθε ερευνητή, όπως και στον αρχαιολόγο. Και θεωρεί το αποτέλεσμα ξαφνικό, και γι’ αυτό τυχαίο, ενώ βέβαια δεν είναι.

Γιάννης Σακελλαράκης, Ανασκάπτοντας το παρελθόν (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2006, σ. 47).



-----
* Στο motto το υπ' αριθμ. 5β στιχάκι εκ της άρτι δημοσιευθείσης συλλογής της Χρύσας Αλεξοπούλου, Τόπος 'Ενδον (έκδ. Ηριδανός, Αθήνα 2012, σ.16).

ποίηση και ανασκαφή

μη μαν ασπουδεί γε και ακλειώς απολοίμην,
αλλά μέγα ρέξας τι και εσσομένοισι πυθέσθαι *

Ποίηση και ανασκαφή μοιάζει να αποτελούν μια αντινομία, που νομίζω πως δεν είναι πραγματική για δύο κύριους λόγους: γιατί ο ανασκαφέας ασχολείται με το χώμα, τη γη, και –το σημαντικότερο- γιατί ανασκάπτοντας σκαλίζει πεισματικά τον χρόνο και παράλληλα καταφέρνει να τον αναποδογυρίζει.

[…]

Ο αρχαιολόγος που βυθίζεται στον χρόνο γίνεται αυτόματα ένα εργαλείο του, μια γέφυρα από το παρόν στο παρέλθον, βιώνοντας αυτόματα τη διαχρονικότητα. 'Ενας ποιητής, ο Τ.Σ. 'Ελιοτ, υποστήριξε στα Τέσσερα κουαρτέτα του πως «time present and time past are both present in time future» - πως το παρόν κα το παρεθόν είναι και τα δύο παρόντα στο μέλλον. Αν είναι αλήθεια, τότε ο ανασκαφέας του χρόνου έβαλε πλώρη και για το μέλλον. Είναι φανερό λοιπόν πως ο χρόνος του ανασκαφέα είναι χρόνος ποιητικός.

Γιάννης Σακελλαράκης, Η ποιητική της ανασκαφής (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2003, σ. 65, 68-69).




-----
* Στο motto δυό στίχοι εκ του ομηρικού Χ 304-305. Είναι τα λόγια του 'Εκτορα καθώς αντιμετωπίζει τον Αχιλλέα στην τελική αναμέτρηση. Σε ελεύθερη απόδοση:

Να μην πεθάνω στα μουγγά και δίχως καμιά δόξα
μα κάνοντας κάτι τρανό, θάμα για όσους θά 'ρθουν.

ανθρωποθυσίες;

Ποτέ δεν θα μάθουμε όλες τις λεπτομέρειες για όσα έγιναν πριν από πάμπολλα χρόνια σ' εκείνη τη βραχώδη λοφοπλαγιά, αλλά μπορούμε βάσιμα να είμαστε βέβαιοι για μερικά από τα κυριότερα γεγονότα. Πριν από τριάντα επτά αιώνες, σε μια εποχή που άγριοι σεισμοί σάρωναν την Κρήτη, ένας Μινωίτης ιερέας προσπάθησε να εξορκίσει τη μεγάλη καταστροφή με μια σπάνια, απελπισμένη πράξη: στη θεότητα του ναού της λοφοπλαγιάς πρόσφερε την πιο μεγάλη θυσία: μια ανθρώπινη ζωή.

Αλλά το θύμα πέθανε μάταια. Ακόμα δεν είχαν σταματήσει οι τελευταίοι σπασμοί του, όταν μια τεράστια και κλιμακούμενη δόνηση γκρέμισε τη στέγη του ναού και τους παχείς πέτρινους τοίχους, σκοτώνοντας τον ιερέα ακριβώς δίπλα στο νεκρό θύμα του. Την ίδια στιγμή η στέγη σκότωσε και δύο άλλα πρόσωπα, που προφανώς ήταν λειτουργοί του ναού: μια νεαρή γυναίκα και ένα άλλο πρόσωπο –δεν γνωρίζουμε αν ήταν άντρας ή γυναίκα-, που φαίνεται πως κρατούσε ένα αγγείο από εκείνα στα οποία συνέλεγαν το αίμα των θυσιασμένων ζώων. Συμπληρώνοντας την καταστροφή, φλόγες κάλυψαν τα ερείπια του ναού, σε μια πυρκαγιά η οποία άναψε από τους λύχνους λαδιού που φώτιζαν τους εσωτερικούς χώρους.

'Ολα αυτά, για ένα αρχαίο δράμα που ανακαλύφθηκε στις μέρες μας, μοιάζουν τώρα καθαρά. Προτού όμως μπορέσουμε να προφέρουμε τη λέξη «ανθρωποθυσία», χρειάσθηκε να περάσουν κάποιες αγωνιώδεις στιγμές, ερευνώντας τα στοιχεία που είχαμε στα χέρια μας.

Γιάννης Σακελλαράκης, Η ποιητική της ανασκαφής (έκδ. 'Ικαρος, Αθήνα 2003, σσ. 97-98).