τυπογραφικά ανάλεκτα

σπέος: κατ' έλλειψιν του σ πέος *

[...] Με τον Νέστορα των γραμμάτων μας Στυλιανό Αλεξίου, έχουμε εδώ και πολλά χρόνια αγαστή συνεργασία. Γόνος οικογένειας τυπογράφων-εκδοτών κατανοεί επακριβώς τα προβλήματα τόσο της παλαιάς όσο και της νέας τεχνολογίας.

Κατά την έκδοση του Κρητικού Πολέμου του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή προέκυψε δυσεπίλυτο πρόβλημα. Υπήρχε αρχικά ένα και μοναδικό αντίτυπο του βιβλίου, από την έκδοση του 1681, στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. Από αυτό το αντίτυπο έχουν γίνει και οι νεότερες εκδόσεις, του αρχιμανδρίτη Αγαθάγγελου Ξηρουχάκη (1908) και του λογοτέχνη Ανδρέα Νενεδάκη (1979).

Με τη συνδρομή του τότε διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας Νίκου Παναγιωτάκη, καθώς και του ιστορικού-ερευνητή Κώστα Τσικνάκη εντοπίσθηκαν και δύο ακόμη αντίτυπα της αρχικής πρώτης και μοναδικής έκδοσης. Διαπιστώθηκε, μετ' εκπλήξεως, από τη σύγκρισή τους, ότι από αντίτυπο σε αντίτυπο υπήρχαν διαφορετικές γραφές, διορθώσεις ή λάθη σε ορισμένες σελίδες, αλλαγμένοι μεσότιτλοι και άλλα παρόμοια. Διατύπωσα πειστική εξήγηση, λόγω της μαθητείας μου ως τυπογράφου το 1958 σε τυπογραφείο της Πρέβεζας. Το τυπογραφείο αυτό το μετέφερε ο ιδιοκτήτης του Ντίνος Δελαπόρτας από τη Λευκάδα. 'Ηταν το μαγαζί του προπάππου του. Τίνος ήταν πριν και πως συγκροτήθηκε, άγνωστον.

Στο εν λόγω επαρχιακό «πρωτόγονο» τυπογραφείο η στοιχειοθεσία γινόταν με το χέρι γράμμα-γράμμα και η εκτύπωση σε πρέσα-πιεστήριο του 1650. Το κομψοτέχνημα αυτό μηχάνημα το είδαμε αρκετά χρόνια αργότερα (1978) στην είσοδο χλιδάτου ξενοδοχείου της Πρέβεζας ως διακοσμητικό, αξιοπερίεργο αντικείμενο. 'Εκτοτε χάθηκαν τα ίχνη του. Πιθανώς πουλήθηκε για παλιοσίδερα. Εκεί, λοιπόν, γινόταν η τυπογραφία προσίδια με εκείνην της Βενετίας του 17ου-18ου αιώνα. Λίγες οι κάσες, φθαρμένα πολλά στοιχεία –κυρίως τα κεφαλαία–, δύσκολη και χρονοβόρα η προμήθεια χαρτιού από το Αίγιο, την Πάτρα ή την Αθήνα (συνήθως με το πλοίο).

'Οντας κοινωνός αυτής της εμπειρίας προσέφερα, επίσης, την ενδεδειγμένη εξήγηση στον καθηγητή Στέφανο Κακλαμάνη για τη συχνότητα των λαθών σε βενετική έκδοση της Θησηίδος. Προετοίμαζε επανέκδοση της εισαγωγής και μερικών κεφαλαίων της και συνέταξε προς τούτοις κατάλογο λαθών.

Εντοπίσαμε εύκολα τα τυπογραφικά σφάλματα όταν του σχεδίασα και του έδειξα την τυπογραφική κάσα. 'Ιδια και απαράλλακτη από τα χρόνια του Γουτεμβέργιου. 'Ετσι πολλές λέξεις αντί του α είχαν ο, του ρ π, του μ υ, κ.ο.κ. Η κλίση της κάσας κατά 35ο και η διάταξη των «σπιτόπουλων» (θηκών) έκαναν φανερή την αιτία των περισσότερων τυπογραφικών λαθών. [...]

Αιμίλιος Καλιακάτσος (απ' εδωδά αντλημένο).


-----
* Στο motto εκ του Ιωάννου Ζωναρά, Λεξικόν, του 11-12 μ.Χ. αι., μιά μόνον παρετυμολόγησις (έκδ. Δίαυλος, Αθήνα 2014, σ. 18). Ο ίδιος.

εξ αιτίας αώρου τοκετού

[οι δύο νέοι] επιβάντες πλοίων έφθασαν εις την Κόρινθον και τας Αθήνας. 'Ητο η ημέρα κατά την οποίαν η Εκκλησία μας εορτάζει την αναστήλωσιν των εικόνων - η Κυριακή της Ορθοδοξίας: Η Ιωάννα και ο Φρουμέντιος παρευρέθησαν εις την λειτουργίαν, της οποίας εχοροστάτει ο Επίσκοπος Αθηνών εις το Θησείον (ναόν του Αγίου Γεωργίου). 'Επειτα παρεκάθησαν εις συμπόσιον δοθέν προς τιμήν των από τον Νικήταν, (ούτω ωνομάζετο ο Επίσκοπος) εις το οποίον είχαν επίσης κληθή διάφοροι αναχωρηταί, ερημίται και ασκηταί. Διελθόντες δε την νύκτα επί της Ακροπόλεως οι δύο ξένοι ώδευσαν την επομένην προς την μονήν του Δαφνίου.

Μετ' ολίγον εν τούτοις η Ιωάννα εγκατέλιπε τον ατυχή σύντροφόν της και επιβιβαζομένη εις Πειραιά Ιταλικού πλοίου ευρέθη απροσδοκήτως εις Ρώμην. Εκεί ως «πατήρ Ιωάννης» εδίδαξεν επ' αρκετόν, και διακριθείσα διά την θεολογικήν της σοφίαν ωνομάσθη γραμματεύς του Μεγάλου Ποντίφηκος Λέοντος, τον οποίον και διεδέχθη εις τον θρόνον του Αγίου Πέτρου, αποθανόντα. Αλλά το ένστικτον ωμίλησε και υπό τον μανδύαν του Ποντίφηκος, η Ιωάννα απεκάλυψε την «θηλύτητά» της εις ένα θαλαμηπόλον της, ανεπτύχθη έρως, και ο έρως έλαβε συνεπείας φυσιολογικάς. Η έγκυος Πάπισσα απέθανεν εξ αιτίας αώρου τοκετού επισυμβάντος κατά την διάρκειαν μιας μεγαλοπρεπούς λιτανείας: θάνατος τραγικός και γελοίος - εύρεσις της κακεντρεχείας των μεσαιωνικών χρονογράφων, την οποίαν μετά τον Ιταλόν Κάστι εξεμεταλλεύθη ο Εμμανουήλ Ροΐδης κατά τον καλύτερον δυνατόν τρόπον.

Εμμανουήλ Ροΐδη, Πάπισσα Ιωάννα (εκ του προλόγου, ΑΡΙΣΤΟΣ ΚΑΜΠΑΝHΣ).

η άλλη πλευρά

Δευτέρα βράδυ στη Πρίστινα. Μια μέρα μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας. 'Εξω στο δρόμο ακούγονται ακόμα κροτίδες και κορναρίσματα. Κάθομαι στο «Steep Depo» μια καφετέρεια στη Pristina και γνωστό στέκι της νεολαίας της πόλης. Πίνω ένα ζεστό τσάι, προσπαθώντας να εξορκίζω κάπως την αβάστακτη κούραση. Είχα περάσει όλη την ημέρα περιπλανώμενος ανάμεσα στη Pristina και τη Gracanica, μιλώντας με Αλβανούς και Σέρβους. Κυρίως νέους από 25-30 χρόνων. Ξανασκεφτόμουν όλα όσα είχα ακούσει και είχα δει όλη την ημέρα. Οι ιστορίες που άκουσα, από Αλβανούς και Σέρβους, ήταν πολλές και επώδυνες. Συνάντησα φόβο, μυθολογίες, αλαζονεία και τη γνωστή Βαλκανική σχιζοφρένεια: «δεν χωνεύω τους Σέρβους/Αλβανούς αλλά έχω Σέρβους/Αλβανούς φίλους». Οι πληγές εδώ πέρα είναι ακόμα νωπές. 'Οχι αβάστακτες σαν αυτές της Βοσνίας. Είναι πάντως βαριές. Συνήθως, η κάθε πλευρά έχει μάτια μόνο για την δική της οδύνη. 'Οταν ρωτάς για την οδύνη της «άλλης πλευράς», οι συνομιλητές μου συνήθως σιωπούν ή σου δίνουν απαντήσεις του τύπου: «η δική μας οδύνη είναι πιο αυθεντική και δίκαιη». Σκέφτομαι ότι, ίσως, ο χρόνος είναι ο καλύτερος γιατρός σε τέτοιες περιπτώσεις. Ο χρόνος και η οικονομική ανάπτυξη. Φλαμανδοί και Γαλλόφωνοι στο Βέλγιο δεν χωνεύουν αλλήλους. Γαλλόφωνοι και Αγγλόφωνοι στον Καναδά το ίδιο. Δεν σκέφτονται όμως να κραδαίνουν κάθε τρεις και μία τα όπλα για να καθαρίσουν αλλήλους. 'Οχι γιατί είναι πιο «πολιτισμένοι» από μας τους Βαλκάνιους. Απλά επειδή έχουν πολλά να χάσουν…

[...]

Gazi Kapllani, «Μια αιρετική ιστορία από την Πρίστινα» (18-02-2008, ολόκληρο εδωδά).

Αλφειού, Φιλαδέλφου και Κυπρίνου, των αυταδέλφων τε και Μαρτύρων

ΑΝΤΡΙΟΥ (Λέγοντας απέξω.) Τον κρατούντα μαλθακώς

θεός πρόσωθεν ευμενώς προσδέρκεται. Αυτό σημαίνει - 

σε πρόχειρη μετάφραση: «Από ψηλά ο Θεός βλέπει με ευμένεια

τον άρχοντα που κυβερνάει με επιείκεια». Είναι από τον λόγο

του Αγαμέμνονα προς την Κλυταιμνήστρα. *

Tη αυτή ημέρα μνήμη των Aγίων Mαρτύρων και αυταδέλφων Aλφειού, Φιλαδέλφου, και Kυπρίνου.


Eις τον Aλφειόν.

* Aλφειός ει και γλώτταν εξαφηρέθη,

Tη ψυχική γλώττη σε δοξάζει Λόγε.


Eις τον Φιλάδελφον.

* O Φιλάδελφος ή φιλόχριστος φάναι,

Xριστού φιλών ήθλησεν εις πυρ εσχάρας.


Eις τον Kυπρίνον.

* Oπτού φαγών πριν Σώτερ ιχθύος μέρος,

Eκ τηγάνου Kυπρίνον ηδέως δέχου.


Tελευταίον δε από τον [εξουσιαστή (δηλ. ηγεμόνα) της Σικελίας] Tέρτυλλον έλαβον οι αοίδιμοι το τέλος του μαρτυρίου. Kαι ο μεν Aλφειός, απεκεφαλίσθη, ο δε Φιλάδελφος, απλώθη επάνω εις πεπυρωμένην σκάραν, ο δε Kυπρίνος εβάλθη μέσα εις πυρωμένον τηγάνι, και έτζι ανήλθον και οι τρεις νικηφόροι εις τα Oυράνια.

Εκ του Συναξαριστού των δώδεκα μηνών του ενιαυτού του αγίου Νικοδήμου του αγιορείτου. Με την σημείωση οίκαδε πως αλλαχού και δη εν τοις Mηναίοις αντί Κυπριανού γράφεται, Kυρίλλου.

*

----- 
* Κι όμως, στο motto, απόλογος του κεντρικού ήρωα, πρωταγωνιστή στο έργο του Τέρενς Ράττιγκαν, Η εκδοχή του Μπράουνινγκ (μτφρ. Δήμος Κουβίδης, έκδ. Ελληνική Θεαμάτων. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013-2014, σ.62), τον οποίο απέδωσε με περισσή χάρη και δεξιότητα ο πολύς κος Δημήτρης Καταλειφός, ηθοποιός ολκής, στο Θέατρο Εμπορικόν, στου Ψυρρή, την φετινή σεζόν, σε σκηνοθεσία Ελένης Σκότη. Εκειδά (σ.63) και η δευτερολογία:  

ΦΡΑΝΚ Ο Θεός κοιτάζει με ευμένεια τον άρχοντα που κυβερνάει με ευσπλαχνία. 
ΑΝΤΡΙΟΥ 'Οχι, όχι με ευσπλαγχνία, με επιείκεια, νομίζω -τον κρατούντα μαλθακώς- ναι, που κυβερνάει με επιείκεια -με καλοσύνη, με πραότητα- νομίζω αυτή είναι καλύτερη μετάφραση. Δεν θα μπορούσα να φανταστώ πιο θαυμάσιο δώρο. 

Παύση. Η Μίλυ γελάει ξαφνικά. [...]

λειτουργική αγωγή

Νύχτα η καρδιά 

στη σιωπή αναπολεί 

με πόθο, μα τί; *

Ο χώρος της Εκκλησίας είναι πολύ ευαίσθητος. Δεν επιδέχεται βαθιές και απότομες αλλαγές. Απληροφόρητοι πιστοί από άγνοια κινούμενοι και όχι από κακή πρόθεση, μπορεί να δημιουργήσουν θέμα εκεί που δεν υπάρχει. Η πανορθόδοξη σύνοδος χρόνια τώρα προετοιμάζεται χωρίς να συγκαλείται. Επιτροπές και παραεπιτροπές συζητούν και επανεξετάζουν τα θέματα, για να δοθεί δημοσιότητα του περιεχομένου τους και να προετοιμαστούν ψυχολογικά οι πιστοί για την αποδοχή των αποφάσεων χωρίς ταλαντεύσεις. Το προηγούμενο του 1924 με το θέμα του ημερολογίου, ζητήματος καθαρά επιστημονικού, που έφερε σύγχυση στην εορτολογική ενότητα της Ορθοδοξίας (δε γιορτάζουν μαζί όλοι οι Ορθόδοξοι τις ακίνητες γιορτές) δεν πρέπει να επαναληφθεί. Οι τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος πρέπει να γίνουν οδοδείχτες για το σχεδιασμό του παρόντος και τη χάραξη της πορείας για το μέλλον.

Παν. Παπαθεοδώρου, Λόγος αμετάφραστος. Χριστιανική Υμνογραφία (έκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1997, σσ. 56-57).


-----
 * Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 22ας Σεπτεμβρίου 1993, με τίτλο: «Νύχτα στο Κελλί»).

για τα λειτουργικά βιβλία

'Αυλο ένδημα 

ρόδι που δεν είδα *

Η [...] πρόταση να ξεκαθαριστούν τα εκκλησιαστικά βιβλία απ' ό,τι αδόκιμο υπάρχει στους εκκλησιαστικούς ύμνους, βρίσκει σύμφωνο κάθε καλοπροαίρετο μελετητή του ζητήματος, αφού στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας (Παρακλητική, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο, Μηναία κ.λπ.) δε συμπεριελήφθησαν ούτε όλες, ούτε οι καλύτερες υμνογραφικές συνθέσεις που υπήρχαν για τις διάφορες γιορτές του εκκλησιαστικού έτους.

Η συλλογή των ύμνων ήταν πολλές φορές τυχαία και η επιλογή τους αυθαίρετη. 'Ετσι έμειναν έξω από τις συλλογές ύμνοι αξιόλογοι και αντιπροσωπευτικοί, ενώ περιελήφθησαν κατώτεροι σε στίχο και καλλιέπεια. Επιπλέον δεν έγιναν κριτικές εκδόσεις των εκκλησιαστικών ύμνων παρ' ότι παρήλθαν αιώνες από το χρόνο συγκροτήσεως των συλλογών αυτών.

Προβάλλει, λοιπόν, σήμερα επιτακτική η ανάγκη της συγκεντρώσεως όλων των εκκλησιαστικών ύμνων από τις διάφορες βιβλιοθήκες του κόσμου, της επιλογής των καλύτερων σε στίχο και καλλιέπεια, της κριτικής έκδοσης αυτών και τέλος της αναθεώρησης των εκκλησιαστικών βιβλίων.

Παν. Παπαθεοδώρου, Λόγος αμετάφραστος. Χριστιανική Υμνογραφία (έκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1997, σσ. 35-36).


-----
 * Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 9ης Ιουλίου 1993, με τίτλο: «Εσπέρα στο μπαλκόνι του Κελλιού»).