επ’ ασπαλάθων

τόν δε Αρδιαίον και άλλους συμποδίσαντες

χείράς τε και πόδας και κεφαλήν,

καταβαλόντες και εκδείραντες,

είλκον παρά την οδόν εκτός επ’ ασπαλάθων κνάμπτοντες,

και τοις αεί παριούσι σημαίνοντες ων ένεκά τε και ότι

εις τον Τάρταρον εμπεσούμενοι

άγοιντο

[…]

ο δε Αρδιαίος ούτος της Παμφυλίας έν τινι πόλει τύραννος εγεγόνει...

Πλάτωνος, Πολιτεία, Βιβλ. Ι' (616a & 615c).

-----
Πρβλ. το ποίημα "Επί Ασπαλάθων...", που σαν σήμερα, 31 του Μάρτη, έγραφε στα 1971 ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, μετά από εκδρομή που έκαμε στο Σούνιο ώστε να αποφύγει τις κίβδηλες 'εορτές' της κατά δικτατορίαν 'Παλλιγγενεσίας' του 'Εθνους. Το ποίημα αναδημοσιεύεται κι εδωδά. Περισσότερα φιλολογικά εδωδά. 'Επεται όμως και φυτολογική συνέχεια... Ο ίδιος.-

Οδυσσέας Ανδρούτσος – Μπολιβάρ: υπερρεαλιστικό μόνο «τερτίπι»;

Σ' ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, η σύζευξη του νοτιοαμερικάνου επαναστάτη Simon Bolivar (1783-1830) και του ήρωα Οδυσσέα Ανδρούτσου (1788-1825) στο Μπολιβάρ του Εγγονόπουλου (1944), θεωρείται εύκολα σαν ένα υπερρεαλιστικό τέχνασμα (για να μην πώ «τερτίπι»), μια αναλογία μεγεθών. Από καιρό ωστόσο (1979), ο Γιάννης Δάλλας είχε επισημάνει ότι

«για τη συνείδηση των επαναστατημένων πατέρων μας του ’21, ο Ανδρούτσος φαίνεται να ανακαλούσε κατευθείαν τον Μπολιβάρ.

'Εγραφε, λ.χ., ο ανώνυμος συντάκτης στα [μεσολογγίτικα] Ελληνικά Χρονικά του Μάγερ, στις 21 Μαρτίου 1825: “Αν αι περιστάσεις τον έκαμαν να φαίνεται εις τα όμματα του κόσμου [ο Ανδρούτσος] ως ένας από τους καλύτερους αρχηγούς των ελληνικών πραγμάτων και το παραξενότερον να νομίζεται από τινας ως ο πλέον φιλελεύθερος και άξιος να βαπτισθή με το όνομα Βολιβάρ της Ελλάδος”» [Γιάννης Δάλλας, «Δημοτική παράδοση και σύγχρονη ποίηση», Πλάγιος λόγος, Καστανιώτης, 1989, σσ. 72-73].

Καταλαβαίνουμε επομένως, ότι η συνύπαρξη των δύο ηρώων στο κατοχικό ποίημα του Εγγονόπουλου, έχει ιστορικό υπόβαθρο και δίχως να είναι αυθαίρετη, μπορούμε να το πούμε αυτό σήμερα, συνδέει τα ήδη –από εκατονταετίας και πλέον- συνδεδεμένα.

Δ.Φ. Βλαχοδήμος, «Τέσσερα παραδείγματα αναγνωστικού βάθους της ποίησης του Νίκου Εγγονόπουλου» (στο περιοδ. Νεφούρια, επιμ. Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, τ. 9, σσ. 9-10).

ηνάλωσα τον βίον

εκακώθην και εταπεινώθην 

έως σφόδρα, 

ωρυόμην από στεναγμού της καρδίας μου *

Τοις πάθεσιν ηνάλωσα τον βίον τον ένθεον,

Δέσποτα,

και όλως τοις πταίσμασι,

δεινώς μαστιζόμενος, κατέφυγόν σοι∙

Οικτείρησόν με δέομαι.

Τροπάριο της ς' ωδής του Κανόνος της Κυριακής Δ' των Νηστειών. Εκ του Τριωδίου.


----- 
* Στο motto, ένα ψαλμικό (εκ του λζ') στιχάκι.-

χίλια επτακόσια δύο έτη μετά

Se mai l' imperatore quel dono fece,

Bizanzio fu madre del trambusto *

και μερικά άρθρα από το διάταγμα περί ανεξιθρησκείας των Μεδιολάνων, 313 μ.Χ.

1. Ε­πει­δή α­πό πα­λιά κι­ό­λας σκε­φτό­μα­σταν ό­τι δεν πρέ­πει ν' αρ­νού­μα­στε την ε­λευ­θε­ρί­α της θρη­σκεί­ας, αλ­λά πρέ­πει να δο­θή ε­ξου­σί­α στην σκέ­ψη και στη βού­λη­ση τού κα­θε­νός να ε­πι­με­λή­ται τα θεί­α πράγ­μα­τα ό­πως ο ί­διος θέ­λει, εί­χα­με δι­α­τά­ξει και για τους Χρι­στια­νούς να μπο­ρούν να τη­ρούν την πί­στη της ε­πι­λο­γής τους και της θρη­σκεί­ας τους.

2. Ε­πει­δή ό­μως στο κεί­με­νο ε­κεί­νο, με το ο­ποί­ο τους δό­θη­κε η ε­λευ­θε­ρί­α αυ­τή, α­πο­δεί­χτη­κε σα­φώς ό­τι εί­χαν προ­στε­θή πολ­λές και δι­α­φο­ρε­τι­κές α­πό­ψεις, γι' αυ­τό ί­σως με­τά α­πό λί­γο με­ρι­κοί πα­ρεμ­πο­δί­ζον­ταν α­πό τον τρό­πο ζω­ής ε­κεί­νο.

3. Ό­ταν α­πό κα­λή τύ­χη, ε­γώ ο Αύ­γου­στος Κων­σταν­τί­νος κι ε­γώ ο Αύ­γου­στος Λι­κί­νιος, συ­ναν­τη­θή­κα­με στο Με­δι­ο­λά­νο και συ­ζη­τή­σα­με ό­λα ό­σα α­φορού­σαν στην ω­φέ­λεια και την χρη­σι­μό­τη­τα του κοι­νού, α­νά­με­σα στ' άλ­λα που μάς φαί­νον­ταν ό­τι θα εί­ναι πο­λύ ω­φέ­λι­μα σε ό­λους, κρί­να­με ό­τι πρέ­πει να δώ­σου­με προ­τε­ραι­ό­τη­τα σ' ε­κεί­να στα ο­ποί­α πε­ρι­λαμ­βα­νό­ταν η ευ­λά­βεια και το σέ­βας προς το Θεί­ο, δη­λα­δή να δώ­σου­με και στους Χρι­στια­νούς και σ' ό­λους ε­λεύ­θε­ρη ε­πι­λο­γή τού ν' α­κο­λου­θούν ό­ποι­α θρη­σκεί­α θε­λή­σουν, ώ­στε, ό,τι Θεί­ο και ου­ρά­νιο πράγ­μα υ­πάρ­χει τέ­λος πάν­των, να κα­τα­στή δυ­να­τόν να εί­ναι ευ­με­νές σ' ε­μάς και σ' ό­λους ό­σοι δι­α­τε­λούν κά­τω α­πό την ε­ξου­σί­α μας.

4. Με υ­γι­ές λοι­πόν και ορ­θό­τα­το σκε­πτι­κό θε­σπί­σα­με την βού­λη­ση αυ­τή, σε κα­νέ­ναν α­πο­λύ­τως να μην αρ­νού­μα­στε την ε­ξου­σί­α να ε­πι­λέ­γη και ν' α­κο­λου­θή τον τρό­πο ζω­ής και την θρη­σκεί­α των Χρι­στια­νών, και να δο­θή στον κα­θέ­να η ε­ξου­σί­α να δί­νη την δι­ά­νοι­ά του στην θρη­σκεί­α ε­κεί­νη, την ο­ποί­α ο ί­διος νο­μί­ζει ό­τι τού ται­ριά­ζει, για να μπο­ρεί το Θεί­ο να μάς προ­σφέ­ρη σε ό­λα την συ­νη­θι­σμέ­νη φρον­τί­δα και κα­λο­κα­γα­θί­α του.

5. Και ή­ταν φυ­σι­κό ν' α­πο­φα­σί­σου­με να τα γρά­ψου­με αυ­τά, ώ­στε, α­φού α­φαι­ρε­θούν εν­τε­λώς οι ε­πι­λο­γές, που πε­ρι­έ­χον­ται μέ­σα στα κα­τά το πα­ρελ­θόν σταλ­μέ­να προς την α­φο­σί­ω­σή σου γράμ­μα­τά μας, τα σχε­τι­κά με τους Χρι­στια­νούς, [και ό­σα φαί­νον­ται ό­τι εί­ναι πο­λύ σκαι­ά και ξέ­να προς την πρα­ό­τη­τά μας, αυ­τά ν' α­φαι­ρε­θούν], στο ε­ξής ο κα­θέ­νας α­π' αυ­τούς που κά­νουν την ί­δια ε­πι­λο­γή, να έ­χουν δη­λα­δή την θρη­σκεί­α των Χρι­στια­νών, να κά­νη αυ­τό α­κρι­βώς ε­λευ­θέ­ρως και α­πλώς, χω­ρίς καμ­μιά ε­νό­χλη­ση.

6. Κρί­να­με δε ό­τι αυ­τά πρέ­πει να τα δή­λω­σου­με πλη­ρέ­στα­τα στην ε­πι­μέ­λειά σου, για να ξέ­ρης ό­τι ε­μείς δώ­σα­με στους Χρι­στια­νούς ε­λεύ­θε­ρη κι α­πό­λυ­τη την ε­ξου­σί­α ν' α­σκούν τη θρη­σκεί­α τους.

7. Ε­πει­δή η α­φο­σί­ω­σή σου βλέ­πει ό­τι αυ­τό α­κρι­βώς το χα­ρί­σα­με σ' αυ­τούς εξ' ο­λο­κλή­ρου, «κα­τα­νο­εί» ό­τι η ε­ξου­σί­α ν' α­σκούν τον τρό­πο ζω­ής και την θρη­σκεί­α [τους] που θέ­λουν, δό­θη­κε και σ' άλ­λους, πράγ­μα που εί­ναι φα­νε­ρό ό­τι γί­νε­ται, για να η­ρε­μή­σουν οι και­ροί μας· για να έ­χη ο κα­θέ­νας την ε­ξου­σί­α να ε­πι­λέ­γη και ν' α­κο­λου­θή ό­ποι­α «θρη­σκεί­α» θέ­λει. Κι αυ­τό το κά­να­με, για να μη νο­μι­σθή α­πό καμ­μιά τι­μή και θρη­σκεί­α ό­τι ε­μείς την μει­ώ­σα­με σε κά­τι.

Μεταφρασμένο κι απ' εδωδά αντλημένο, το Διάταγμα των Μεδιολάνων, όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται: «Το Δι­ά­ταγ­μα σώ­ζε­ται στην λα­τι­νι­κή γλώσ­σα α­πό τον λα­τί­νο ι­στο­ρι­κό Λα­κτάν­τιο (240-347 μ.Χ.) στο έρ­γο του «De Mortibus Persecutorum» (Ο θά­να­τος των δι­ω­κτών) (MPL.7, 267) και στην ελ­λη­νι­κή γλώσ­σα α­πό τον εκ­κλη­σι­α­στι­κό ι­στο­ρι­κό Ευ­σέ­βει­ο Παμ­φί­λου (265-340 μ.Χ.), ε­πί­σκο­πο Και­σα­ρεί­ας της Πα­λαι­στί­νης στο ε' Κε­φά­λαι­ο του 10ου βι­βλί­ου της Εκ­κλη­σι­α­στι­κής Ι­στο­ρί­ας του (P.G.20, 880-885)». 

Στο motto, όμως, στίχος του Ezra Pound. Σημαίνει: «Εάν ο αυτοκράτορας είχε κάνει πράγματι τη δωρεά εκείνη, / Το Βυζάντιο θα είχε γίνει η μητέρα της αναταραχής». Είναι ειλημένος από το αποσιωπημένο Canto LXXII («Presenza»), που δημοσιεύθηκε στην φασιστική εφημερίδα «Marina Repubblicana» στις 15.1.1945 και δεν μεταφράστηκε κατόπιν σε άλλη γλώσσα (εξ και αποσιωπημένο). Ο στίχος αναφέρεται στην ψευδοκωνσταντίνια δωρεά (Donatio Konstantini), παντελώς ξένη προς το Διάταγμα των Μεδιολάνων, το οποίο δεν είναι καθόλου ψευδεπίγραφο, αντιθέτως τω όντι ουσιαστικό και μοναδικό για την εποχή του. Το πρώτο αυτό, από τα δύο αποσιωπημένα Canto, γράφηκε στον απόηχο της κατάληψης του Ρίμινι από την Τρίτη Ελληνική Ταξιαρχία (21.9.1944), την οποία μέμφεται ο ποιητής, ο άλλως λυπημένος και για το θάνατο του Μαρινέττι που ακολούθησε (2.12.1944). Ο στίχος, η μετάφραση και τα σχόλια, από το: 'Εζρα Πάουντ, Τα δύο αποσιωπημένα Cantos (LXXII-LXXIII) (εισ.-μτφρ.-σχόλια: Βαγγέλης Κάσσος, έκδ. Τα Τραμάκια, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 26-27 & 12, 50-51).-

είχε η Εκκλησία εθνική συνείδηση;

ως αγρόν υπέδειξεν ηδύν άπασι 

τοις θέλουσιν θερίζειν σωτηρίαν *

'Ηταν ακατανόητο για τους χριστιανούς το γεγονός ότι ο Θεός έδωσε τη νίκη στους «ασεβείς» μωαμεθανούς το 1453. Συνέβη προς εξαγνισμό των αμαρτιών τους; Ο Γεώργιος Σχολάριος, ο πρώτος πατριάρχης μετά την 'Αλωση, θεωρούσε την πτώση της Πόλης σημάδι της συντέλειας του κόσμου, που την περίμενε το 1492. To μοιραίο αυτό έτος θα συμπληρώνονταν 7.000 χρόνια από τη δημιουργία του κόσμου, σύμφωνα με το εκκλησιαστικό ημερολόγιο, και εφόσον «μια ημέρα Κυρίου, χίλια έτη επί γης», η περίοδος αυτή αντιστοιχούσε σε μια εβδομάδα του Θεού, επομένως μπορούσε να κλείσει ο κύκλος που άρχισε με τη δημιουργία του κόσμου.

Η ένταση των αποκαλυπτικών αναμονών δημιούργησε απτά γεγονότα. Ο παροξυσμός του μαρτυρίου είναι ένα από αυτά. Ο κόσμος των ιδεών και των παραστάσεων των νεομαρτύρων παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με αντιλήψεις των χρησμολόγων. Υπήρξαν κινήματα, όπως του Διονυσίου του Φιλοσόφου, που ελαύνονταν από παρόμοιες εσχατολογικές αντιλήψεις.

[...]

Η έννοια της εθνικής απελευθέρωσης ήταν απλώς έξω από κάθε δυνατότητα σκέψης στα εκκλησιαστικά περιβάλλοντα. 'Ηταν, δηλαδή, αδιανόητη. Η αποκαλυπτική πίστη ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε τα αποκαλυπτικά κείμενα, οι προφητείες, οι χρησμοί αποτελούσαν μέρος της καθημερινής λαϊκής κουλτούρας.

[...]

Το χαμένο ραντεβού ανάμεσα στην 'Αλωση και στη συντέλεια αποδέσμευσε και τα λόγια στρώματα από την αποκαλυπτική παράδοση. Σιγά σιγά μικρές ομάδες από τη σημειολογική επικράτεια του αποκαλυπτικού χρόνου άρχισαν να περνούν στη σημειολογική επικράτεια της αναβίωσης του αρχαίου κόσμου, σε ένα άλλο δηλαδή χρονικό σχήμα, ακολουθώντας βέβαια ανάλογες διανοητικές μετατοπίσεις στην Ιταλία, με την οποία άλλωστε αυτές οι ομάδες συνδέονταν. Τον αυτοπροσδιορισμό 'Ελληνες ή Ελληνορωμαίοι άρχισαν να τον χρησιμοποιούν μέσα σε αυτά τα συμφραζόμενα γενικού εξαρχαϊσμού, στα οποία οι Τούρκοι ονομάζονταν Αχαιμενίδες ή Πέρσες, οι Μουσουλμάνοι Ισμαηλίτες ή Αγαρινοί και οι Ιταλοί Λατίνοι.

[...]

Αυτή η μετάβαση από το ένα σύστημα σκέψης στο άλλο, δηλαδή από την αποκάλυψη και τη θεωρία των τεσσάρων αυτοκρατοριών στην αναβίωση του αρχαίου έθνους και από την προεγγραφή των γεγονότων στην ακολουθία αιτίας - αποτελέσματος, ήταν η αναγκαία συνθήκη ώστε να γίνει το πέρασμα και στην ιδέα του έθνους. Χωρίς την εγκατάλειψη της πίστης στη συντέλεια του κόσμου δεν μπορούσε να γεννηθεί η συνείδηση του έθνους.

[...]

Η προφητεία εξηγούσε την ιστορία, και όχι το αντίθετο. Και η προφητεία δεν μίλαγε για εθνική απελευθέρωση αλλά για τη συντέλεια του κόσμου και τη χιλιετή βασιλεία του Θεού. Η έννοια «έθνος», για να συνειδητοποιηθεί, απαιτούσε ένα άλλο, πολύ διαφορετικό μοντέλο ιστορικής συνείδησης από το αποκαλυπτικό.

[...]

Αν η Εκκλησία δεν είχε την τεχνογνωσία της προσαρμογής σε διαδοχικές εξουσίες και καταστάσεις, δεν θα είχε επιβιώσει επί δύο χιλιετίες. Και από την άποψη ενός θεσμού με δισχιλιετή ιστορία, ένα κράτος όπως το ελληνικό, που δεν συμπλήρωσε ακόμη ούτε 200 χρόνια ύπαρξης, δεν είναι παρά επεισόδιο στη ζωή του.

Αντώνης Λιάκος, καθ. Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αποσπάσματα από άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Βήμα της Κυριακής 25 Μαρτίου 2007. Ολόκληρο εδωδά.


-----
* Στο motto στίχος εκ του κοντακίου του Ακαθίστου 'Υμνου, και δη και εκ του υπό στοιχείον 'Δ'.-

για τον Έζρα Πάουντ

'Οταν δείς αίμα 

στα ρούχα των ανδρών, 

το όνομα του δαίμονα είναι 

ΓΙΟΥΚΙ *

Είναι αυτό το αποκαταστατικό-ρομαντικό πρόταγμα που επιβάλλει στον Πάουντ την ανάμειξη θραυσμάτων λέξεων και γλωσσών ως οργανικών στοιχείων της ποιητικής σύνθεσης και ως μορφοποιητικών πρακτικών της γραφής. 'Ισως το πιο χαρακτηριστικό δείγμα της αποκαταστασιακής προπτικής του Πάουντ είναι το Canto XLV (Με την τοκογλυφία) το οποίο ο Ρήντ εντελώς άστοχα χαρακτηρίζει ως διδακτικό. Διότι πέραν του ότι ο Πάουντ ουδέποτε στην ποίησή του υπήρξε διδακτικός, το Canto αυτό εκφράζει με απόλυτη καθαρότητα την ποιητική του προοπτική:

η τοκογλυφία είναι σάρκα από τη σάρκα και αίμα από το αίμα του αλυσοδεμένου διαφωτιστικού και καπιταλιστικού κόσμου· είναι το θεμέλιο μιας ζωής που έχει αρνηθεί τη ζωή στο όνομα της προόδου και του κέρδους της πρόοδου. Η ανατροπή αυτή της ζωής είναι το έργο της ποιητικής και της πρόζας του κόσμου· είναι το έργο της αυθεντικότητας της τέχνης, μιας αυθεντικότητας που προνεωτερικά εξέφραζε διά της τέχνης την ίδια τη ζωή.

Η κατάληξη της αποκαταστασιακότητας του ποιητικού ονείρου του Πάουντ στον μουσολινικό φασισμό, ίσως να ήταν ένα μοιραίο βήμα της απόγνωσής του μέσα στον κόσμο της διαφωτιστικής τοκογλυφίας και των δομών της εξουσίας που την επέβαλαν, υποβιβάζοντας την τέχνη και την αυθεντικότητά της.

Στέφανος Ροζάνης, 'Ο ρομαντισμός του Πάουντ', εισαγωγή στο: Herbert Read, Ιδέες εν κινήσει: 'Εζρα Πάουντ (μτφρ. Γερ. Λυκιαρδόπουλος, έκδ. 'Ερασμος, Αθήνα 2014, σ. 10).


----- 
* Το motto εκ του Lafcadio Hearn, Ο ονειροφάγος (μτφρ. Αλόη Σιδέρη, έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 2014, σ. 13).

σπέρμα

όλον μου τον βίον

δαπανήσας ασώτως,

ο τάλας εγώ·

τροφής δε λειπόμενος,

βεβαιούσης καρδίαν,

προς καιρόν λιπαίνουσαν,

ηδονήν εσιτούμην *

Αδέξια και γελοιωδώς ευτυχισμένοι

απ' την μυρωδιά του στρατοπέδου

γδύνονται οι φαντάροι.

                  *

Είχα βγεί κιόλας έξω κι έκλαιγα

το σπέρμα μου που έδωσα άνευ έρωτος.

Τα δάκρυά μου όμως μάζευσε νεαρός

βοσκός, προσεκτικός, ατόφιος,

και αδιάφορος.

Σάντρο Πέννα, Λίγος πυρετός (έκδ. Οδός Πανός, Αθήνα 1986, σσ. 160 & 146).


-----
* Στο motto αγλαόκαρπο στιχάκι από τροπάριο των αποστίχων του Κατανυκτικού εσπερινού της Κυριακής Β΄ των Νηστειών.-

ρωγμή

Το Σημείο είναι μια ρωγμή 

που δεν ανοίγει ποτέ παρά μόνο πάνω στο πρόσωπο 

ενός άλλου σημείου *

Στα ουρητήρια μια τρύπα αφήνει να δώ τον άλλο πολίτη. Δεν θά 'θελα κι όμως κοιτάζω το φτωχόπραγμα. Γι' αυτόν, σκέφτομαι, υπήρξε σπουδαίο. 'Ενα αποτσίγαρο πνίγεται στην ουροδόχο. Τελευταίος μου στίχος, ενός παλιού ποιήματος. «Θυμίσου με, θεέ του έρωτα».

Σάντρο Πέννα, “Το διήγημα”, στο: Λίγος πυρετός (έκδ. Οδός Πανός, Αθήνα 1986, σσ. 141-142).


----- 
* Το motto εκ του Ρολάν Μπαρτ, Η επικράτεια των σημείων [1970] (4η εκδ. Ράππα, Αθήνα 2001, λεζάντα σε φωτογραφία, σ. 70).