το κυρίως υποκείμενο

Η πλατωνική ψυχή δεν αποτελεί εσωτερικό μας κόσμο, αλλά στοιχείο του νοητού κόσμου μέσα μας. 'Ηταν επομένως αδύνατον με τέτοιες προϋποθέσεις να γεννηθή από την φιλοσοφία των ιδεών ο υποκειμενισμός με τα ατομοκρατικά του επακόλουθα – αδύνατον και γι' αυτήν την φιλοσοφία ενός Πλωτίνου, εφ' όσον η ψυχή ως υπαρκτικός πυρήνας του ανθρώπου ριζώνει άνωθεν, οπότε το Εγώ δεν βρίσκεται μαζί μου, εδώ, αλλά πέρα. Το κυρίως υποκείμενο προέκυψε πολύ αργότερα, κατά τους Νέους χρόνους, όταν η ψυχή ταυτίσθηκε με τον νού του ανθρώπου και το σώμα με αντικείμενο εκτατό.

Ο αρχαίος δεν γίνεται ούτε άτομο ούτε υποκείμενο, γιατί προορισμός της πνευματικής του ζωής δεν είναι να κλείση στην λογική τα πράγματα, αλλά να τ' αναγάγη ως θεωρός των ιδεών στην καθολική τους αλήθεια κι έτσι να τα στερεώση.

[...]

Αυτό το υποκείμενο προσπαθεί, αιώνες τώρα, ν' αναδείξη θεμέλιο της αλήθειας η φιλοσοφία της Δύσεως, μ' αυτό να αντικαταστήση την αλήθεια των αρχαίων κλασικών και την τριαδική αλήθεια.

Στέλιος Ράμφος, Ιλαρόν φώς του κόσμου (Το όραμα της αλήθειας από το πλατωνικό σπήλαιον στους ευρωπαίους φιλοσόφους των Νέων χρόνων και από εκεί αναδρομικά, στις Τριάδες υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά), [έκδ. Αρμός, σσ. 64, 124].

κάτι σαν πνοή ή ατμός

Πλείστοι 'Ελληνες ήταν ρεαλιστές, με τα δυο τους πόδια να πατούν σταθερά στη γη. Η «ψυχή» δεν ήταν κάτι που τούς ενδιέφερε και πολύ. Τούς αρκούσαν ασαφείς έννοιες, κληρονομημένες από την πρωτόγονη πίστη και καθαγιασμένες με την αποδοχή τους από τον 'Ομηρο, ότι δηλ. η ψυχή ήταν κάτι σαν πνοή ή ατμός που έδινε ζωή στο σώμα, αλλά με τη σειρά της μπορούσε να λειτουργήσει αποτελεσματικά μόνο χάρη στο σώμα. Με το θάνατο το σώμα φθειρόταν και η «ψυχή», χωρίς κατοικία πια, καταντούσε ωχρή και σκιερή ύπαρξη, χωρίς νόηση ή δύναμη. Ακόμη και για εκείνους που, μέσω των μυστηρίων, έλπιζαν σε κάτι καλύτερο μετά το θάνατο, αποτελούσε κάτι το νέο και εκπληκτικό η [σωκρατική] φράση ότι η «ψυχή» ήταν η έδρα των ηθικών και διανοητικών δυνάμεων και πως είχε πολύ μεγαλύτερη σημασία απ' ό,τι το σώμα.

W. K. C. Guthrie, Οι 'Ελληνες φιλόσοφοι από τον Θαλή ώς τον Αριστοτέλη, (μτφρ. Α. Σακελλαρίου, έκδ. Παπαδήμα 2004 (5η), σ. 88).

αίγλα διόσδοτος

Σκιάς όναρ άνθρωπος,
αλλ' όταν αίγλα διόσδοτος έλθη,
λαμπρόν φέγγος έπεστιν ανδρών
και μείλιχος αιών.

Πίνδαρος (8ος Πυθιόνικος, στιχ. 95-97).

Σκιάς όνειρο είναι ο άνθρωπος· μα όταν ο Θεός στέλνει λάμψη, τότε ένα λαμπρό φως φτάνει στους ανθρώπους και η ζωή γίνεται γλυκιά σαν μέλι.


σχόλιον: 'Ολη η προσπάθεια των αρχαίων Ελλήνων καταλήγει στην αίσθησι κάποιου θείου φωτισμού και μειλίχιου βίου. Αυτή η θεόσδοτη αίγλη, που διαισθάνθηκε και ύμνησε η ελληνική ψυχή, αποτελεί τον όρθρο της ανεσπέρου ημέρας, που ανατέλλει με την περίοδο της Χάριτος.

Βασίλειος Γοντικάκης (εδωδά ολόκληρο το άρθρο, αλλά κι εδώ).

ενοειδή συνέλιξιν

Η ησυχαστική προσευχή ως παραδόσιμη πρακτική της επιστροφής του νού εις το σώμα, διασώζει την ανθρώπινη ακεραιότητα σε μιά μεταμορφωτική προοπτική. Το επιτυγχάνει με την λεγόμενη ενοειδή συνέλιξιν, την κυκλική κίνησι του νού, η οποία και αποτελεί την «κρείττονα και ιδιαιτάτη» του ενέργεια, επειδή γυρνά στην καρδιά. Εξ ού και η τεχνική της ρυθμικής αναπνοής, του κυκλοτερούς σχηματισμού του σώματος, της προσηλώσεως των οφθαλμών εις το ομφάλιο κέντρο. Πρόκειται για θεραπεία ριζική, με μοναδικό περιεχόμενο την φύλαξι της Χάριτος, που δόθηκε στον άνθρωπο ως νούς ή ελευθερία της ψυχής.

Στέλιος Ράμφος, Ιλαρόν φώς του κόσμου (Το όραμα της αλήθειας από το πλατωνικό σπήλαιον στους ευρωπαίους φιλοσόφους των Νέων χρόνων και από εκεί αναδρομικά, στις Τριάδες υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά), [έκδ. Αρμός, σ. 293].


P.S. Για την "κυκλική κίνηση του νού", που αναφέρεται στο ως άνω χωρίο, πρβλ. τρία παλαιά ομόζυγα postάκια, i. κυκλικώς ωσάν στρόφαλoς, ii. κυκλοτερώς ωσάν στρόβιλος (plus), iii. και τότε ενούμεθα... (iii)

διαφάνεια του νου

Η σημασία της καθάρσεως και διαφανείας του νού είναι ασφαλώς πρακτική: Ο νούς θεωρεί εαυτόν στην διαφάνειά του, αλλά το πώς, το γιατί και το τί τούτης της θεωρίας γίνεται κατανοητό μόνο στο πλαίσιο της αρχαίας οπτικής. Εκτός αυτής η διαφάνεια του νού μένει πηχτό σκοτάδι. Η όρασι στην αρχαία οπτική δεν έχει να κάνη, ως γνωστόν, με αναπαραγωγή εντός του οφθαλμού της εικόνος κάποιου αντικειμένου, αλλά με συνάντησι στο φώς της ημέρας δύο πανομοίων μεγεθών, του φωτός των ματιών και της φωτεινής απορροής του θεωρουμένου. Σ' αυτή την συνάντησι σχηματίζεται το είδωλο του αντικειμένου και όχι μέσα στο μάτι, οπότε αντί το ορών υποκείμενο να γίνη, όπως κατά τους Νέους χρόνους, δημιουργός της εικόνος, το αντικείμενο και η εικόνα του ταυτίζονται (το γαρ αληθές και το όμοιον τω αληθεί της αυτής εστι δυνάμεως, σημειώνει στην Ρητορική ο Αριστοτέλης), ο δε θεωρός μετέχει του ορωμένου κατά την κοινή φωτοειδή των ύπαρξι. Εάν τώρα, στην θέσι του σωματικού οφθαλμού βάλωμε τον νού της ψυχής, το όμμα της, και στην θέσι του ορωμένου αντικειμένου το φώς του Θεού, τις άκτιστες ενέργειες της αγαθοποιού θελήσεώς του, τότε αυτομάτως η διαφάνεια και καθαρότης του αντιστοιχεί στην φωτοείδεια του ματιού, που εξασφαλίζει την πνευματική όρασι του θεϊκού φωτός. Η φωτοείδεια της ψυχής ως διαφάνεια και κάθαρσις μού επιτρέπει να δεχθώ την λάμψι και την ζεστασιά του υπερουσίου φωτός ενωμένος μαζί του, όπως ενωμένα με το ελληνικό φώς αναλαμβάνουν την απόλυτή του διαύγεια τ' ασβεστωμένα σπίτια των νησιών του Αιγαίου.

Στέλιος Ράμφος, Ιλαρόν φώς του κόσμου (Το όραμα της αλήθειας από το πλατωνικό σπήλαιον στους ευρωπαίους φιλοσόφους των Νέων χρόνων και από εκεί αναδρομικά, στις Τριάδες υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά), [έκδ. Αρμός , σσ. 323-324].

το θείον φώς

Παρά τις μεταξύ των διαφορές, ο Ιάμβλιχος και ο Πλάτων συμπίπτουν εις το κύριο: Παραπέμπω και πάλι στο Περί αιγυπτίων μυστηρίων (ΙΙΙ, κεφ. 11-14), όπου ο νεοπλατωνικός στοχαστής, υπόδειγμα «ελληνοσύρου μάγου», μεταφέρει στο πεδίο της θεουργίας την ιστορία του πλατωνικού δεσμώτη, βασιζόμενος επίσης στην λειτουργία του τρίτου φωτός, λειτουργία χαρακτηριστικό της οποίας είναι η πλήρωσις υπό της θείας αυγής του εν ημίν αυγοειδούς πνεύματος, δι’ ής δυνατοί γιγνόμεθα χωρείν τον θεόν. Είτε λοιπόν αντιλαμβανόμαστε την σχέσι με το θείον ως αίσθησι, σαν τον Ιάμβλιχο, είτε σαν τον Πλάτωνα ή τον Αριστοτέλη, όπως επιτρέπουν να δεχθούμε όχι μόνο τα χωρία του πρώτου που ήδη εντοπίσαμε, αλλά και του Σταγειρίτη, αν κρίνω από τους όρους θιγγάνειν και επαφή των Μεταφυσικών (1072b 21), ο εκστατικός χαρακτήρας της θεωρίας των αρχαίων φιλοσόφων παραμένει αρραγής και μαζί του ο εκστατικός χαρακτήρας κάθε μυστικισμού μεταγενεστέρου. Στην εκστατική θεωρία έχομε ένωσι εκτός του σώματος διότι μόνο νοερώς ο θεωρός δεξιώνεται το φώς του ηλίου. Διεκδικούμε οικεία βουλήσει το θείον φώς κι εκείνο εις απάντησι μάς αιχμαλωτίζει, αδυνατώντας να ενεργήση εκ των ένδον, σαν το φώς της ακτίστου χάριτος των χριστιανών Πατέρων. 'Ομως έτσι στην μία περίπτωσι γινόμαστε ενεργούμενα (πρβλ. Περί αιγυπτίων μυστηρίων (ΙΙΙ, 14, 132, 11-18: κινουμένους υπό της βουλήσεως των θεών), ενώ στην άλλη η ελευθερία εδραιώνεται στο ίδιο το γεγονός της αγιότητος.

Στέλιος Ράμφος, Ιλαρόν φώς του κόσμου (Το όραμα της αλήθειας από το πλατωνικό σπήλαιον στους ευρωπαίους φιλοσόφους των Νέων χρόνων και από εκεί αναδρομικά, στις Τριάδες υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά), [έκδ. Αρμός, σσ. 105-106].

...το φώς αποτελεί οντολογική προϋπόθεσι της οράσεως και όχι απλό μέσον. Στην πνευματικότητα του φωτός αντιστοιχεί η πνευματικότης της ψυχής και της επουρανίου της φύσεως, η οποία παραχωρεί τέτοια θεάματα.

Στέλιος Ράμφος, Ιλαρόν φώς του κόσμου (Το όραμα της αλήθειας από το πλατωνικό σπήλαιον στους ευρωπαίους φιλοσόφους των Νέων χρόνων και από εκεί αναδρομικά, στις Τριάδες υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά), [έκδ. Αρμός, σσ. 99-100].