η λέξη στο ποίημα

Η λέξη στο ποίημα δεν έχει μόνο αντικειμενικό νόημα, έχει και ένα βαθύτερο, κατά κάποιον τρόπο μαγικό νόημα. Η συγκίνηση του πρωτόγονου ανθρώπου που ξαναδημιουργούσε ένα αντικείμενο ονομάζοντάς το και κάνοντάς το έτσι δικό του, βρίσκεται ακόμη υπονοούμενη στην ποίηση.

Πολλές λέξεις στο ποίημα αναβλύζουν, σα να λέμε, άμεσα από την «πηγή» και δίνουν την εντύπωση πως για πρώτη φορά ειπώθηκαν, εδώ και τώρα, σ' αυτά τα ιδιαίτερα συμφραζόμενα, μ' αυτό το ιδιαίτερο νόημα. Μια λέξη στο ποίημα είναι νέα, καθαρή, άθικτη, σαν μόλις τώρα να είχε κρυσταλλώσει μέσα της ένα κομμάτι κρυμμένη πραγματικότητα.

Υπάρχουν σοβαροί άνθρωποι, ασχολούμενοι με χρήσιμα πράγματα, που θεωρούν την ποίηση παιδαριώδη και άχρηστη για τούτο ακριβώς το λόγο: γιατί δεν περιορίζεται σε σαφείς διαπιστώσεις αλλά τείνει προς τη μαγεία, γιατί συναλλάζεται με λέξεις, γιατί μιλά μια γλώσσα απομακρισμένη από το σύγχρονό μας ιδίωμα των συγκεκριμένων γεγονότων. Πράγματι εξακολουθεί να υπάρχει η υποψία πως η γλώσσα του ποιητή δεν είναι καθόλου «κανονική» γλώσσα, γλώσσα όπως τη χρησιμοποιούν στη συνηθισμένη τους επικοινωνία μεταξύ τους οι άνθρωποι και η υποψία αυτή είναι εντελώς δικαιολογημένη.

Κάθε ποιητής έχει νιώσει την επιθυμία είτε να δημιουργήσει μια εντελώς νέα γλώσσα, ικανή για άμεση έκφραση, είτε να επιστρέψει στην «πηγή», στα βάθη μιας γλώσσας που είναι αρχαία, που δεν έχει φθαρεί, και είναι μαγικά ισχυρή. Οι περισσότεροι μεγάλοι λυρικοί ποιητές έχουν προσθέσει νέες, ανήκουστες ως τότε λέξεις στη γλώσσα, έχουν ανακαλύψει λησμονημένες λέξεις, ή απέδωσαν ένα πρωτότυπο, καινούριο νόημα σε λέξεις της κοινής χρήσης. Η προσπάθεια πολλών μοντέρνων ποιητών να αφομοιώσουν μαγικές λέξεις και τα κορακίστικα της τεχνικής στα ποιήματά τους συνδέεται στενά με την επιθυμία που αναφέραμε. [...]

Είναι αντίθετο προς το λειτούργημα της τέχνης να εκφράζει υποκειμενική εμπειρία σε γλώσσα τόσο υποκειμενική ώστε να καταστρέφονται όλες οι συμβατικότητες, και να καθίσταται αδύνατη κάθε επικοινωνία με άλλους. Ακόμη και η εμπειρία εκείνη του ανθρώπου που πράγματι δεν μπορεί να εκφραστεί είναι και αυτή μια ανθρώπινη εμπειρία και, επομένως, ακόμη και στον ανώτατο βαθμό υποκειμενικότητας, είναι κοινωνική εμπειρία. (Πράγματι ακόμη και η άκρα μόνωση, που σήμερα χαρακτηρίζει τους καλλιτέχνες, είναι μια κοινωνική εμπειρία κοινή σε πολλούς).

*

Ο ποιητής ανακαλύπτει πείρα, και μέσω αυτού άλλοι αποκτούν τη δύναμη να την αναγνωρίζουν -καθώς έχει ανακαλυφθεί και εκφραστεί επί τέλους- ως δική τους και έτσι να την αφομοιώνουν.

Η ανακάλυψη της μοναξιάς των μοντέρνων πόλεων στην ποίηση του Μπωντλαίρ δεν «έφερε απλώς ένα νέο ρίγος στον κόσμο», άγγιξε και μια νότα που βρήκε απήχηση σε εκατομμύρια διάνοιες που ήδη ασυνείδητα είχαν συγχορδιστεί σ' αυτό το νέο ρίγος.

Για να παραχθεί αυτή η απήχηση ο ποιητής χρησιμοποιεί τα γλωσσικά μέσα που υπάρχουν, αλλά κατά τέτοιον τρόπο ώστε κάθε λέξη ν' αποκτά καινούριο νόημα. Η καινοτομία συνίσταται στη διαλεκτική, στην αλληλεπίδραση των λέξεων μέσα στο ποίημα και στο γεγονός ότι κάθε λέξη όχι μόνο μεταδίδει ένα περιεχόμενο, μα, σαν να λέμε, είναι και η ίδια ένα περιεχόμενο, μια αυτόνομη πραγματικότητα.

Κάθε λέξη ενός ποιήματος, όπως το άτομο στο κρύσταλλο, έχει τη θέση του: αυτό ακριβώς δημιουργεί τη φόρμα και τη διάρθρωση του ποιήματος. Με φαινομενικά μικρές, ασήμαντες αλλαγές στη θέση μερικών λέξεων, ένα ποίημα μπορεί να καταντήσει ατελέσφορο, η δομή του και η μορφή του μπορούν να καταστραφούν και το κρυσταλλωμένο σώμα μπορεί να διαλυθεί και να γίνει άμορφη μάζα.

Έρνστ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της τέχνης (μτφρ. Φ. Χατζηδάκη, έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1966, σσ. 200-201).