η κατάληψη από τους Τούρκους και άλλοι εχθροί της πόλεως

Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, όλοι οι κάτοικοι ανεξαιρέτως, όσοι είχαν γλυτώσει τη σφαγή, αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο των νικητών. Στην πόλη και στους δρόμους της δεν έμεινε ούτε ένας, εκτός από κάργες και αδέσποτα σκυλιά. Οι ελάχιστοι διασωθέντες, μπροστά στην εικόνα τής ολοκληρωτικής καταστροφής, πίστεψαν πως είχε έρθει η συντέλεια του κόσμου.

Ο Μουράτ Β΄, ο πορθητής της Θεσσαλονίκης, αποφάσισε να επαναφέρει όσους από τους κατοίκους μπορούσε στην παντέρημη πόλη. Διέταξε να τού φέρουν τους αιχμαλώτους που τού αναλογούσαν, στους οποίους ευθύς χάρισε την ελευθερία τους. Αγόρασε και πολλούς από τους αιχμαλώτους των γενιτσάρων, ενώ όσοι Θεσσαλονικείς είχαν προλάβει να απομακρυνθούν από την πόλη, σιγά-σιγά άρχισαν να επιστρέφουν.

*

Στα τείχη της πόλης του Αγίου Δημητρίου έσπασαν τα κύματα των επιθέσεων μυριάδων εχθρών. Επιδρομές Γότθων, Ούννων, Αβάρων, Σλάβων και Βουλγάρων που εποφθαλμιούσαν τον πλούτο και τη φήμη της πόλης σχετίζονται με την ιστορία και τίς εκάστοτε επισκευές των τειχών.

Ο Θεοδόσιος μετά την ήττα των ρωμαϊκών στρατευμάτων από τους Γότθους, χρησιμοποιεί ως βάση και ορμητήριο την Θεσσαλονίκη εναντίον των βάρβαρων επιδρομέων. Στα χρόνια του Ζήνωνα, μεταξύ 474 και 491, η πόλις γλυτώνει από νέα επιδρομή των Γότθων.

Ο Ιουστινιανός, αναγνωρίζοντας την πολιτική και στρατιωτική της πόλης σημασία, την καθιστά το έτος 536 κέντρο της διοίκησης του πραιτωρίου του Ιλλυρικού.

Επί Μαυρικίου, το 586 μ.Χ. πολιορκούν για πρώτη φορά την Θεσσαλονίκη οι Σλάβοι. Ανάλογη προσπάθεια των Αβάρων το 597, επίσης αποτυγχάνει. Σκληροί πόλεμοι γίνονται γύρω της στα κατοπινά χρόνια εναντίον Σλάβων, Βουλγάρων και Αβάρων.

Στα θαύματα του Αγίου Δημητρίου αναφέρεται πώς από ένα παραπύλιο της βόρειας πλευράς οι Σλάβοι πέτυχαν να μπούν για λίγες ώρες στην πόλη, που σώθηκε με επέμβαση θαυμαστή τού αγίου. Ο Ιουστινιανός Β΄ τέλος, το 688, διαλύει τον στρατό των Σλάβων.

Όμως τα θαλάσσια τείχη παραμελούνται μετά από μακρά περίοδο ειρήνης, και η Θεσσαλονίκη πέφτει το 904 στα χέρια των Σαρακηνών. Άφθονη λεία και εικοσιδύο χιλιάδες απ' τους κατοίκους της παίρνουν αιχμαλώτους οι Σαρακηνοί. [...]

Το σχέδιο του πρωτοσπαθάριου [...] προσπάθησε να ανοικοδομήσει το τείχος. Πριν όμως ολοκληρωθούν οι εργασίες, ο εχθρός φάνηκε στο πέλαγος. Ωστόσο η πόλη σύντομα ξαναβρίσκει την ακμή της.

Το 1185 εκπορθούν την Θεσσαλονίκη οι Νορμανδοί της Σικελίας. Πολλοί Θεσσαλονικείς βρίσκουν τον θάνατο, και πολλά από τα μνημεία της καταστρέφονται.

ΤΕΙΧΕΣΙΝ ΑΡΡΗΚΤΟΙΣ ΟΡΜΙΣΔΑΣ ΕΞΕΤΕΛΕΣΕ ΤΗΝ ΔΕ ΤΗΝ ΠΟΛΙΝ ΧΕΙΡΑΣ ΕΧΩΝ ΚΑΘΑΡΑΣ, αναφέρει η από πλίνθους επιγραφή στον τετράγωνο πύργο, διακόσια πενήντα μέτρα βορείως της Νέας Χρυσής Πύλης, στο ανατολικό τμήμα του τείχους, απέναντι από το νεκροταφείο των Διαμαρτυρομένων.

«Χέρια καθαρά», όπως λέγεται, από το αίμα των επτά χιλιάδων Θεσσαλονικέων που εσφάγησαν στον ιππόδρομο από τη γοτθική φρουρά του Θεοδοσίου του Μεγάλου, επειδή είχαν στασιάσει εναντίον της.

«Τον μιμήθηκες [ενν. τον Δαβίδ] στο έγκλημα αλλά όχι και στην μετάνοια» *

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 124, 125-126, 126-127). - Στην κατακλείδα απόλογος του Αμβροσίου Μεδιολάνων, εκ του ιδίου (ό.π., σ. 127).

στα χωριά μέχρι τον πόλεμο τού 1940 έβγαινε τραγούδι για ένα συμβάν

[...] εσύ γράφοντας έχεις συναίσθηση του υπάρχειν. Όπως ένα ποτάμι, μπαίνεις ο ίδιος μέσα στη ροή. Είναι ένα ρεύμα ζωής πέρα από λογική και θέληση. Και καταλαβαίνοντας πόσο απαραίτητο σού είναι το γράψιμο, όσο κι αν εξεγείρεσαι, κι αν θέλεις να αφορίσεις τα πάντα, βλέπεις ότι είναι σαν να μην είπες τίποτα.

Δεν δίνεται η αξία των πραγμάτων. Το βλέπεις και στη ζωγραφική. Η με θρησκευτική διάθεση ζωγραφική, όχι κατ' ανάγκην η αγιογραφία, έχει άλλη σημασία από τα διάφορα καμώματα που μαθαίνονται στο εξωτερικό. Μα και οι αγιογραφίες ήταν πράγματα ζωντανά, δοκιμαστήρια της πίστης. Κόπηκε η παράδοση η καλλιτεχνική της αγιογραφίας μετά την τουρκοκρατία, και επικράτησαν οι στείρες αντιγραφές.

Η γνήσια καλλιτεχνική διάθεση είναι πράγμα σπάνιο και τυραννικό και απαιτεί πνευματική καλλιέργεια. Πρέπει να δοκιμάζεται το καθετί πάνω σ' αυτό που λέγεται τέχνη για να είναι αληθινό. Λογάριασε τί θέση παίρνει η τηλεοπτική εικόνα και η φωτογραφία. Μένει στο μυαλό, ανεξάρτητα αν δεν δίνει την βαθύτερη ουσία, την αξία του πράγματος. Διαρθρωνόταν διαφορετικά η ψυχή του ανθρώπου. Τα γεγονότα γράφονταν ή απαγγέλλονταν. Στα χωριά μέχρι τον πόλεμο τού 1940 έβγαινε τραγούδι για ένα συμβάν. Άλλαξε η θέση του πολύτιμου, γι' αυτό δεν το προσέχουν και το αποφεύγουν.

*

Στα χρόνια μας τεμαχίζεται η ιδέα, η αντίληψη περί αμαρτίας. Και πρέπει πολύ να παλέψουμε σ' αυτό που βλέπουμε, που υποχρεωνόμαστε να κάνουμε, να ζούμε. Όλα αφορούν το είναι τού ανθρώπου. Ένα πλήθος από αγωνίες και οι απαντήσεις φτωχές. Ο ίδιος ο χρόνος, χωρίς φτιασίδια, μάς χτυπά κατακέφαλα. Δεν μπορούμε να πράξουμε τίποτα αν δεν έχουμε την περιπέτεια στα κόκαλά μας, γιατί χάσαμε την επιρροή που είχαμε στα πράγματα.

Είναι ο θάνατος τού ανθρώπου που ζούμε, με το ανικανοποίητο, τις απαιτήσεις, το δήθεν ιδανικό. Δεν υπάρχουν πλέον προφάσεις. Η εξυπνάδα μολύνει, των λόγων η δεξιοτεχνία μιαίνει.

Σήμερα πιστεύουμε και νιώθουμε πως οι νεκροί σιωπούν, και θα σιωπούν πάντα, ό,τι κι αν λέμε γι' αυτούς, με όποιο τρόπο κι αν τούς μεταχειριζόμαστε. Όμως αν κάποια στιγμή αισθανθούμε πως οι νεκροί μπορούν να μπούν ξαφνικά μέσα στη ζωή μας και να παρουσιαστούν μπροστά μας ως ίσοι προς ίσους, τότε ποιά γλώσσα να μιλήσουμε;

Να ξεκλειδώνεις, να λύνεις τον εαυτό σου ώσπου να χυθεί ολάκερος στο χαρτί. [...]

Είναι σκληρές οι λέξεις που αποσπάς απ' την καρδιά σου. Αντιστέκονται και σε απωθούν. Τα κείμενα έχουν τη δική τους ζωή, πιο μοναχική από κάθε άλλη, πρέπει κι αυτά να περάσουν τις δικές τους περιπέτειες, τις δοκιμασίες και τους λιθοβολισμούς μέχρι να πάρουν τη θέση τους. Πάψε να βαρυγκομάς και να σεκλετίζεσαι ότι το γράψιμο είναι μαρτύριο χωρίς ανταπόκριση που σε βυθίζει ολοένα πιο βαθιά στη ματαιότητα. Η ανταπόκριση δεν έχει σημασία. Είναι ένα δώρο μέσα στην πνιγηρότητα του κόσμου, τη στέγνια του, να εκφράζεσαι γράφοντας, να αποκαθαίρεσαι. [...]

Γράφεις για τον εαυτό σου. Το αν θα ωφεληθούν άλλοι δεν σε αφορά. Κάθε πραγματικός αναγνώστης έχει την ιδιαιτερότητά του. Διαβάζοντας θέλει να αναγνώσει τον εαυτό του, να ανακαλύψει στα βιβλία τους φακούς μέσω των οποίων θα διακρίνει πράγματα που δύσκολα θα μπορούσε να ξεχωρίσει και να αντιληφθεί από μόνος του. Τότε το βιβλίο μπορεί να αποκαλύψει αλήθειες πέρα από τις προθέσεις του συγγραφέα του, επιβεβαιώνοντας την πολυπλοκότητα της λειτουργίας που ονομάζουμε γραφή, στην οποία συμμετέχει ολόκληρος ο άνθρωπος.

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 132-133, 59-60, 60-61, 61).

ήθελες να τ' αγγίξεις και δεν μπορούσες

Δεν έβλεπες τον δρόμο. Ήσουν στραμμένος μέσα σου, και όλα περνούσαν από τα μάτια σου ανυπόστατα. Ήθελες να τ' αγγίξεις και δεν μπορούσες. Αργότερα, όταν έγραψες το Άλγος της αφής, κατάλαβες ότι η ρήση του Γρηγορίου Παλαμά, πως το άλγος της αφής σχετίζεται με την προσευχή, έχει να κάνει με το «Μη μού άπτου», όταν η Μαρία Μαγδαληνή άπλωσε το χέρι της ν'΄αγγίξει το Κυριακό Σώμα.

Μη μπορώντας τα δάχτυλά μας να ψαύσουν το Σώμα της Θεότητας, αλλά μήτε ν' αγγίξουν τα πράγματα δίχως να μάς τραυματίσει ο πόθος και η λαχτάρα μας γι' αυτά, μπορεί να πέσουμε στον κόσμο της παραίσθησης και της δαιμονικής αλλοίωσης των αισθήσεων. Ανατρέπονται οι αισθήσεις, και δεν γνωρίζουμε αν η όραση προηγείται της αφής ή η αφή της όρασης. Αν η όσφρηση έπεται της ακοής ή είναι αυτή που μορφώνει τη γεύση. Τότε, μόνο μέσα από έναν αγώνα καθαρμού μπορούμε να προσβλέπουμε σε σωτήρια.

Το θρησκευτικό αίσθημα είναι ένα σκαλιστήρι. Ο κίνδυνος έγκειται στο να πλησιάσει κανείς αυτή τη φωτιά σαν από καθήκον, σαν να συμμετέχει σε μια συγκέντρωση κοσμική ή θρησκευόμενη. Ο πόνος δεν δύναται αλλιώς να εξηγηθεί, παρά για να μπορέσεις να αγαπήσεις τον άλλον άνθρωπο. Διαφορετικά η προσευχή στη Γεσθημανή παραμένει ανεξήγητη [...]

*

Ο [Χόρχε Σεμπρούν], ο οποίος κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αιχμάλωτος στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως του Μούχενβαλτ, μιλώντας για τη γραφή σε αντιδιαστολή με τη δράση την κοινωνική και πολιτική, είπε ότι η εμμονή στο γράψιμο είναι εμμονή στη μνήμη του θανάτου, και πως αυτό σημαίνει αυτοκτονία.

Η μνήμη του θανάτου αποτελεί για σένα το θεμέλιο της όντως ζωής, της ζωής που ξεπερνά τα όρια του κόσμου. Μη πιστεύοντας στον εαυτό σου, στις δυνάμεις σου, αποφεύγοντας κάθε αίσθημα αυτάρκειας, αφήνεσαι. Τότε ένας άλλος αέρας που δεν γνωρίζεις πούθε έρχεται αρπάζει τον νού.

Δεν υπάρχει πλέον τίποτε που να ταράζει τη γαλήνη, μήτε να αλλοιώνει το εσωτερικό τοπίο της ομορφιάς. Ζείς σε δύο επίπεδα χωρίς να σε ταράζει ο διχασμός, γιατί ξέρεις πού βρίσκεται η ζωή. Το ένα είναι των καθημερινών αναγκών και ασχολιών, και το άλλο των ανοικτών οριζόντων όπου συντελείται το θαύμα. Είναι πενιχρή η εσωτερική σου ζωή, αλλά εντός σου αναπτύσσεται θέαμα μεγαλειώδες. Το θέαμα του παλίμψηστου της μνήμης. Αναρριγάς στη σκέψη της αιωνιότητας, ενώ ο ήλιος ανατέλλει και δύει.

Η μνήμη του θανάτου, λένε οι Πατέρες της Εκκλησίας, είναι ιδιαίτερη κατάσταση του πνεύματος που μάς συνάπτει με το Αιώνιο. Δεν έχει σχέση με τη γνώση ότι κάποια μέρα θα πεθάνουμε. Μάς επιτρέπει να ζήσουμε τον θάνατό μας ώς το τέλος πάσης της κτίσεως, καταργώντας τη γήινη έλξη και επαληθεύοντας την αποκάλυψη ότι ο άνθρωπος είναι εικόνα τού Θεού, και ως τέτοιος μπορεί να περιλάβει εν εαυτώ και τον Θεό και τον κτιστό κόσμο.

Η μνήμη του θανάτου, μάς λένε, εξαλείφει τα πάθη, και το πνευματικό πένθος συντελεί σε μιαν ατέλειωτη γιορτή. Αισθάνεσαι το βάρος αυτών των λογισμών, την εμμονή τους. Κινούνται παράλληλα με μια ευφρόσυνη χαρά, σαν ένα αντίθετο ρεύμα, ένας στρόφιλος ποταμού, ένας στομάλιμνος, ενώ στην άλλη πλευρά το νερό κελαρύζει κυλώντας.

Ίσως, σκέφτεσαι, τα ρεύματα αυτά δεν είναι άμοιρα της πόλης σου, σαν να σχηματίστηκαν από την ιστορία της, από το διάβα του πλήθους των ανθρώπων, από τις δηώσεις, λεηλασίες, σφαγές, κατατρεγμούς, εξανδραποδισμούς, αλλά και χάριτες και θριάμβους και περιαυγάσεις μεγαλείου.

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 130-131, 146-148).

η εμβάπτιση του σώματός σου τού παρόντος στο παρελθόν

« [...] Όμως θαύμα παράδοξο και ξένο,
ουδείς φορώντας σάρκα ήρθε ποτέ εδώ, εκτός απ' εκείνον
που εκοπίασε περισσότερο στο ρήμα του Ευαγγελίου,
κι εσένα που δέχτηκες την έσχατη ταπείνωση».*

Ήρθε τότε εκ του φωτός φωνή πραεία, η οποία συνέτριψε τον αέρα τον ακατανόητο σε ηδύτητα, και τρεις λόγους ελάλησε που ακούγοντάς τους η καρδιά του ξεχείλισε ευφροσύνη. Και παρευθύς όπως είχε ανεβεί έτσι και κατέβηκε, στην κατάσταση την οποία βρισκόταν πριν αρπαγεί εις τα ύψη. [...]

Παρουσίες που συντροφεύουν τις κρυφές σου ώρες. Είναι η εμβάπτιση του σώματός σου τού παρόντος στο παρελθόν που δίνει πνοή στις σκιές, που φανερώνονται στο τώρα και συνομιλείς μαζί τους, χωρίς να παρεμβάλλεται ανάμεσα ο αδιαπέραστος χρόνος. Την απομόνωσή σου επέβαλε ο κόσμος που αναδυόταν μέσα σου και ήθελε να σαρκωθεί.

Ο κόσμος αυτός που μπορούσε κάπου να ενταχθεί και να σού δώσει μια ταυτότητα. Οι προσπάθειές σου να πλησιάσεις τον άλλον άνθρωπο, να σχετιστείς και να αναπαυτείς κοντά του, αποτύγχαναν εξαρχής.

*

Την Πλατυτέρα στη χρυσή κόγχη της Αγίας Σοφίας θαυμάζεις. Καθισμένη στον θρόνο Της η σιωπηλή Μητέρα ακούει τα λόγια τα δοξαστικά της ανθρώπινης ικεσίας. Δεν αισθάνεσαι εκμηδενισμένος από τον πελώριο τρούλο, το ύψος ή τις εσωτερικές μεγάλες επιφάνειες. Οι δυνατοί πεσσοί, που ελαφρύνονται απ' των διαβατικών το υπολογισμένο άνοιγμα, δείχνουν μια νέα μορφή του χώρου.

Ταυτίζεις την αρχιτεκτονική σύνθεση με τον κατακόρυφο άξονα του ίδιου του σώματός σου. Συνδέεσαι με τη σύνθεση των αρχιτεκτονικών γραμμών, νιώθεις τον εαυτό σου να είναι ο πυρήνας στο όλο αρχιτεκτόνημα. Περιβάλλει το είναι σου, αγκαλιάζει το πρόσωπό σου.

Διαβαίνεις από τον σφηνωμένον ανάμεσα σε πολυκατοικίες ναΐσκο του Σωτήρος της εποχής των Παλαιολόγων, οπότε και αποτελούσε τμήμα μεγάλης Μονής, και έχει πάρει κλίση μετά τον σεισμό, στη γωνία Εγνατία και Παλαιών Πατρών Γερμανού. Υπήρχε συνήθειο στους Θεσσαλονικείς επί τουρκοκρατίας, όσοι είχαν χάσει άλλα παιδιά, να βαφτίζουν τα μωρά τους στο εκκλησάκι αυτό, δίνοντάς τους το όνομα του Σωτήρος. Δεν είχε γίνει ποτέ τζαμί, καθώς βρισκόταν, πριν την τελευταία τροποποίηση του ρυμοτομικού σχεδίου της περιοχής, ανάμεσα σε σπίτια στην αυλή ιδιωτικού σπιτιού της οδού Γαλερίου, και ήταν πολύ μικρό.

*

Οι εορταστικές πανηγύρεις, ιδιαίτερα του Αγίου Δημητρίου κοντά στη Χρυσή Πύλη κατά το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Οκτωβρίου, είναι σ' ολόκληρο τον μεσογειακό κόσμο γνωστές. [...] Η ιερή σύναξη στον Ναό του Πολιούχου βαστάει τρεις ολονυκτίες, με δοξολογίες και ύμνους κάτω από το φώς των λαμπάδων. Επιβλητικές παρελάσεις διασχίζουν τις κεντρικές αρτηρίες της πόλης. Οι άρρωστοι αλείφουν με το μύρο του αγίου τις πληγές, κι αυτές μαραίνονται και εξαφανίζονται. Οι ταξιδιώτες που περνούν από την πόλη σπεύδουν να τόν τιμήσουν. Όλοι οι λαοί που συνωστίζονται γύρω από τη μητρόπολη της Μακεδονίας έκθαμβοι παρακολουθούν τους άθλους Του, τα θαυμάσια που επιτελούνται.

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 168, 169, 25-26, 118, 119). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 169).

δεν ξέρεις ποιός είναι για σε ο τόπος της καρδιάς

Το πλήθος των οχημάτων δεν επιτρέπει να λευτερωθεί η ψυχή στο θαλασσινό αεράκι. Όμως η μνήμη έχει τον δικό της λόγο. Το έδαφος όπου πατάς βρίσκεται κάτω απ' τον συνωστισμό της επιφάνειας. Είναι το κοκκινόχωμα της Θεσσαλονίκης, που δεν το θερμαίνουν τα συμβάντα της καθημερινής ζωής, τα γεγονότα που εξανεμίζονται. Το πόδια σου κινούνται στο παρόν, μα ο τόπος της καρδιάς παραμένει ανεξιχνίαστος. [...]

Δεν είναι μόνο οι δρόμοι και οι ημερομηνίες, τα απομεινάρια της ανθρώπινης παρουσίας. Το αίσθημα που αναδίνει η πόλις βαθύ, σε κάνει να νιώθεις το ανθρώπινο σώμα.

Βαδίζεις στα ανάκτορα του Γαλερίου, στην αρχαία αγορά, και είσαι αυτός που περπάτησε και πριν από αιώνες. Στα πλακόστρωτα δάπεδα των μνημείων βαδίζεις. Καταλαβαίνεις τη σημασία της περιφοράς, τι σημαίνει να αποχαιρετάς τους τύπους που έζησες, να λύνονται οι παλαιοί δεσμοί.
[...]

Οι προσφορές των ζωντανών είναι μια μεγάλη λαμπάδα που την κρατά η ψυχή και φωτίζει το πέρασμά της από τον Άδη.

*

«Οι άγιοι αγίασαν για να τεμαχίζονται».*

Δεν έχεις κοινωνική δράση, μήτε κάποιου είδους συμμετοχή στα κοινά. Μιλάς μέσα από λόγια άλλων, από άλλων μάτια βλέπεις και θωρείς. Θωρείς την Θεσσαλονίκη μέσα από τα μάτια του Καμενιάτη, ωσάν να ανασταίνονται οι στιγμές του παρελθόντος και να αποζητούν τα δικαιώματά τους στο παρόν. Στα γραφόμενά σου απεικονίζονται οι εσωτερικές δοκιμασίες, η προσπάθειά σου να πειστείς ότι υπάρχει αυθεντική ζωή, ζωή που συνδέεται με την αιωνιότητα, και δεν είναι όλα μάταια και φευγαλέα. Εξωτερικά όμως δεν δείχνεσαι, διατηρείς την ηρεμία σου, εύθυμα γελάς και ζείς όπως ζούν, όλοι, αλλά κατά καιρούς δεν αισθάνεσαι τη γή κάτω από τα πόδια σου, σαν να ίπτασαι μέσα στο κενό που ονομάζουμε χρόνο, κολυμπώντας προς άγνωστη ακτή.

Στην οδό Ερμού, στον δρόμο αυτόν της αγοράς και του εμπορίου, βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Θεοδώρας, την οποία πολλοί ταυτίζουν με τη μονή της Μικρής Αγίας Σοφίας που είχε στην κατοχή της η κυρά-Μαρώ, όπως και πολλά άλλα κτήματα στους καζάδες Θεσσαλονίκης, Σιδηροκάστρου και Σερρών. Κόρη του Γεωργίου Μπράκνοβιτς, δεύτερου κτήτορα της Μονής του Αγίου Παύλου στο Άγιον Όρος, μετά που παντρεύτηκε τον πατέρα του Μωάμεθ Μουράτ, χάρισε στη Μονή τα Τίμια Δώρα, πολλά άγια λείψανα και κειμήλια.

Επί τουρκοκρατίας η συνοικία ήταν εβραϊκή, και οι λίγες χριστιανικές οικογένειες ζούσαν στον περίβολο του τότε γυναικείου μοναστηριού. Ο περίβολος είχε μια βαριά πόρτα, και κάθε βράδυ μετά τη δύση του ηλίου έκλεινε. Στο καθολικό της Μονής φυλαγόταν το σκήνωμα της αγίας. Κάθε χρόνο στις 5 Απριλίου γινόταν λιτανεία και άλλαζαν τη φορεσιά της. Κόβανε κομματάκια την παλιά και τη μοίραζαν στις κοπέλες για τις αρρώστιες και για καλή τύχη. Όταν πέθανε η ηγουμένη του μοναστηριού, αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο της Θεοδώρας, και άνοιξαν τον τάφο της αγίας για να αποθέσουν σ' αυτόν και την πνευματική της μητέρα, η προ πολλού πεθαμένη Θεοδώρα, σαν να ήταν ζωντανή, περιέστειλε εαυτήν, και έδωσε τόπο για να ενταφιαστεί και η ηγουμένη.

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 40, 42, 43, 93-95). - Το motto, απόλογος τινός πατέρος Ευαγγέλου, εκ του ιδίου (ό.π., σ. 93).

γύρω από την Καμάρα

Όταν κάποτε κλέφτες πήγαν να πατήσουν το μαντρί
του [αγίου Σπυρίδωνος Τριμυθούντος, του βοσκού],
όχι μόνο τούς χάρισε πάλι την όρασή τους,
διότι τιμωρήθηκαν μπαίνοντας με αορασία,
αλλά τούς δώρησε και ένα κριάρι για να μην
φαίνονται ότι ματαίως και χωρίς πληρωμή
είχαν ξαγρυπνήσει όλη τη νύχτα.*

Γύρω από την Καμάρα πύκνωναν οι συνοικίες των υποτελών Ελλήνων κατά την τουρκοκρατία. Καταλαμβάνουν το ανατολικό μέρος της πόλης, από την παραλία μέχρι τη Μονή Βλατάδων, το Μπαΐρι, όπως λεγόταν η Άνω Πόλη, αναμιγμένοι σε μερικά σημεία με τους Οθωμανούς. Μικρά σπίτια με εσωτερικές αυλές, μαγαζάκια, αλλά και σπίτια μεγαλύτερα. Στον Κάμπο, στην Κάτω Πόλη, κατά μήκος της παραλίας, κατοικούν οι Φράγκοι και οι Εβραίοι, που χωρίζονται μεταξύ τους από την αγορά.

Το θριαμβικό τόξο του Γαλερίου σχετίζεται με την εκστρατεία του κατά των Περσών.

Στο κάτω διάζωμα απεικονίζεται μια σκηνή από πόλη της Ανατολής, με ελέφαντες και άλλα ζώα. Στη σκηνή της θυσίας, στη δεύτερη από κάτω ζώνη, παριστάνεται ο Γαλέριος με στρατιωτική στολή δεξιά και αριστερά ο Διοκλητιανός, προσφέροντας την επινίκια ευχαριστήρια θυσία. Ένα τρόπαιο παριστάνεται δεξιά στην άκρη της ζώνης, και ένα αριστερά. Ανάμεσα στους δύο είναι ο βωμός.

Η μία πλευρά του βωμού κοσμείται με ανάγλυφη παράσταση του Δία, και η άλλη του Ηρακλή. Πϊσω από τον βωμό απεικονίζονται δύο γυναικείες μορφές. Πάνω από τη γυναικεία μορφή προς τη μεριά του Διοκλητιανού υπάρχει η επιγραφή ΟΙΚΟΥΜΕΝΗ, ενώ δεξιότερα διακρίνεται η επιγραφή ΕΙΡΗΝΗ.

Στην πρώτη ζώνη από πάνω ο Γαλέριος, ο οποίος είχε παρασύρει τον πεθερό του στον κατά των χριστιανών μεγάλο διωγμό του 303, οπότε μαρτύρησε και ο Άγιος Δημήτριος, φαίνεται πάνω σε άρμα να κατευθύνεται προς μια πόλη της οποίας ο πληθυσμός έχει βγεί να τον υποδεχτεί, ενώ στην αριστερή άκρη οι κάτοικοι μιας άλλης πόλης τον αποχαιρετούν.

Στη μέση του διαζώματος που χωρίζει την επάνω ζώνη από την παρακάτω, απεικονίζεται ένας αετός με ανοιχτά φτερά, και κάτω από τον αετό παριστάνεται ο Γαλέριος, έφιππος σε μάχη.

Στην επόμενη ζώνη προσωποποιούνται ως δύο γυναίκες η Μεσοποταμία και η Αρμενία, να δέχονται τη συγγνώμη του Γαλερίου μετά την υποταγή τους.

Στην τελευταία ζώνη, χαμηλά, μέσα σε μια σειρά κογχών, φαίνονται αγάλματα φτερωτών Νικών.

Ασύλληπτη η πορεία της πνευματικής ζωής εν τη καρδία,
στα κατάβαθα της οποίας δεν υπάρχει πλέον καμία πορεία.
Οι δρόμοι που περπάτησες έχουν στραγγίξει το βουητό τους,
κουβαλάς την ιστορία τους πριν ακόμη υπάρξουν ως ονομασίες,
τα σκοτεινά πέλματα των προγόνων κουβαλάς,
κι αυτά σού ανοίγουν δρόμο προς το αΐδιον φώς.
Δεν υπάρχει οδός να εισέλθει κανείς στην άκτιστο Εκκλησία του Χριστού,
αν δεν εμπιστευθεί και δεν εναποθέσει την ύπαρξή του στα χέρια Του.
Δεν υφίσταται στην Εκκλησία ατομική δικαίωση,
μήτε μπορούμε να εισέλθουμε σ' αυτήν ως ταγοί.
Άλλα είναι τα μέτρα που θα μάς κρίνουν.*

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 149-150). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 155-156). Εκ του αυτού και η κατακλείδα (ό.π., σσ. 160-161).

παραλειπόμενα

Η μνήμη του Ιωάννη Βατάτζη του ελεήμονος, του αποκαλούμενου και «Πατέρα των Ελλήνων», δεύτερου αυτοκράτορα της Νικαίας μετά τον γάμο του με την κόρη του Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρι Ειρήνη, εορτάζεται στις 4 Νοεμβρίου.

Ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Μεσοποταμίτης είχε αρνηθεί σθεναρά να χρίσει αυτοκράτορα τον Θεόδωρο Άγγελο, τον Δεσπότη της Ηπείρου, υποστηρίζοντας ότι μόνο ο Ιωάννης Βατάτζης εδικαιούτο τον τίτλο του βασιλέως.

Τον Δεκέμβριο του 1246 ο Βατάτζης καταλαμβάνει χωρίς δυσκολία την Θεσσαλονίκη, όπου επικρατεί αναρχία. Θερμός προστάτης των αδικουμένων, επιζητεί να απαλύνει την ένδεια και τα βάρη των φτωχών τάξεων του πληθυσμού, ιδρύοντας πολλά νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα.

Οικοδομεί μεγαλοπρεπείς ναούς που να ικανοποιούν την ευσέβεια των Βυζαντινών, και συγκροτεί οχυρά σε περιοχές που κινδυνεύουν.

Ακολουθώντας τις καλύτερες παραδόσεις του Βυζαντίου, δημιουργεί στρατιωτικά αγροκτήματα με μόνιμη εγκατάσταση στρατιωτών στις ακριτικές περιοχές. Έτσι αποκαθιστά στην Ανατολή το σύστημα της άμυνας των συνόρων, που ο Γεώργιος Παχυμέρης θεωρεί το πιο σημαντικό επίτευγμα του κράτους της Νικαίας.

*

Ο [...] Γεώργιος Ακροπολίτης, ως τοποτηρητής των ευρωπαϊκών κτήσεων της Νικαίας στην Θεσσαλονίκη, ηττάται και συλλαμβάνεται αιχμάλωτος από τον Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Δούκα Άγγελο.

Το 1258 ο Θεόδωρος πεθαίνει σε ηλικία τριάντα έξι ετών, αφού προηγουμένως ανταλλάσσει τον αυτοκρατορικό χιτώνα με το ένδυμα του μοναχού.

*

Το ξεκίνημα του 14ου αιώνα βρίσκει την Θεσσαλονίκη σε κατάσταση ηρεμίας. Το 1299 ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος παντρεύει στην Θεσσαλονίκη την κόρη του Σιμωνίδα, ηλικίας πέντε μόλις ετών, με τον Σέρβο κράλη Μιλιούτιν, στην προσπάθεια να αποκτήσει ισχυρούς συμμάχους.

Η γυναίκα του Ιολάνδη, η οποία είχε λάβει το όνομα Ειρήνη, και ο τάφος της βρίσκεται στη Δράμα, στη βυζαντινή εκκλησία των Ταξιαρχών, εγκαθίσταται στην πόλη και ακολουθεί δική της, ανεξάρτητη στάση, πιστεύοντας, ως κόρη του Γουλιέλμου Ζ΄ του Μομφερατικού, απογόνου του «βασιλιά» της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιου, ότι θα ανασυστήσει το φράγκικο βασίλειο.

Αυξάνονται οι εμπορικές σχέσεις με τους Σέρβους και τους άλλους βαλκάνιους λαούς, και ο Μιλιούτιν μένει κοντά στην Ειρήνη για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Ένα πνεύμα ισοπολιτείας και δικαιοσύνης χαρακτηρίζει την Θεσσαλονίκη.

*

Όταν ο Σάββας [Άγιος ο Βατοπαιδινός] κοινοβίαζε στη Μονή Βατοπαιδίου, ο Ανδρέας Παλαιολόγος, παρακινημένος από τη μεγάλη φήμη του αγίου, τόν επισκέφτηκε για να τόν γνωρίσει και να πάρει την ευχή του. Αλλά ο όσιος δεν δέχτηκε με κανέναν τρόπο να τόν δεί, διαβλέποντας το δηλητήριο που έκρυβε στην καρδιά του.

Δέκα χρόνια αργότερα, επικεφαλής των Ζηλωτών, διαβόητον εποίησε τη θαυμαστή πόλη της Θεσσαλονίκη. Μιαρούς και κοινούς ολετήρες του ανθρωπίνου γένους αποκαλεί τους Ζηλωτές ο Φιλόθεος, οι οποίοι έχοντας τα χαρακτηριστικά του πολλού και συρφετώδους ανθρώπου, δίκην ανδραπόδων, οχλοκρατών και κυκεώνων, «ενέπλησαν την πόλιν αιμάτων αλλοκότων και αισχίστων φόνων».

Ο Δημήτριος Κυδώνης στη Μονωδία του θρηνεί για την κατάπτωση της άλλοτε κραταιάς πόλης, φρικιώντας για τις ωμότητες και τα εγκλήματα των Ζηλωτών, μετά την αντίδραση του Ιωάννη Απόκαυκου και τον σφαγιασμό του στον Πύργο του Τριγωνίου, Παρομοιάζει τις συμφορές με τα Λήμνια κακά, υπαινισσόμενος τη σφαγή των ανδρών της Λήμνου από τις γυναίκες του νησιού.

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 162, 163 171-172, 172-173).