αναστοχασμός της νεωτερικότητας

Δεν είναι να παραπονιέμαι αφού ακόμα θυμάμαι τον κόρφο σου
που μύριζε λάδι και βασιλικό
τους αργοπορεμένους χειμωνιάτικους διαβάτες ανίδεους
και εμάς γεμάτους γνώση *

Από την στιγμή που ο Χέγκελ στα Εισαγωγικά μαθήματα στην Αισθητική, εισάγει την ιδέα του θανάτου της αυθύπαρκτης τέχνης και αντικαθιστά την απόλαυση που προκαλεί το έργο τέχνης με τη διαμεσολάβησή της μέσω της ιστορίας της, γεννιέται ένα καινούργιο είδος καλλιτέχνη που πατά πάνω στις νέες πολιτικοοικονομικές συνθήκες του 19ου αιώνα και που οι ρομαντικοί τον ονόμασαν είρωνα.

Τί είναι λοιπόν η ειρωνεία; «Ειρωνεία ονομάζουμε το αντίθετο του καλλιτεχνικού ενθουσιασμού, οπόταν ο καλλιτέχνης υπ' ουδενός νόμου ή κανόνος δεσμευόμενος υπερίπταται παίζων υπέρ την ιδίαν ύλην». Αυτό το «τέρας», που είναι ο μοχλός της δημιουργίας του μοντερνισμού, ζώντας μέσα στις καλλιτεχνικές μητροπόλεις ξεκινά (με αυτή του τη στάση) έναν πόλεμο με την παράδοση.

Είναι διαποτισμένος με την αλαζονεία της παντοδυναμίας του. Είναι η εποχή, ας μού επιτραπεί η αναγωγή, η νέα εποχή των σοφιστών. «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», όπως το διατύπωσε ο Πρωταγόρας.

Αυτό το είδος μεταρομαντικού καλλιτέχνη δεν υπήρξε πρωτογενώς στη νεώτερη Ελλάδα. Γιατί η Ελλάδα δεν συμμετείχε στη δημιουργία του μοντέρνου κόσμου, για λόγους καθαρά ιστορικών και πολιτικοοικονομικών δομών. Ακριβώς γι' αυτό το λόγο υπάρχει τόσο μεγάλη συζήτηση για το πού ακριβώς ανήκουμε. Ανήκουμε στη Δύση ή στην Ανατολή; Είμαστε μητροπολιτική χώρα ή χώρα της περιφέρειας; Έχουμε ή δεν έχουμε κράτος; Αποτελεί το παροικιακό φαινόμενο, η μετανάστευση, τον τρόπο συγκρότησής μας σε έθνος-κράτος και τη δημιουργική μας δύναμη;

Όλα αυτά, θέτουν τους όρους διαμόρφωσης του παράδοξου της ελληνικής εικαστικής περιπέτειας. Ο Έλληνας καλλιτέχνης, με γυρισμένη την πλάτη του στον Μοντερνισμό και χωρίς ποτέ να αναπτύξει κριτική στάση απέναντι στην παράδοση -κριτική στάση που είναι η ουσία του Μοντερνισμού-, εντάσσεται σε ένα, ή μάλλον καλύτερα συντάσσεται με ένα μεταμοντερνιστικό εικαστικό ιδίωμα.

Δεν μπαίνει καν στον κόπο να κριτικάρει τη συμβολική μορφή που είναι η προοπτική, η οποία μάς «εισάγει» στους νεώτερους χρόνους. Δεν είχε βιώσει την τέχνη αυτή ως πολιτισμική αναγκαιότητα ούτε είχε συμβάλει στη δημιουργία της. Έτσι, χωρίς να αμφισβητήσει αυτήν την οργάνωση της επιφάνειας του πίνακα ή του χώρου, ζωγραφίζει ή διατάσσει τα στοιχεία του έργου του σαν να ζεί στη Νέα Υόρκη ή σε κάποιαν άλλη από τις μεταμοντέρνες μεγαλουπόλεις.

Αυτό που λείπει επομένως είναι το οξύ της ειρωνείας. Η ακύρωση του κριτικού λόγου είναι το ουσιαστικό στοιχείο του μεταμοντερνισμού. Γιατί ο μεταμοντερνισμός είναι μια «νοσταλγική» επιστροφή στην παράδοση. Είναι ο νέος αλεξανδρισμός, που διαδέχεται την εποχή των σοφίστων. Είναι μια παρωδία.

Η ειρωνεία ανακυκλώνει την ιστορία όπως η παρωδία, αλλά δεν θεωρεί ποτέ την ιστορία δεδομένη, δεν την μυθοποιεί, δεν αναλαμβάνει το παρελθόν κατά σύμβαση. Η καυστική δράση της ειρωνείας είναι το ξανάνοιγμα της ιστορίας ως τόπου ετεροδοξίας. Αυτό που αντιπαρατάσσει η ειρωνεία στην παρωδία (και τη συνενοχή) είναι ακριβώς ότι οι συμβάσεις έχουν θρυμματιστεί, τα κριτήρια είναι ανασφαλή και οι κρίσεις ανοιχτές.

110. Y. MISHIMA
Παραμονεύεις από την κλειδαρότρυπα
η μητέρα σου στα χέρια του εραστή της
λεύκα που τρεμοπαίζουν τα ασημένια φύλλα της
βρίσκεις τον ρυθμό και λικνίζεσαι κυπαρίσσι.

138.
έχεις δίκιο
όταν αγαπιέσαι αναφλέγεσαι φεύγεις
όταν αγαπάς φωτίζεις διαρκείς **

Νίκη Παπασπύρου - Κύριλλος Σαρρής, Οδηγίες χρήσης - ως στοιχείο της έκθεσης του δεύτερου Οι αναγνώστες του Finnegans Wake στο Ινστ. Συγχρ. Ελλ. Τέχνης (έκδ. alloglotta, Αθήνα 2011, σσ. 16-18).

-----
* Στο motto στίχοι του Παναγιώτη Κουσαθανά, από την συλλογή «Συρραφή Ονείρων», και δη και το ποίημα 'Τοπίο σχεδόν, 7.' (1976), περιεχόμενο στον τόμο Τα Ποιήματα και τέσσερεις αναπλάσεις (έκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2011, σ. 36).

** Αλλά και το καταληκτικό mottο είναι του ιδίου από την συλλογή τ' «Ακαριαία» (1985) και δη και την ολόγιομη υποσυλλογή 'Δ΄. Ρήνεια: Ακαριαία επιτύμβια και σχόλια' και την επόμενη 'Ε΄. Λογοκλοπές προς Μάλτε', στον ίδιο τόμο (ό.π., σσ. 107, 117).