ροή: η νευροβιολογία της τελειότητας

Παρατηρώντας ένα άτομο σε ροή, έχουμε την εντύπωση ότι το δύσκολο είναι εύκολο. Η άριστη επίδοση μοιάζει φυσιολογική και συνηθισμένη. Αυτή η εντύπωση συμβαδίζει με αυτό που συμβαίνει μέσα στο μυαλό, όπου επαναλαμβάνεται ένα παρόμοιο παράδοξο: οι πιο απαιτητικοί στόχοι επιτυγχάνονται με τη λιγότερη κατανάλωση νοητικής ενέργειας. Στη ροή ο εγκέφαλος βρίσκεται σε μια «ψύχραιμη» κατάσταση, όπου η εγρήγορση και οι αναστολές του νευρικού κυκλώματος εναρμονίζονται με τις απαιτήσεις της στιγμής. 'Οταν οι άνθρωποι εμπλέκονται σε δραστηριότητες που αιχμαλωτίζουν αμαχητί την προσοχή τους και την απασχολούν, ο εγκέφαλός τους «ηρεμεί», με την έννοια ότι παρουσιάζει μια ελάττωση της διέγερσης του φλοιού. Αυτή η ανακάλυψη είναι αξιοπρόσεκτη, δεδομένου ότι η ροή επιτρέπει στους ανθρώπους να «πέφτουν με τα μούτρα» στα πιο απαιτητικά καθήκοντα σε κάποιον τομέα, είτε δηλαδή για να παίξουν σκάκι με έναν δύσκολο αντίπαλο είτε για να λύσουν ένα περίπλοκο μαθηματικό πρόβλημα. Θα περίμενε κανείς ότι τέτοιες υποχρεώσεις θα απαιτούσαν περισσότερη δραστηριότητα του φλοιού, και όχι λιγότερη. Και, όμως, το κλειδί για τη ροή είναι ότι αυτή παρουσιάζεται μόνο στα ανώτερα όρια των ικανοτήτων, όπου οι δεξιότητες και τα νευρικά κυκλώματα αποδίδουν στο μέγιστο.

Μια έντονη αυτοσυγκέντρωση – εστίαση που πυροδοτείται από ανησυχία – προκαλεί αυξημένη δραστηριοποίηση του φλοιού. 'Ομως η ζώνη της ροής και της άριστης απόδοσης μοιάζει σαν όαση αποτελεσματικότητας του φλοιού με την ελάχιστη κατανάλωση νοητικής ενέργειας. Αυτό ίσως έχει νόημα στα πλαίσια της εξάσκησης που επιτρέπει στους ανθρώπους να μπαίνουν σε ροή: το να έχουν κυριαρχήσει στη φυσική διαδικασία μιας απαίτησης, είτε σωματικής, όπως είναι η αναρρίχηση σ' ένα βουνό, είτε πνευματικής, όπως ο προγραμματισμός του ηλεκτρονικού υπολογιστή, σημαίνει ότι ο εγκέφαλός τους μπορεί να την εκπληρώσει με περισσότερη επιτυχία. Οι κινήσεις που γίνονται μετά από έντονη εξάσκηση απαιτούν πολύ λιγότερη εγκεφαλική προπάθεια από αυτές που εκτελούνται στο στάδιο της εκμάθησης ή αυτές που εξακολουθούν να είναι πολύ δύσκολες. Με τον ίδιο τρόπο, όταν ο εγκέφαλος λειτουργεί λιγότερο αποδοτικά λόγω κούρασης ή εκνευρισμού, όπως συμβαίνει στο τέλος μιας μακράς, αγχωτικής μέρας, παρατηρείται μια συσκότιση στην ακρίβεια της φλοιικής προσπάθειας, όπου πάρα πολλές περιττές περιοχές ενεργοποιούνται –μια νευρική κατάσταση που βιώνεται πραγματικά ως ιδιαίτερα περισπαστική. Το ίδιο συμβαίνει και με την πλήξη. 'Οταν όμως ο εγκέφαλος λειτουργεί στον ανώτατο βαθμό της αποτελεσματικότητάς του, υπάρχει μια ακριβής σχέση μεταξύ των ενεργοποιημένων ζωνών και των απαιτήσεων του καθήκοντος. Στην κατάσταση αυτή ακόμα και η σκληρή δουλειά μπορεί να είναι αναζωογονητική και ανανεωτική, και όχι εξαντλητική.

[...]

Επειδή η ροή προβάλλει στην περιοχή όπου μια δραστηριότητα προτρέπει τους ανθρώπους να αποδώσουν στο έπακρο των δυνατοτήτων τους, καθώς αυξάνονται οι δεξιότητές τους χρειάζεται μια ισχυρότερη πρόκληση για να μπούν σε ροή. Αν ένα έργο είναι πάρα πολύ απλό, είναι βαρετό. Αν είναι πάρα πολύ απαιτητικό, το αποτέλεσμα είναι άγχος και όχι ροή.

Daniel Goleman, Η συναισθηματική νοημοσύνη. Γιατί το «EQ» είναι πιο σημαντικό από το «IQ» (μτφρ. Αν. Παπασταύρου, έκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2008 (42η), σσ. 142-144).

δίκην κολάσεως

Πέτρα αστραφτερή 

πόθος πύρινος συμπυκνωμένος 

ανάσα και μέθη ηλίου 

ακόρεστη μοναχική πληγωμένη 

ιώδης φαιά πρασινωπή 

ησυχάζουσα 

μαινομένη στιλπνή ερωμένη *

Ο Ιννοκέντιος Βολοντίν, μετά τη σύλληψή του, παρατηρεί πως «απαγορευόταν στους φυλακισμένους να συναντιώνται. Τούς απαγορευόταν να παίρνουν κουράγιο από το βλέμμα του άλλου» (Ο Πρώτος Κύκλος, 543). Ακόμη και στη «σαράσκα», «οι άνθρωποι της μιας αίθουσας δεν ήξεραν τίποτα για τους ανθρώπους της διπλανής. Οι γείτονες δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους».

Olivier Clement, Το πνεύμα του Σολζενίτσυν (μτφρ. Ελ. Δαλαμπίρα, έκδ. Εστία, Αθήνα χ.χ., σ. 11).

*

Δεδώκει δὲ ὁ παραδιδοὺς αὐτὸν σύσσημον αὐτοῖς λέγων· Ὃν ἂν φιλήσω, αὐτός ἐστι· κρατήσατε αὐτὸν καὶ ἀπαγάγετε ἀσφαλῶς.

Καὶ ἐλθὼν εὐθέως προσελθὼν αὐτῷ λέγει· Χαῖρε, ραββί, καὶ κατεφίλησεν αὐτόν.

Και το ίδιο χωρίο αποκατεστημένο στα σημεία:

δεδώκει δὲ ὁ παραδιδοὺς αὐτὸν σύσσημον αὐτοῖς λέγων Ὃν ἂν φιλήσω αὐτός ἐστιν· κρατήσατε αὐτὸν καὶ ἀπάγετε ἀσφαλῶς.

καὶ ἐλθὼν εὐθὺς προσελθὼν αὐτῷ λέγει Ῥαββεί, καὶ κατεφίλησεν αὐτόν.

Εκ του κατά Μάρκον ιδ' (44-45).

-----
 * Στο motto και πάλι ολίγος Συμεών, ιερομοναχός, εκ του βιβλίου του Συμεών μνήμα (έκδ. 'Αγρα, Αθήνα 1993.-Εδώ εγγραφή της 27ης Ιουνίου 1991).

διάφοροι τρόποι να μπεί κανείς σε ροή - νιρβάνα

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να μπεί κανείς σε ροή. 'Ενας τρόπος είναι η σκόπιμη εστίαση της προσοχής στο συγκεκριμένο έργο. Μια κατάσταση υψηλής συγκέντρωσης είναι η πεμπτουσία της ροής. Φαίνεται ότι υπάρχει ένας βρόχος ανατροφοδότησης στο κατώφλι αυτής της ζώνης. Μπορεί να απαιτείται σημαντική προσπάθεια να ηρεμήσει κανείς και να εστιάσει την προσοχή του έτσι ώστε να ξεκινήσει την προσπάθεια – αυτό το πρώτο βήμα απαιτεί κάποια πειθαρχία. Από τη στιγμή όμως που η εστίαση αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά, αποκτά μια δική της, και προσφέροντας ανακούφιση από τη συναισθηματική αναστάτωση και καθιστώντας ταυτόχρονα την προσπάθεια αβίαστη.

Η είσοδος σ' αυτή τη ζώνη μπορεί να επιτευχθεί όταν οι άνθρωποι βρίσκουν ένα έργο στο οποίο έχουν ειδικευθεί, και το αναλαμβάνουν σε ένα επίπεδο που θέτει ελαφρά την ικανότητά τους σε δοκιμασία. 'Οπως μού είπε ο Τζικτζεντμιχάλι: «Οι άνθρωποι φαίνονται ότι συγκεντρώνονται περισσότερο όταν απαιτούνται από αυτούς λίγα περισσότερα από τα συνηθισμένα, και είναι ικανοί να δώσουν περισσότερα από τα συνηθισμένα. Αν απαιτούνται λίγα από αυτούς, οι άνθρωποι πλήττουν. Αν απαιτούνται πολλά από αυτούς, άγχονται. Η ροή επέρχεται σ' αυτή τη λεπτή ζώνη μεταξύ πλήξης και άγχους».

Η αυθόρμητη ευχαρίστηση, χάρη και αποτελεσματικότητα που χαρακτηρίζουν τη ροή δε συμβιβάζονται με τις «συγκινησιακές πειρατείες», στις οποίες οι μεταιχμιακές εξάρσεις μπλοκάρουν τον υπόλοιπο εγκέφαλο. Η ποιότητα της προσοχής στη ροή είναι χαλαρή, αν και πολύ εστιασμένη. Πρόκειται για μια συγκέντρωση πολύ διαφορετική από την προσπάθεια να εστιάσουμε σε κάτι την προσοχή μας όταν νιώθουμε κούραση ή πλήξη, ή όταν η προσοχή μας καταλαμβάνεται από οχληρά συναισθήματα, όπως είναι το άγχος ή ο θυμός.

Η ροή είναι μια κατάσταση στερημένη από συγκινησιακή στατικότητα, εκτός από ένα συναίσθημα ήπιας έκστασης, το οποίο φαίνεται να μάς υποχρεώνει και να μάς κινητοποιεί ιδιαίτερα προς την εκτέλεση του συγκεκριμένου έργου. Αυτή η έκσταση μοιάζει να είναι ένα υπο-προϊόν της εστίασης της προσοχής που είναι απαραίτητη προϋπόθεση της ροής. Και, πράγματι, η κλασική λογοτεχνία των πνευματικών παραδόσεων περιγράφει καταστάσεις προσήλωσης που βιώνονται καθαρά ως νιρβάνα: ροή που προκαλείται απλώς και μόνο από έντονη αυτοσυγκέντρωση.

Daniel Goleman, Η συναισθηματική νοημοσύνη. Γιατί το «EQ» είναι πιο σημαντικό από το «IQ» (μτφρ. Αν. Παπασταύρου, έκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2008 (42η), σσ. 142-143).

ροή: μια κατάσταση λήθης του εαυτού

Η ροή είναι μια κατάσταση λήθης του εαυτού, το αντίθετο της περισυλλογής και της ανησυχίας. Αντί να χάνονται σε νευρωτικές έγνοιες, οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ροή είναι τόσο απορροφημένοι με το έργο που έχουν μπροστά τους, ώστε χάνουν την αίσθηση του εαυτού τους, εγκαταλείπουν τις μικρές ανησυχητικές σκέψεις, την υγεία, τους λογαριασμούς που τρέχουν, ακόμα και την ίδια την ευημερία της καθημερινής ζωής. Υπό την έννοια αυτή οι στιγμές της ροής είναι «εκτός Εγώ». Παραδόξως, άνθρωποι που βρίσκονται σε ροή επιδεικνύουν έναν δεξιοτεχνικό έλεγχο πάνω σε αυτό που επιτελούν και οι αντιδράσεις τους είναι απόλυτα εναρμονισμένες με τις εναλλασσόμενες απαιτήσεις της εργασίας τους. Και παρόλο που οι άνθρωποι έχουν τις καλύτερες επιδόσεις σε κατάσταση ροής, δεν ενδιαφέρονται για το πόσο καλά πηγαίνουν, ούτε απασχολούνται με σκέψεις επιτυχίας ή αποτυχίας – αυτό που τούς παρακινεί είναι η ίδια η αγαλλίαση της εργασίας τους.

[...]

[ροή: η] στιγμή που ξεπέρασαν τον εαυτό τους σε κάποια αγαπημένη τους δραστηριότητα. Η κατάσταση που περιγράφουν ονομάστηκε «ροή» από τον Μιχάλι Τζικτζεντμιχάλι, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, ο οποίος συγκέντρωσε τέτοιες αναφορές σχετικά με εξαιρετικές επιδόσεις κατά τη διάρκεια μιας εικοσαετούς έρευνας. Οι αθλητές γνωρίζουν αυτή τη χαρισματική κατάσταση με τον όρο «ζώνη», όπου η τελειότητα έρχεται αβίαστα, θεατές και αντίπαλοι χάνονται στην ομίχλη της απόλυτης απορρόφησής τους εκείνης της στιγμής.

[...]

Η ικανότητα του ατόμου να μπαίνει σε «ροή» είναι η καλύτερη στιγμή της συναισθηματικής νοημοσύνης. Η ροή αντιπροσωπεύει ίσως το ζενίθ στη χαλιναγώγηση των συναισθημάτων, υποτάσσοντάς τα στην υπηρεσία της επίδοσης και της μάθησης. Στη ροή τα συναισθήματα δεν περιέχονται, ούτε και διοχετεύονται. Είναι θετικά, ενεργοποιημένα και ευθυγραμμισμένα με το συγκεκριμένο καθήκον. 'Οταν εγκλωβίζεται κανείς στην ανία της κατάθλιψης ή στην αναστάτωση του άγχους, η ροή αυτή εμποδίζεται. Και όμως η ροή (ή μια ηπιότερη μικρο-ροή) είναι μια εμπειρία την οποία σχεδόν όλοι βιώνουμε από καιρό σε καιρό, ιδιαίτερα όταν αποδίδουμε στο μέγιστο ή ξεπερνάμε τα όριά μας. 'Ισως γίνεται καλύτερα αντιληπτό στην εκστατική συνεύρεση δύο ανθρώπων, όπου οι δύο ενώνονται σε μια ρευστή ενότητα.

Αυτή η εμπειρία είναι θαυμάσια: το χαρακτηριστικό σημάδι της ροής είναι μια αίσθηση αυθόρμητης χαράς, αγαλλίασης θα έλεγα. Επειδή ακριβώς η αίσθηση της ροής είναι τόσο ευχάριστη, πραγματικά σε αποζημιώνει. Είναι μια κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι απορροφώνται εντελώς από αυτό που κάνουν, δίνοντας την αμέριστη προσοχή τους στο έργο που έχουν να εκτελέσουν, ενώ η αντίληψή τους γίνεται ένα με τις πράξεις τους. Πράγματι, η ροή ανακόπτεται αν συλλογίζεται κανείς πολύ έντονα τα όσα συμβαίνουν. Ακόμα και η ίδια η σκέψη «Αυτό το κάνω καταπληκτικά» μπορεί να διασπάσει την αίσθηση της ροής. Η προσοχή συγκεντρώνεται τόσο πολύ, που οι άνθρωποι συνειδητοποιούν μόνο το στενό πλαίσιο της αντίληψης που συνδέεται με τον άμεσο στόχο, και χάνουν την αίσθηση του χρόνου και του χώρου. [...]

Daniel Goleman, Η συναισθηματική νοημοσύνη. Γιατί το «EQ» είναι πιο σημαντικό από το «IQ» (μτφρ. Αν. Παπασταύρου, έκδ. Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 2008 (42η), σσ. 142, 141, 141-142).

e la cresta fumante

[...]

Πέρασαν χίλια οκτακόσια χρόνια

Από όταν χάθηκαν οι τόποι αυτοί

Οι κατοικημένοι, κάτω απ' την πύρινη δύναμη

Κι ο αγρότης, σκυμμένος στ' αμπέλια του

Που πολύ λίγο σ' αυτά τα χωράφια

Τρέφει η νεκρή, γεμάτη στάχτες γη

Ακόμα σηκώνει το βλέμμα

Με υποψία προς τη θανάσιμη κορφή

Καθόλου πιο απαλή, που τρέμει, κι απειλεί

Γι' αυτόν καταστροφή, για τα παιδιά του

Και για τα λίγα τους υπάρχοντα. Ο δύστυχος

Συχνά, πάνω στη στέγη

Του φτωχικού αγροτικού σπιτιού του

Στον ανοιχτό αέρα ξαπλωμένος, άυπνος όλη νύχτα

Πολλές φορές πετάγεται, προσέχει την πορεία

Του τρομερού κοχλασμού, που χύνεται

Απ' τα ανεξάντλητα έγκατα

Στη γυμνή ράχη του βουνού, και καθρεφτίζει

Την ακτή του Κάπρι, τη Μερτζελίνα

Και το λιμάνι της Νάπολης.

Και αν δει να τον πλησιάζει, ή αν ακούσει

Το νερό να κοχλάζει, να βράζει

Στου πηγαδιού τον πάτο, βιαστικός

Παίρνει γυναίκα και παιδιά

Και φεύγει, μ' ό,τι μπορούν να κουβαλήσουν

Κοιτώντας, από μακριά, το σπιτικό του

Και το μικρό χωράφι

Τη μόνη του άμυνα απ' την πείνα

Να χάνεται μες στο καυτό ποτάμι

Που ορμά σφυρίζοντας, και ατέλειωτο

Πνίγει τα πάντα γύρω τους.

Η εξαφανισμένη Πομπήια

Επιστρέφει στην ουράνια αχτίδα

Μετά την αρχαία της λήθη

Σαν θαμμένος σκελετός, που η απληστία

'H ο οίκτος της γης αποδίδει στο φως

Κι από την έρημη αγορά, ο ταξιδιώτης

Μέσα από σειρές σπασμένες κολόνες

Σκέφτεται για ώρα το βουνό, κομμένο στα δύο

Την κορφή που καπνίζει

Κι ακόμα απειλεί τα σκόρπια ερείπια.

Και μες στον τρόμο της μυστικής νύχτας

Στ' άδεια θέατρα

Στους γκρεμισμένους ναούς και τα χαλάσματα

'Oπου κρύβει η νυχτερίδα τα παιδιά της

Σαν δυσοίωνος πυρσός

Μέσα από άδεια κτίρια προχωρά,

Τρέχει η φωτιά της επικήδειας λάβας

Κόκκινη από μακριά, μες στις σκιές

'Ολα γύρω τα βάφει.

'Ετσι, αγνοώντας ανθρώπους κι εποχές

Που εκείνοι λένε αρχαίες

Και την ακολουθία των γενεών,

Πράσινη μένει η φύση, προχωρώντας

Σ' ένα δρόμο τόσο μακρύ

Που μοιάζει να στέκεται ακίνητη.

Βασίλεια πέφτουν

Κόσμοι και γλώσσες χάνονται, κι αυτή δεν βλέπει.

Κι ο άνθρωπος αναλαμβάνει

Να υμνήσει την αιωνιότητα.

[...]

Τζιάκομο Λεοπάρντι, Η νύχτα απομένει (μτφρ. Λένα Καλλέργη, έκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013, σσ.100-105). - Περιγράφεται μια εικόνα φοβερή... Κι είναι όντως φοβερή τόσον η εκ της εκρήξεως του ηφαιστείου καταστροφή της Πομπηΐας, όσο και ο φόβος που κατέλιπεν στους έως σύγχρονους του Λεοπάρντι χωρικούς ένα γύρω. Κι αποτελεί συνέχεια τούτο το κείμενο από το προηγούμενο post.

*

Στο περιθώριο όμως αυτών χωράει κι ένα βίντεο με απόσπασμα της συζήτησης για το θέατρο (από την παραγωγή Στάλιν του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Μιχαήλ Μαρμαρινού και Ακύλλα Καραζήση, Απρίλιος 2008, απ' εδωδά αντλημένο):

όπως, στο τέλος του φθινοπώρου...

[...]

'Οπως, στο τέλος του φθινοπώρου

'Ενα μικρό μήλο πέφτει από το δέντρο

Στη γη, μόνο απ' τη δύναμη

Της ωριμότητάς του, και διαλύει

Σε μια στιγμή, κι ερημώνει, και θάβει

Τις όμορφες κατοικίες των μυρμηγκιών

Σκαμμένες τακτικά στον απαλό πηλό

Και τα έργα και τον πλούτο

Που είχε η φωλιά προνοήσει να μαζέψει

Το καλοκαίρι, με τόσο κόπο

'Ετσι εκτοξεύονται βαθιά στον ουρανό

Κι από ψηλά πέφτουν, μαύρα σαν νύχτα

Ερείπια στάχτης, σκόνη και πέτρες

Βγαίνοντας από μήτρα βροντερή

Με διάσπαρτα ρυάκια που κοχλάζουν

Κι έτσι, στου βουνού την πλαγιά

Μια τεράστια πλημμύρα

Από μάζες υγρές

Μέταλλα και καυτό χώμα

Κυλώντας αγριεμένη μες στα χόρτα

'Ελιωσε και διέλυσε και σκέπασε

Μέσα σε λίγες στιγμές, τις πολιτείες

Που αγκάλιαζε η θάλασσα, και τώρα

Πάνω από αυτές βόσκουν κατσίκες

Κι απ' την άλλη μεριά νέες πόλεις φυτρώνουν

Πατώντας πάνω στις θαμμένες

Ενώ σκεπάζονται οι πεσμένοι τοίχοι

Απ' το σκληρό βουνό.

Η φύση δεν έχει για το σπόρο του ανθρώπου

Εκτίμηση ή φροντίδα περισσότερη

Απ' ό,τι για του μυρμηγκιού, κι αν συμβαίνει

Πιο σπάνια η σφαγή κι η εκμηδένισή μας

Ο λόγος είναι πως οι άνθρωποι

Δεν έχουν απογόνους.

[...]

Τζιάκομο Λεοπάρντι, Η νύχτα απομένει (μτφρ. Λένα Καλλέργη, έκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013, σσ.98-101). 
 

ma il tempo manca

Είχε καταφτάσει στα Γρεβενά 

με την πλέον ερωτική δίοδο 

των γραμμάτων, 

αυτή των ΚΤΕΛ * 

Σκέρτσο

'Oταν ήμουν παιδί [Quando fanciullo io…]

Πήγα στις Μούσες για να με διδάξουν.

Μια από αυτές με πήρε από το χέρι

Κι όλη τη μέρα εκείνη

Μου έδειχνε το εργαστήρι.

Μου εξήγησε της τέχνης τα εργαλεία [Gli strumenti dell’ arte]

Και τις διάφορες χρήσεις [E i servigi diversi]

Που έχει καθένα

Στης πρόζας και του στίχου [Delle prose e de’ versi]

Τη δύσκολη εργασία.

Με θαυμασμό κοιτούσα κι απορία

Και ρώτησα: Μούσα,

Η λίμα σας πού είναι; Κι είπε η Θεά:

Η λίμα έχει χαλάσει.

Πια Δεν τη χρησιμοποιούμε.

Κι εγώ: Μα όταν φθαρεί

Δεν την αλλάζετε;

Θα έπρεπε, μου απάντησε αυτή

Μα ο χρόνος βιάζεται.

Τζιάκομο Λεοπάρντι, Η νύχτα απομένει (μτφρ. Λένα Καλλέργη, έκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2013, σσ.124-125).



-----
 * Στο motto απόκοσμη κατάφαση Ευφροσύνου του και Χρονικιώτου (δωρεά τε και νόστος της 28ης Ιανουαρίου 2014). Ο ίδιος.