οι Βυζαντινοί αδιαφορούσαν για το σώμα;

Δεκέμβριος απογεύματος μού κλείνει μάτι 

στο Πυράγκαθο φωτιές ελεεινό κρεβάτι. *

Συνήθως η βυζαντινή ζωγραφική κατηγορείται για την υποβάθμιση του σώματος χάριν μιάς υπερεκτίμησης του πνεύματος. Και συχνά έγκριτοι βυζαντινολόγοι υποστηρίζουν ότι, λόγω ιδεολογικών προϋποθέσεων, οι Βυζαντινοί αδιαφορούσαν για το σώμα και την ύλη, προβάλλοντας το πνεύμα κυρίως και την ασκητικότητα η οποία αντιμάχεται δήθεν το σώμα. Η οπτική αυτή ευτυχώς δεν δικαιώνεται από τη ζωγραφική των Βυζαντινών.

Στις ζωγραφιές του Μυστρά, τις οποίες τώρα θαυμάζουμε, το σώμα δεν μοιάζει περιφρονημένο. Ο Χριστός, οι άγιοι, οι άγγελοι έχουν κορμί γεμάτο πλαστικότητα, που έντονα προβάλλει πίσω από τα ενδύματα, στα οποία τα λάματα συναντώνται σε υπέροχους ρυθμικούς σχηματισμούς για να αποδώσουν τον υποκείμενο όγκο. Κι ακόμη περισσότερο, οι άγιοι όχι μόνον έχουν σώμα αλλά και ό,τι κάνουν το κάνουν με το σώμα. Οι σκέψεις, οι αγάπες τους, η κατάσταση της καρδιάς τους γίνεται σώμα. 'Ετσι οι άγγελοι τσακίζουν στα δυό, για να αποδώσουν τον σεβασμό τους∙ ο Χριστός σμικρύνεται για να δείξει την ταπείνωσή Του∙ ο Πρόδρομος χορεύει, επιμηκύνεται σκύβοντας για να φτάσει τον Χριστό.

Με το σώμα λοιπόν εκφράζεται η κατάσταση της ύπαρξης και η ενέργεια. Το σώμα δεν απουσιάζει, δεν είναι το απορριπτέο, ακάθαρτο στοιχείο, που πρέπει να απορριφθεί προκειμένου το πνεύμα να ελευθερωθεί. Αντίθετα, οι άγγελοι «σωματοποιούνται» και η κατάσταση της ύπαρξης πραγματώνεται στο σώμα και διά του σώματος γίνεται κοινωνίσιμη στον πιστό θεατή. Το σώμα λοιπόν γίνεται τόπος και τρόπος έκφρασης της ύπαρξης και συμμετέχει ενεργά ως στοιχείο αδιάσπαστο του ανθρώπου.

Βλέπουμε εδώ πώς οι βυζαντινοί ζωγράφοι, ως φορείς του ήθους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δεν κομματιάζουν τον άνθρωπο απορρίπτοντας το σώμα του, και ακόμη βλέπουμε με πόσο ρεαλισμό περιγράφουν τον άνθρωπο, όχι απλώς ως φορέα θρησκευτικών ιδεών αλλά ως ύπαρξη που εμπειρικά μετέχει στη ζωή του Χριστού και εφράζει την εμπειρία αυτή μέσα από την ενέργειά του και τις πράξεις του.

Γιώργος Κόρδης, Μυστράς. Τότε που οι εικόνες... Μια περιήγηση στις τοιχογραφίες των εκκλησιών του (έκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2012, σσ. 60-61). Απ' αφορμή την τοιχογραφία της Βαπτίσεως στην Οδηγήτρια («Αφεντικό»).




----- 
* Στο motto, όμως, το «δίστιχο συμβάν» του π. Παναγιώτη Καποδίστρια, από τα «Ζωΰφια ζωής» της συλλογής Ο αρχαίος αγροφύλαξ (έκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2007, σ. 74). Γραμμένο στην Υπεράγαθο, 4.12.2005.