ο μονόχωρος τρουλαίος ναός

[...] αν και δεν είναι άγνωστος εκτός της Αττικής, γνωρίζει εδώ χαρακτηριστικά και διάδοση που προσδίδουν τη διάσταση μιας τοπικής ιδιαιτερότητας. Κύριο χαρακτηριστικό του αποτελεί ο χαμηλός τρούλος που στεγάζει ενιαία το κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού, βασιζόμενος στα βόρεια και τα νότια στους πλευρικούς τοίχους, στα δυτικά στον δυτικό τοίχο ή την κατά τον άξονα του μήκους καμάρα και στα ανατολικά στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού βήματος ή στην καμάρα που μεσολαβεί πριν από αυτό. Ο χαμηλός τρούλος έχει εξωτερικά οκταγωνικό τύμπανο και συνήθως διατρυπάται από τέσσερα στενά μονόλοβα παράθυρα.

Ο μονόχωρος τρουλαίος διαιρείται σε δύο βασικές παραλλαγές, οι οποίες αντιστοιχούν στον τρόπο στήριξης του τρούλου στις γωνίες του τετραγώνου όπου αυτός εγγράφεται. Στην πρώτη παραλλαγή, όπου η στεφάνη του τρούλου βαίνει στις γωνίες σε σφαιρικά τρίγωνα, ανήκουν ο Άγιος Νικόλαος στην οδό Αίμονος (16ος ή 17ος αι.), ο Άγιος Νικόλαος ο Χωστός στον Ελαιώνα (16ος ή 17ος αι.), ο Άγιος Νικόλαος στο Ρουφ (16ος ή 17ος αι.), ο Άγιος Νικόλαος στο παλιό Φθισιατρείο -ο μόνος με εξαγωνικό τύμπανο στον τρούλο- (πριν από το 1592), καθώς και το καθολικό της μονής του Κουταλά (16ος αι.), ο τρούλος του οποίου διακόπτει την κατά τον άξονα του ναού καμάρα. Στη δεύτερη παραλλαγή, όπου αντί για σφαιρικά τρίγωνα χρησιμοποιούνται ημιχώνια, ανήκει ο Άγιος Δημήτριος ο Καβαλάρης στον Ελαιώνα (16ος ή 17ος αι.).

Ο τύπος αυτός γνώρισε διάδοση και στην υπόλοιπη Αττική (Αγία Παρασκευή στο Πικέρμι, Άγιος Νικόλαος στα Καλίσια, Άγιος Γεώργιος ο Σκληπιός στον Καρελά, Άγιος Γεώργιος Βραώνας).

Γενικά θεωρείται ότι αποτελεί επίδραση της οθωμανικής αρχιτεκτονικής και ειδικότερα των τζαμιών, στα οποία η βασική μορφή είναι αυτή μίας τετράγωνης αίθουσας που στεγάζεται με χαμηλό τρούλο. Η συγκέντρωση τεσσάρων δειγμάτων του στον Ελαιώνα δεν αποκλείεται να σχετίζεται με τη δραστηριότητα κάποιου τοπικού οικοδομικού συνεργείου στην περιοχή.

Γιώργος Πάλλης, Τοπογραφία του Αθηναϊκού πεδίου κατά την μεταβυζαντινή περίοδο. Οικισμοί, οδικό δίκτυο και μνημεία (έκδ. Κυριακίδης, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 2009, σσ. 505-506).