μια αινιγματική σκηνή φαρμακού

Μια αινιγματική σκηνή με μια γυμνή οκλάζουσα και καταβεβλημένη ανδρική μορφή στο κέντρο κωδωνόσχημου αττικού κρατήρα στην Κοπεγχάγη (αρ. 3760) του 430-420 π.Χ., έχει συσχετιστεί από την έρευνα με τη δραματική κατάσταση του μεγάλου λοιμού. Κατά μια ερμηνεία ίσως πρόκειται για φαρμακό, που επιλεγόταν για να κυνηγηθεί από την κοινότητα, αφού πρώτα έχοντας ταπεινωθεί και χτυπηθεί έπαιρνε πάνω του όλα τα μιάσματα της πόλης.

Η ταπεινωτική θέση του άνδρα στην παράσταση θα μπορούσε να ανταποκρίνεται σε αυτό το τελετουργικό τυπικό με σκοπό την αποτροπή του λοιμού, και σε αυτήν την περίπτωση το περιστατικό λαμβάνει χώρα μπροστά από τον ναό του Απόλλωνος Δελφινίου, ανατολικά του οποίου βρισκόταν ένας Ερμής προς τις επ' Αιγέως πύλες [Πλουτ. Θησεύς, 12, 6].

Η σκηνή υποδεικνύει με τη γύμνια του άνδρα ότι τα ρούχα του τα είχαν κάψει και ετοιμαζόταν πριν από τη διαπόμπευσή του να δεχθεί καινούργια και καθαρά.

Η V. Dasen, παρατηρώντας ορθώς ότι απουσιάζουν από την παράσταση κρίσιμες λεπτομέρειες, όπως το τελετουργικό περιδέραιο με τα σύκα που έφερε ο φαρμακός, ταυτίζει τον οκλάζοντα με περιδεή ασθενή του λοιμού, ο οποίος έχοντας καταφύγει στο ιερό του Ηρακλή Αλεξικάκου δεν μπορούσε, σύμφωνα με την περιγραφή της αρρώστιας από τον Θουκυδίδη, να ανεχθεί επάνω στο πληγιασμένο δέρμα του ούτε τα πιο λεπτά ενδύματα [Θουκ. 2, 49, 5].


σημ. 623: Η Dasen αναφέρει ότι σύμφωνα με τις πηγές το επιλεγμένο πρόσωπο έπρεπε να πληροί μια σειρά κριτηρίων, τη φυσική ασχήμια, τη χαμηλή κοινωνική θέση, π.χ. δούλος, την ταπεινωτική απασχόληση. Ορισμένα κείμενα μιλούν για θανάτωση, άλλα για εκδίωξη από τα όρια της πόλης. Στην Αθήνα το τελετουργικό λαμβάνει χώρα σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης τον Μάη στη γιορτή των Θαργηλίων, που είναι αφιερωμένη στον θεό εξαγνιστή Απόλλωνα. Εντέλει, αντί για θανάτωση του φαρμακού ένα ομοίωμά του απωθείται τελετουργικά.

σημ. 625: [...] Ο φράκτης σήμαινε πιθανώς το κλείσιμο του ναού για την αποτροπή του μιάσματος, ενώ η εστία με καπνούς δηλώνει ίσως την προσφυγή στη φωτιά για να εξαγνισθεί ο μολυσματικός αέρας και πιθανώς για να καταστραφούν όσα μεταφέρει η γυναίκα.

*

Το Βάραθρον, το αθηναϊκό αντίστοιχο του σπαρτιατικού Καιάδα, ήταν ένα φυσικό χάσμα και αναφέρεται μόνο στις πηγές του 5ου αι. π.Χ., ενώ αργότερα σύμφωνα με μαρτυρίες του 4ου αι. π.Χ. ήταν σε χρήση το Όρυγμα, ένα τεχνητό χάσμα, ίσως λατομείο.

Ορισμένοι υποστηρίζουν την άποψη ότι και τα δύο χρησίμευαν για εκτέλεση με κατακρημνισμό, ενώ άλλοι εκφράζουν σοβαρές επιφυλάξεις και υποστηρίζουν ότι το όρυγμα εξυπηρετούσε μόνο ρίψεις λειψάνων.

Για τη θέση των δύο χασμάτων, έχει διατυπώσει πειστικά επιχειρήματα η D. Allen ότι το βάραθρον ήταν κοντά στα όρια της Αττικής (στη δυτική(;) επέκταση της Πάρνηθας στη θέση Μπελέτσι, όπου έχει βρεθεί επιγραφή με τη λέξη ΒΑΡ) ενώ το όρυγμα ήταν στον δήμο της Μελίτης ΒΔ του λόφου των Μουσών. Το τελευταίο μάλιστα παρέμεινε σε χρήση από την περίοδο της δημοκρατίας μέχρι την εποχή του Πλουτάρχου.

Δημήτρης Μποσνάκης, Κατηφείη και όνειδος. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί - Αποκλίνουσες ταφικές πρακτικές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: μεταξύ νομιζομένων και στέρησης της ταφής (έκδ. ΤΑΠ, Αθήνα 2020, σσ. 95-97 και σημ. 623, 625, σσ. 165-166).