γύρω από την έννοια της ψυχής

παράσταση ερυθρόμορφης ληκύθου
στο Μουσείο του Τάραντα (470 π.Χ.)
με απεικόνιση της ψυχής της Αριάδνης
που ταξιδεύει την ώρα του ύπνου *

Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των Ελλήνων γύρω από την έννοια της ψυχής και τη διαδικασία μετάβασης και ενσωμάτωσης του νεκρού στον Άλλο Κόσμο αποτέλεσαν ένα καίριο ζήτημα της έρευνας. Για το ομηρικό έπος, τη στιγμή του θανάτου σταματούν οι ανθρώπινες λειτουργίες, παραμένει η ταυτότητα του νεκρού, αλλά η υπόστασή του μοιράζεται πλέον σε σώμα (λείψανο), αδρανές υλικό χωρίς μένος, και σε ψυχή, άυλο είδωλον που τού μοιάζει αλλά χωρίς τη φρένα.

Η έδρα της συνείδησης του ομηρικού ανθρώπου είναι το στήθος, ενώ η ψυχή συνδέεται με την κεφαλή. Οι νεκροί είναι αμενηνά κάρηνα [Ομήρ. Κ 521, 536 και λ 29, 49] (κεφαλές χωρίς μένος) και η ταυτότητά τους επιβιώνει ως ανίσχυρη ψυχή στον κάτω κόσμο.

Η κηδεία σηματοδοτεί μέσα σε φυσικά και πολιτιστικά συμφραζόμενα τη διαδικασία της αποσύνθεσης του σώματος, την τελετή της αναχώρηση των ψυχών και την τελετουργία της απελευθέρωσής τους.

Ο J. Bremmer που ασχολήθηκε με τις εκφάνσεις της ψυχής στην πρώιμη και αρχαϊκή Ελλάδα κατέδειξε με σαφήνεια τη διπλή φύση της. Υπάρχει μια ελεύθερη ψυχή που σχετίζεται με την ακριβή ταυτότητα του νεκρού και όσο το σώμα είναι ζωντανό αυτή παραμένει ανενεργή, με εξαίρεση τη συνθήκη του ύπνου, όπου μπορεί να εκδηλώνεται μέσα από τα όνειρα· και υπάρχει και μια δεύτερη διάστασή της που εμφυσά στο σώμα τη ζωή και τη συνείδηση.

Η ελεύθερη ψυχή μετά θάνατον συνεχίζει ως ψυχή του νεκρού, αλλά ούτε όλοι οι νεκροί έχουν το ίδιο status ούτε «εμφανίζονται» ή απεικονίζονται με τον ίδιο τρόπο.

*

σημ. 441: Η διήγηση του Σωκράτη για τον κάτω κόσμο στον Φαίδωνα (107c-115a) μπορεί να αντιπαραβληθεί με τις αφηγήσεις του στον Γοργία (523a-525a) και την Πολιτεία (614b-621d). Και στα τρία έργα εκτός από το θέμα της αθανασίας ψυχής παρουσιάζεται και η μετά θάνατον κρίση της.

*

Το χαριτωμένο μετά από όλη αυτή την εναργή αφήγηση είναι ότι ο Σωκράτης μοιάζει στο τέλος να παραδέχεται ότι ο μύθος του σκοντάφτει στη λογική, το μεν ουν ταύτα διισχυρίσασθαι ούτως έχειν ως εγώ διελήλυθα, ου πρέπει νουν έχοντι ανδρί, εντούτοις αξίζει κανείς να ρισκάρει -καλός γαρ ο κίνδυνος- με την ιδέα ότι έτσι έχουν τα πράγματα.

Δημήτρης Μποσνάκης, Κατηφείη και όνειδος. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί - Αποκλίνουσες ταφικές πρακτικές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: μεταξύ νομιζομένων και στέρησης της ταφής (έκδ. ΤΑΠ, Αθήνα 2020, σσ. 65, 67 σημ. 441, σ. 68). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 65, σημ. 417).