η ιστορία φτάνει ώς εδώ

Η ιστορία φτάνει ώς εδώ. Το καλοκαίρι του 1952 βρέθηκε νεκρός σε μια σπηλιά ο τελευταίος ένοπλος.

Είχε αφήσει ένα γράμμα στον αδελφό του που έλεγε: Όταν θα 'ρθούμε με λουλούδια στα ματωμένα χέρια μας.

Κεφάλαιο έβδομο. Δάκρυα πολλά με καίγανε, μονάχος κι έγραφα, τι ήμουν εγώ, μιλώντας έτσι με,

χρόνια και χρόνια ζωντανεύοντας χαμένα πρόσωπα, κι απ' τα παράθυρα έμπαινε

δόξα, χρυσό σκοτεινιασμένο φώς, τριγύρω μπάγκοι και τραπέζια και

παράθυρα, καθρέφτες ώς τον κάτου κόσμο. Κι ήρθανε ο ένας μετά τον άλλο ξεπεζεύοντας,
ο Πόρπορας, ο Κονταξής, ο Μάρκος, ο Γεράσιμος,
μια σκούρα πάχνη τ' άλογα κι η μέρα όπως ελόξευε

Ήρθε ο Σαρρής, ο Τσάκωνας,
ήρθε ο Φαρμάκης, ο Τορέγας, ο

Πήραμε τον κατήφορο, στάχτη παντού, καμένο χώμα, σίδερο, πάνω στις πόρτες ένα μαύρο Χ και τό 'ξερες εδώ πέρασε ο θάνατος, μέρες και νύχτες με τα πολυβόλα που θερίζαμε

κι άκουγες ωχ και τίποτ' άλλο. Κι ήρθανε

πολλοί. Μπροστά τους ο Τζαννής, ο Παπαρίζος, ο Ελεμίνογλου, πιο πίσω ο Λαζαρίδης, ο Φλασκής, ο Κωνσταντόπουλος - σε τι εκκλησίες τους διάβασαν, τους θάψανε, κανείς δεν ξέρει σε τι χώματα.

κι άλλοι πολλοί καβάλα στον καιρό κι ανάμεσα
κορίτσια του χαμού, ξεπόρτισαν, ο πυρετός η πείνα, εστάθηκαν στον τοίχο, εφύσαγε κακός αέρας. Κι ήρθανε

η Λίτσα κι η Φανή γλυκομηλιές

Ήρθαν οι μέρες του σαράντα τέσσερα
κι οι μέρες του σαράντα οχτώ.
Κι από την Πελοπόννησο ώς τη Λάρισα
βαθύτερα ώς την Καστοριά,
πάνω στο χάρτη μαύρο μόλεμα

Βαστώντας το ντουφέκι του σπασμένο ήρθε ο Προσόρας,
ο Μακρυσιώρης, ο Αλαφούζος, ο Ζερβός,
στη σύναξη ζυγώσανε. Κοιτάχτε, εφώναξα,
κοιτάξαμε.
Το φώς πλημμύρα, ο καρποφόρος ήλιος
μνήμη των αφανών. Τα χρόνια πέρασαν, ασπρίσαμε, τους έλεγα.
Ήρθε ο Τζεπέτης, ο Ζαφόγλου, ο Μαρκουτσάς,
στρωθήκαμε στο μπάγκο και
στην άκρη ο Κωνσταντίνος έτσι νοσηλεύοντας το πόδι του.

Σιγά σιγά οι φωνές γαλήνεψαν.

Σιγά σιγά, όπως ήρθανε, χαθήκανε.
Πήρανε το λαγκάδι, αέρας, χάθηκαν.

[...]

Κώστας Βούλγαρης, Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο (έκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2001, σσ. 143, 145-148).

για την γραφή και το ποίημα τρίζει

Σε ποιά γλώσσα γράφω τώρα; *

1. Στο μάκρος του παρόντος κειμένου ένας ανάποδος πάει κι έρχεται δαιμονισμένος πυρετός. Μια πάνω και μια κάτω είπα στο τέλος τελικά θα σπάσει το θερμόμετρο.

Βγάζεις μια λέξη και το ποίημα τρίζει κάποτε σωριάζεται στο πάτωμα.

Η γραφή περπατώντας τώρα δύσκολα, σταβά, πότε χωνεύει το θεματικό υλικό πότε ταράζεται από σκέψεις απειθάρχητες παραστρατήματα-παρεκτροπές της μνήμης. Πολλές επαναλήψεις φτηνοπράματα και λύσεις πρόχειρες. Οργίζομαι κι αρχίζω πάλι απ' την αρχή. Ο χρόνος κομματιάζεται τότε μου βγαίνουν άλλα επίπεδα κινήσεις άξαφνες και παρορμήσεις απαιτητικές οδυνηροί παροξυσμοί του συναισθήματος.

Το ασυνεχές στην επιφάνεια μέσα από τα χάσματα να φαίνονται (μόλις να φαίνονται) παράπλευρες-παράλογες συνδέσεις στην αφήγηση. Το ασυνεχές στο βάθος - κλιμάκωση στοιχείων και στίχων πολλαπλά σπαράγματα από πρόσωπα και σύγχρονες / παλιές εικόνες.

Έτσι μέρα και νύχτα γράφοντας και σβήνοντας έπεφτα ανύποπτος κάθε φορά μπροστά στο τίποτα κι απόμενα γυμνός στη μέση ενός τοπίου που γκρεμιζόταν. Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο. [...]

*

2. Πρέπει να πάψεις να φοβάσαι. Είναι απαράδεχτο να φοβάσαι. Υπάρχει τρόπος να ψάξεις, να καθορίσεις από πού και από τι προέρχεται αυτός ο φόβος. Ο φόβος είναι αθλιότητα, μην ξεπέφτεις εκεί. Πιάσε από την αρχή τη γλώσσα σου. Κοίταξε τον τρόπο που εσύ την κάνεις να δουλέψει, να λειτουργήσει. Πώς συνταιριάζεις τις λέξεις στη γλώσσα; Σε τι κανόνες, σε τι νόμους υπακούεις; Γιατί δεν γκρεμίζεις αυτό το καλοστημένο (ή δήθεν) γλωσσικό σου οικοδόμημα γιατί δεν το ξαναφτιάχνεις από την αρχή, με άλλη γραμματική, με άλλη σύνταξη, άλλες λέξεις, (ακόμα κι αυτό) άλλες σχέσεις, συναρτήσεις, δομές; Γιατί δέχεσαι υποταγμένος το κοινώς αποδεχτό νόημα, τη σημασία που σού έχει επιβληθεί αυτών ή εκείνων των λέξεων; Γιατί δεν τις τορπιλλίζεις; γιατί φοβάσαι; Δεν είναι αργά. Έτσι κι αλλιώς επικοινωνία δεν υπάρχει. Είναι απαράδεχτο να φοβάσαι.[...]

*

3. Το έχεις καταλάβει πως κυκλοφορείς μέσα σε μια γλώσσα στρωμένη, ετοιμασμένη, δοκιμασμένη από τα πριν; Που ελέγχεται από ανθρώπους άλλους, τροποποιείται, συντάσσεται, κατευθύνεται από άλλους; Που τα όριά της, η λογική της, η εκφραστικότητά της κ.λ.π. καθοριστήκανε, αιώνες τώρα, χωρίς να σε ρωτήσουνε, προτού εσύ υπάρξεις; Δε μιλάω για δημοτική ή καθαρεύουσα αυτό είναι μια άλλη (βρώμικη) ιστορία. Μιλάω γενικά για τη γλώσσα, γι' αυτό το παράλληλο και φοβερότερο Σύστημα Που οργανώθηκε σιγά-σιγά με τόσες αντιμαχόμενες (κι υποταγμένες) γλώσσες. Και όλοι (απελπιστικά όλοι) σού λένε: Αν θες να υπάρξεις, να σε ακούσουμε, να σε (ενδεχομένως) αναγνωρίσουμε, μέσα εδώ θα κινηθείς, σ' αυτόν τον κύκλο, αλλιώς καταδικάζεσαι, καταδικάστηκες. [...]

*

4. Στη γλώσσα της ποίησης σημασία έχει όχι μόνο αυτό που βλέπεις (διαβάζεις) γραμμένο αλλά και το άλλο που δεν βλέπεις γραμμένο. Αυτό που κάποτε ακούγεται σα δεύτερος ήχος στα ενδιάμεσα των συλλαβών και των λέξεων -δεν είναι η σιωπή, μη βιάζεσαι- είναι ο ήχος που αφήνουν οι λέξεις όταν οι συλλαβές και οι λέξεις τρίβονται -τα κόκκαλά τους τρίβονται- η μια με την άλλη. [...]

*

5. Η σύνθεση του ποιήματός μου φανερώνεται τώρα σιγά σιγά τα πρόσωπα στο βάθος ωριμάζουν. Ωστόσο οι μέρες νεύρα και κακό χειρόγραφα μισά δεφτέρια παραπεταμένα οι λέξεις που καμιά φορά δε θέλουνε με το στανιό δε γίνεται να ζωντανέψουν.

Υπάρχει ένα ακατέργαστο υλικό. Σκέψη περίσκεψη λοιπόν μια τέχνη που να σκέφτεσαι πάνω στην τέχνη σου. Ό,τι πετάξεις όφελος. Κι ό,τι κρατάς καταγραφή ξερή τα λυρικά να λείπουνε.

Στο τραπεζάκι απέναντι (φωτογραφία σε κάθισμα) κοιτάζει η μάνα μου στριφογυρίζω με κοιτάζει.
[...]

Κώστας Βούλγαρης, Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο (έκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2001, σσ. 9-10, 23-24, 47-48, 73, 87). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 111).

μια πρωτοφανής ανοικείωση του μυθιστορηματικού λόγου

[...] αλλά η Πάπισσα Ιωάννα είναι ένα μυθιστόρημα μυθοπλασίας; Εδώ νομίζω πως αρχίζουμε να πλησιάζουμε τον πυρήνα του προβλήματος.

Βεβαίως και πρόκειται για μυθιστόρημα, αλλά η μυθοπλασία είναι μόνο μία από τις τεχνικές που μετέρχεται ο συγγραφέας της Πάπισσας. Ένα από τα στοιχεία της αφηγηματικότητάς του. Δεν πρόκειται όμως για βιβλίο μυθοπλασίας.

Ας απαριθμήσω πρόχειρα μερικούς λόγους: ο υπότιτλος, "μεσαιωνική μελέτη", ο μακρύς πρόλογος, "Τοις εντευξομένοις", οι 56 σελίδες της "Εισαγωγής", οι 52 σελίδες "Σημειώσεων" στο τέλος του βιβλίου, καθώς και οι υποσέλιδες, που όλα τους αποτελούν μέρη του μυθιστορήματος και στοιχεία της αφήγησης· η οργιαστική διακειμενικότητά του, η επίσης οργιαστική ποικιλία τρόπων με τους οποίους χρησιμοποιεί (ή εφευρίσκει...) τις πηγές και τα δάνειά του, η σχέση της Πάπισσας με τις ιστορικές μελέτες του ιδίου θέματος, ο ενδοκειμενικός σχολιασμός των εν λόγω πηγών, κλπ.

Όλα αυτά που δημιουργούν μια πρωτοφανή ανοικείωση του μυθιστορηματικού λόγου, αλλά και τη γοητεία του:

Από τη στιγμή όμως που ο αναγνώστης εμπλέκεται στο ερώτημα τι είναι ακριβώς αυτό που διαβάζει και σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας, έχει ήδη παρασυρθεί στο λογοτεχνικό παιχνίδι

Και εκεί ο Ροΐδης με την Πάπισσα εξαντλεί και υπερβαίνει τη λογοτεχνική συνθήκη "μυθιστόρημα", νοούμενο ως λογοτεχνική κατηγορία της νεωτερικότητας: απευθυνόμενος πάλι στον αναγνώστη, όπως κάνει σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης, "τον παρωθεί να αναλάβει τις ευθύνες του έναντι της ανάγνωσης", "τον δελεάζει να πάρει μέρος στη σύνταξη του νοήματος" (Δ. Δημηρούλης).

Κώστας Βούλγαρης, Η δικιά μας Ελένη. Ψηφίδες και πρόσωπα της σύγχρονης ποίησης. Δοκίμιο (έκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2022, σ. 433).

ν’ αράξουμε τα μάτια μας

[...] Μνημονεύει ο Χρόνης Μίσσιος («Καλά εσύ σκοτώθηκες νωρίς»...) πως στις συνεδριάσεις στις ΚΟΒΕΣ («Οι κόβες της Καισαριανής και στο Στρατώνι») της προδικτατορικής ΕΔΑ, ήταν θανάσιμα πληκτική η διαδικασία «δεν υπήρχε και καμιά γυναίκα ν’ αράξουμε τα μάτια μας») ότι αυτό το ανθρώπινον είδος τελικά σε ταξιδεύει επί τόπω ή τρόπω, κακά τα ψέματα. [...]

Β. Π. Καραγιάννης, «Από το Delice της Ερμουπόλεως στον ερημίτη της Άνω Σύρου πόλεως», εν ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (τ. 980, 29.7.2022, σ. 16).

ενώ μαίνεται ο Τρωικός

-ενώ μαίνεται ο Τρωικός στον ορθομαρμαρωμένο
βορειοδυτικό τοίχο του μνημείου *

[...]
Θέλει να γαμώ
για να μετρήσει το επικείμενο άλμα μου
στο σκάμμα της κλίνης

Θα καταγράψει, λέει, στο Facebook
το νέο μου ρεκόρ εις ύψος
διότι η γενναιοδωρία της
δεν έχει όρια
Οπότε, ποιά έλκη και ποιά κατάκλιση;
Σημάδια της λόγχης της είναι
για να πιστοποιήσει πως πέθανα
και να πάει, με τα κοκκινάδια, να ξελογιάσει τον επόμενο

*

Και πώς θα παραστήσεις τον Βασιλέα των Ουρανών;
Τη Σταύρωση ακολουθεί
μια σειρά προπαρασκευαστικών σκηνών
για τη στέψη σου
εκ των οποίων η Ανάσταση
δεν είναι απαραίτητη
Και αν ακόμα συνέβη
τίποτα δεν αποδεικνύει

Χωρίς να μιμείσαι λοιπόν, γράψε
προκειμένου να είσαι ο επί ξύλου κρεμάμενος

*

Χωρίς να σκίσεις το καταπέτασμα
βάλε τον Θεό
να βγάλει το κεφαλάκι του'
απ' την κουίντα

*

Δεν είστε πια
στα μάτια μου βουνά
μα ηλικία

Δεν είστε οι κορυφογραμμές
που ονομάτιζα
όταν προβάλλατε
με τη σειρά απ' τον Τσικνιά
μα ένα ταξίδι μου εσωτερικό
χωρίς φανούς και κάβους

Γιώργος Βέλτσος, Η Ανάληψις της Παρθένου [σκόρπια αποσπάσματα] (έκδ. Πατάκη, Αθήνα 2021, σσ. 15, 24, 25, 37). -Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 21).

οικία Διονύσου

Αυτό που φτάνει και περισσεύει
δεν είναι το ψωμί *

Σαν ξέξασπρα γυαλιά
που λείανε με τον καιρό το κύμα
Σαν θεοστοίχειωτο ψηφιδωτό
που το δροσίζει ο Διόνυσος στεφανωμένος
και αχνίζει από κάτω το θεριό
Είναι η παρομοίωσή μου της αγάπης
καθώς ο έρωτας ξαφνιάστηκε
όταν η κυρία του σπιτιού
μάς βρήκε στην παστάδα

*

Τού φτάνει το αρχίγραμμα
σαν το σημείο του Σταυρού
στον πρωινό ουρανό
πάνω απ' τη Μουλβία γέφυρα
Τού φτάνει
γιατί για αυτοκράτορας δεν κάνει
και πιθανόν ούτε για στρατηγός
και τα πεδία των μαχών του
-των εξαρτύσεων και των συμβιβασμών-
δεν θα μπορούσαν να προσδιοριστούν
απ' τις συντεταγμένες του πεδίου
-ασπίδες, δόρατα, άλογα, κορμιά-
αλλά απ' το κλάμα ενός παιδιού
που οι γονείς του το παρέδωσαν σοφό

Δεν διέθετε στρατό
στη μοναξιά του μονομάχου με τον χρόνο
Άοπλος
με το καλάμι του Χριστού
Μάρτυρας
των πρώτων χρόνων
να κλείσει η ύλη
Να εκδοθεί η επιστολή του Παύλου προς τη Ρώμη

Κατ' όναρ μόνο τολμηρός
θα αναμετρηθεί
με τον χάρτινο τίγρη
Μέλος κι αυτός της ανόητης, ανέντιμης φυλής του

*

Σκυμμένος τάχα, συγκεχυμένος
μάζεψα τα χαμομήλια
στους στύλους του Ολυμπίου Διός
κοιτάζοντας
στον ουρανό
Και πίσω μακριά
σε βάθος χρόνου ιπτάμενα θραύσματα θριγκού
αχνές λευκές γραμμές απ' τους αιώνες
γλάροι που ανηφόριζαν απ' τον Πειραιά
χαμένοι, ψάχνοντας σκουπίδια στην Αθήνα

Σκυμμένος
γιατί μού τό 'πανε
πως αν το ζώο τρώει τακτικά
είναι για να μη μάθει στην απόλαυση
της πείνας

Ο τυπογράφος σου δεν σ' έμαθε να μελώνεις το χαρτί
Ούτε η σουπιά τον θάνατο να κηλιδώνεις **

Γιώργος Βέλτσος, Η Ανάληψις της Παρθένου [σκόρπια αποσπάσματα] (έκδ. Πατάκη, Αθήνα 2021, σσ. 57, 67-68, 69). -Τα motto, αρχικό και κατακλείδα, εκ του ιδίου (ό.π., σσ. 41, 59).