για τα οράματα

'Όταν συνάντησες τον π. Παΐσιο, τού μίλησες για τα οράματα που έβλεπε η γυναίκα.
«Εσείς μπορείτε να μού πείτε», τον ρώτησες, «από πού προέρχονται αυτά τα οράματα κι αν είναι αληθινά; Υπάρχουν εκεί πολλές φορές που αγωνιούν.
«Μπορώ», απάντησε. «Ανήκεις κι εσύ σ' αυτή την ομάδα;»
«Όχι, εγώ δεν ανήκω πουθενά».
«Όλα είναι εικόνες χωρίς αντίκρισμα», είπε.

*

«Το καλό», σού είπε μια μέρα, «θέλεις θυσίες. Η προσευχή τότε μόνο ξεπερνά τον εαυτό σου αν βάλεις στην καρδιά σου τον πόνο τού άλλου. Η νοερά προσευχή είναι θείος έρωτας. Πιέζοντας τον εαυτό μας να μάθει την ευχή μπορεί να οδηγηθούμε σε πλάνη, βάζοντας ένα φράγμα ανάμεσα σε μάς και στον Θεό».

*

Θεωρείς τους βίους των νεομαρτύρων μνημεία λόγου. Βαθιά θαυμάζεις τους λαϊκούς ανθρώπους που μαρτύρησαν θεληματικώς, αψηφώντας μαρτύρια και βασάνους. Οι περιγραφές, η εξέλιξη της ζωής τους, σε οδηγούν στα κατάβαθα της ψυχής τους, αλλά και στις συνθήκες που επικρατούσαν τον καιρό της τουρκοκρατίας. Διαβάζοντας τους βίους αναλογίζεσαι την εσωτερική τους πάλη, καθώς οι περισσότεροι είχαν τουρκέψει και επανήλθαν κατόπιν στην πάτριο θρησκεία.

*

«Εκ των πραγμάτων τα ονόματα και όχι τα πράγματα εκ των ονομάτων», συλλογίζεσαι τη ρήση του Αγίου Πατρός. Όμως τα πράγματα κείνται στα όρια της σιωπής, και μόνο το όνομα τα βγάζει από την αφάνεια. Όχι ο χρόνος, αλλά ο τρόπος της υπάρξεως. Ο χρόνος καταβαραθρώνει, μετρά τη φθορά και καταγράφει την αποτυχία. Ο τρόπος αγνοεί τον χρόνο. Είναι η δυνατότητα ελευθερίας ενός προσώπου. Το να είσαι «τέκνον υιοθεσίας», «φώς εν σκότει», «ζωή εν τάφω», «πλατυσμός εν θλίψεσιν», είναι μια τάξη πραγμάτων που δεν τη γνωρίζει ο κόσμος, μήτε τη διδάσκει ο χρόνος.

Δεν είναι εύκολο να αισθανθούμε εμείς, άνθρωποι τού σήμερα, με τις τόσες εντυπώσεις και περισπασμούς, τα λόγια των εκκλησιαστικών κειμένων. [...]

*

[...] ησυχασμός σημαίνει παραίτηση από κάθε μορφής εξουσία. Δεν υπάρχει πεδίο για να δικαιώνεται η δράση και ο άνθρωπος της θείας ανησυχίας, και πιστεύεις πως οι ησυχαστές ήταν άνθρωποι εξαιρετικά ανήσυχοι ως προς αυτό, δεν μπορεί παρά να στραφεί προς άλλη κατεύθυνση, να ανοιχτεί προς άλλον κόσμο, εξιχνιάζοντας, κατά το δυνατόν, και αναζητώντας την παρουσία του Πνεύματος. [...]

Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Ο πιο σύντομος δρόμος (έκδ. Αθ. Αλιντζή, Θεσσαλονίκη 2022, σσ. 66, 67, 27-28, 62, 71).

διάκριση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και «εξουσίας» του Θεού

Οι ζηλωτικοί κύκλοι δεν μπορούσαν ποτέ να φαντασθούν, και ασφαλώς ν' αποδεχθούν, τη διάκριση που έκανε ο Ιησούς μεταξύ πολιτικής εξουσίας και «εξουσίας» του Θεού, και ότι η εγκαθίδρυση της «Βασιλείας του Θεού» στον κόσμο είναι άλλης φύσεως και δεν συνεπάγεται τις κοινές κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες και επαναστατικές δραστηριότητες.

Για τον Ιησού, η Βασιλεία του Θεού ήταν γεγονός ιστορικό αλλά όχι κοσμικό. Ήταν θέμα εσωτερικών πνευματικών διεργασιών με τις ανάλογες ιστορικές και κοινωνικές προεκτάσεις αλλά όχι όπως τις κατανοούσαν οι «ζηλωτές».

Η κρατική εξουσία και δύναμη δεν έχει καμιά σχέση μ' αυτό που λέμε μετάνοια και εσωτερικό αγιασμό. Η εφαρμογή ή μη εφαρμογή των νόμων μιας πολιτείας ανήκει στις υποθέσεις του Καίσαρα, η αγάπη όμως και ο αγιασμός ανήκουν στην ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου και είναι έκφραση του πνεύματος της Βασιλείας του Θεού. Μετάνοια και ζηλωτισμός είναι έννοιες ασυμβίβαστες.

*

Ο Ιώσηπος [...] κάνει σαφή αναφορά στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού και σε μερικά βασικά γεγονότα του έργου και της ιστορίας του. Γράφει, λοιπόν, συγκεκριμένα: «Γίνεται δε κατά τούτον τον χρόνον Ιησούς, σοφός ανήρ, εί γ' άνδρα αυτόν λέγων χρή. Ήν γαρ παραδόξων έργων ποιητής, διδάσκαλος ανθρώπων των ηδονή τ' αληθή δεδομένων· και πολλούς μεν Ιουδαίους πολλούς δε και του Ελληνικού υπηγάγετο. Ο Χριστός ούτος ήν. Και αυτόν ενδείξει των πρώτων ανδρών παρ' ημίν σταυρώ επιτετιμηκότος Πιλάτου, ουκ επαύσατο οι το πρώτον αυτόν αγαπήσαντες· εφάνη γαρ αυτοίς τρίτην έχων ημέραν πάλιν ζών, των θείων προφητών ταύτά τε και άλλα μύρια θαυμάσια περί αυτού ειρηκότων. Εισέτι τε νυν επέλιπε το φύλον» (Ιουδαϊκή Αρχαιολογία 18, 63-64).

*

[...] ο Ιησούς κατηγορήθηκε ότι ήταν ένας Ιουδαίος διδάσκαλος της αποστασίας και ότι συνεργαζόταν με τις δαιμονικές δυνάμεις για να οδηγήσει τελικά και το λαό στις δικές του πλάνες (Ιωάν. 7, 12). Οι επίσημες κατηγορίες για την καταδίκη του Ιησού αναφέρονταν ιδιαίτερα και σ' αυτό το σημείο της διενέργειας θαυμάτων με τη βοήθεια, κατά την αντίληψή τους, των σατανικών δυνάμεων (βλ. Ιωάν. 11, 47 εξ.). Αν και οι πληροφορίες αυτές για τη στάση των αντιπάλων έναντι των θαυματουργικών ενεργειών του Ιησού προέρχονται από τα Ευαγγέλια, υπάρχουν πολλοί μελετητές που προσκομίζουν επιχειρήματα και από αυτή την ίδια την ιουδαϊκή παράδοση. Και οι μαρτυρίες αυτές θεωρούνται, αναμφισβήτητα, ότι εκπροσωπούν, το γενικότερο ιουδαϊκό πνεύμα της εποχής εκείνης.

Μία από τις αρχαιότερες πληροφορίες αυτού του είδους είναι και εκείνη που αποδίδεται στο Ραββί Ελιάζαρ, ο οποίος περί το 95 μ.Χ. ερμήνευε τις θαυματουργικές ενέργειες του Ιησού ως αποτέλεσμα κάποιας μύησής του στην τέχνη της μαγείας. Αυτή η αντίληψη στηρίχθηκε κυρίως στο γεγονός ότι όχι μόνο ο Ιησούς αλλά και πολλοί από τους μαθητές του διενεργούσαν τέτοιες θαυματουργικές δυνάμεις κατά τις περιοδείες τους, και μάλιστα αυτοί οι δεύτεροι μόνο με μια απλή χρήση του ονόματος του διδασκάλου τους Ιησού. Κατά την περίοδο 95-110 μ.Χ. είχε καλλιεργηθεί κατάλληλα μέσα στον ιουδαϊκό κόσμο η αντίληψη, ότι ο Ιησούς με τις «μαγικές» αυτές πράξεις του ουσιαστικά «παραπλανούσε και διέφθειρε τον Ισραήλ».

Ο Απολογητής και φιλόσοφος Ιουστίνος, μάλιστα, ισχυρίζεται ότι οι επικρίσεις αυτές κατά του προσώπου και του έργου του Ιησού Χριστού είχαν αφετηρία τους πολύ παλαιότερη εποχή και προέρχονταν από τις αντίστοιχες κατηγορίες των μελών του Μεγάλου Συνεδρίου της περιόδου της μεγάλης έντασης των ετών 32-22 μ.Χ., που οδήγησαν στα τραγικά γεγονότα των Παθών και του Σταυρού (Ιουστίνου, Διάλογος προς Τρύφωνα, 69,7· 108,2 κ.α.).

Γεώργιος Πατρώνος, Η ιστορική πορεία του Ιησού από τη φάτνη ώς το κενό τάφο (έκδ. Δόμος, Αθήνα 1991, σσ. 31, 52, 398-399).

για την Πηγή των Λογίων του Ιησού (Q)

Είναι αλήθεια παράδοξο το ότι ο Ράμφος όσο και μία ομάδα Βιβλικών μελετητών, Προτεσταντικής κυρίως προέλευσης, αμφισβητούν πως η περίφημη Πηγή των Λογίων του Ιησού (Q) περιέχει αναφορές στην επίγνωση της ταυτότητάς Του ως κατά φύσιν Υιού του Πατρός και ως Θεού, είτε στην Ανάσταση, είτε στα θαύματά Του (πλην δύο), είτε στη δεύτερη έλευσή Του, κ.λπ. Ο οιοσδήποτε απροκατάληπτος μελετητής διαπιστώνει εύκολα τα αντίθετα […].

Η θέση λοιπόν πως η Πηγή των Λογίων παρουσιάζει δήθεν έναν «ιστορικό Ιησού» μόνον ανθρώπινο και διαφορετικόν από τον «κηρυγματικό» Χριστό της Εκκλησίας, όσο και αν είναι κατανοητή ως προς την προέλευσή της από τα δραματικά αδιέξοδα της νεωτερικής Προτεσταντικής ερμηνευτικής […] είναι, επιστημονικά τουλάχιστον, αστήρικτη. Είναι δηλαδή κατανοητή μόνον στην προοπτική αυτής της εκκοσμικευμένης εγωκεντρικής αναστοχαστικότητας [...].

π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα. Κριτικοί στοχασμοί για μια μετανεωτερική θεολογική οντολογία (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2009, σσ. 136-137, σημ. 9).

ο σκοπός του ευαγγελίου

[…] ο σκοπός του Ευαγγελίου (τον οποίον μ' έναν τρόπο ακατέργαστον ακόμη πλην όντως ποιητικόν, προεικονίζει και το ευγενέστερο μέρος της αρχαίας φιλοσοφίας) υπήρξε ακριβώς ο αντίθετος:

να βαπτισθεί ο άνθρωπος, πραγματικά και εμπειρικά, στο όντως άλλο, που είναι μόνον το άκτιστο, και ν' αλλάξει όντως και ολοσχερώς – όχι να δικαιωθεί η δήθεν πνευματική του ουσία, η συγκεχυμένη και κατακεχωσμένη, αλλά κυρίως να βρεθεί η αλήθεια της μέσα στην αιώνια αλήθεια του Δημιουργού της.

Πράγματι το μέγα ζήτημα δεν είναι τόσο το να σώσει ο άνθρωπος την επιθυμία του (άλλωστε η ψυχανάλυση προσφέρει πειστική μαρτυρία περί του ότι ακριβώς μέρος του δράματος του ανθρώπου έγκειται στο ότι συγχέει την επιθυμία του με τα εκάστοτε εφήμερα αιτήματά της), όσο κυρίως και καταρχήν, εν Χριστώ, να την βρεί.

Αυτό είναι άλλωστε ακριβώς και το νόημα της Χαλκηδόνιας Χριστολογίας, όπως αποκρυσταλλώθηκε στην κατανόηση της ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου: η ανθρώπινη επιθυμία/ φυσικό θέλημα του Χριστού βρίσκει την πληρότητα και την αλήθεια της στην απόλυτη αγαπητική της διάνοιξη στο θείο φυσικό θέλημά Του.

Αλλά για να γίνουν όλα αυτά πρέπει καταρχήν το άκτιστο ν' αφεθεί ελεύθερο να είναι όντως άκτιστο, να μπαινοβγαίνει, ενσαρκωνόμενο ή μη, πράγματι στην οικουμένη, να ενεργεί εν Πνεύματι όντως μέσα της, να ανασταίνει πράγματι αν το θέλει νεκρούς και να ταΐζει πραγματικά πεντακισχίλιους!

Ν' αφεθεί κυρίως να είναι ελεύθερο πρόσωπο που κατέρχεται πραγματικά και μανικά προς συνάντηση της φθοράς και του θανάτου μου.

Χωρίς τα παραπάνω, το άκτιστο δεν είναι παρά ένα ακόμα άθυρμα στα χέρια του τερατώδους ογκολιθικού Εγώ του αρχαίου και νεώτερου υπερβατικού ιδεαλισμού το οποίο, ας μη ξεχνάμε, δημιούργησε, πλην του ιστορικού θαύματος του νεωτερικού ανθρώπου, επίσης και τα Γκουλάγκ και τα Άουσβιτς -ασχέτως αν η τωρινή του αμφίεση είναι σημαντικά πιο κομψή και φαίνεται ομολογουμένως ασύγκριτα πιο συγκινημένο.

π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα. Κριτικοί στοχασμοί για μια μετανεωτερική θεολογική οντολογία (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2009, σσ. 135-136).

η θεολογική γενιά του ‘60

Το πρόβλημα έγκειται στο ότι ο Γιανναράς δεν κατανοεί πως στην ανθρωπολογία του Sartre, την οποία αποδέχεται υπορρήτως ως ερμηνευτικό όργανο της Πατερικής ανθρωπολογίας, η προσωπική εκστατική ελευθερία έγκειται ακριβώς στη δυνατότητα αέναης τροποποίησης της σχέσης της ύπαρξης προς την ουσία/φύση της και, ως συνέπεια τούτου, στον «ακατάπαυστα ανασχηματισμό του εγώ», «μηδενίζοντας» συνεχώς κάθε καθήλωσή του στα όρια της φύσης.

Διατηρείται δηλαδή και πάλι η Νεοπλατωνική-Αυγουστίνεια-Θωμιστική-Χαϊντεγγεριανή γραμμή της ταύτισης του είναι του ανθρώπου με τον τρόπο της έκστασης προς την ελευθερία της σχέσης, ενός «καλού» όντος το οποίο ονομάζεται στους μεν άλλους Ψυχή, ή Νους, ή Dasein, στον δε Γιανναρά Πρόσωπο, ενάντια και έξω από την ανελεύθερη καθήλωση ενός άλλου «κακού» όντος, το οποίο είναι είτε το σώμα, είτε το παθητικό μέρος της ψυχής, είτε το Sein zum Tode, είτε, στον Γιανναρά, η φύση.

*

Η ταύτιση του προσώπου με τη σχέση αποτελεί θεμελιώδες και ολέθριο οντολογικό σφάλμα της θεολογικής «γενιάς του ‘60» και των πολλών μαθητών της (οι οποίοι θαμπωμένοι από το μέγεθος των δασκάλων παραλύουν στη σκέψη και μόνο μιάς κριτικής τους ανάγνωσης) […].

*

Όσον αφορά την επαφή όλων αυτών με τη Δύση, αυτή υπήρξε κάπως ιδιόμορφη: σε καμιά σχεδόν περίπτωση δεν υπήρξε πρωτογενής προσωπική μελέτη των αρχαίων και μεσαιωνικών πηγών της Δυτικής παράδοσης, εξ ού και τα συχνότατα λάθη στην αποτίμηση της τελευταίας στην νεωτερική εκδοχή της, λάθη τα οποία συνήθως μάλιστα αναπαράγονται μιμητικώς και ακρίτως από όλους.

π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα. Κριτικοί στοχασμοί για μια μετανεωτερική θεολογική οντολογία (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2009, σσ. 93, 105, 70-71).

δύο αντιφατικές μεταξύ τους τάσεις

Στο Πρόσωπο και ο Έρως ο αγώνας τούτος είναι καταφανής. Από τη μια η φυσική ερωτική εκστατική φορά της συγκεκριμένης ατομικότητας και από την άλλη η υπαρκτική εκστατικότητα ως προσωπική καθολικότητα. Σ’ όλο αυτό το βιβλίο ο κύριος ίσως όσο και ανομολόγητος αγώνας του συγγραφέα του έγκειται στο να ξεκαθαρίσει ποιά από τις δύο πλευρές του υπαρκτικού αυτού λόφου (αυτή της φύσης ή αυτή του προσώπου) αποτελεί την αιτία της άλλης και συνεπώς το κραταιότερο έρεισμα της εκστατικής κορυφής. Ποιά από τις δύο πλευρές εγγυάται τη ρεαλιστικότερη και πειστικότερη προσέγγιση του συγκεκριμένου ανθρώπινου όντος;

Στο παραπάνω βιβλίο ήδη ο Γιανναράς αναπτύσσει και τις δύο (αντιφατικές μεταξύ τους) αυτές τάσεις. Η πρώτη θέλει την φυσική εκστατικότητα ως απλή και άνευ άλλης βαρύτητας προϋπόθεση της προσωπικής εκστατικής καθολικής αναφοράς, η οποία αναφορά συνιστά την ουσία ακριβώς του ανθρώπου και η οποία ωστόσο συνιστά κάποιο είδος απελευθέρωσης από τη φύση – πράγμα δραματικά δυσεξήγητο, αν φυσικά συνεχίσουμε να πιστεύουμε, μαζί με την Βιβλικοπετρική παράδοση, πως η φύσις των λογικών όντων είναι δώρο, άκτιστος λόγος και κλήση εσχατολογική, και όχι εξοντωτικός καταναγκασμός, όπως θέλει ο νεώτερος Υπαρξισμός. [...]

Η δεύτερη τάση, προερχόμενη ακριβώς από το μερικό αδιέξοδο της πρώτης, θεωρεί την ίδια τη φύση, μαζί με τη φυσική της εκστατικότητα, ως μοναδικό εχέγγυο ανθρώπινης πληρότητας και συνεπώς και, δευτερευόντως, θεμέλιο της πιθανής προσωπικής εκστατικής καθολικότητας. Ο Χρήστος Γιανναράς δεν φαίνεται να κατανόησε ποτέ σε βάθος τις συνέπειες αυτής της αντίφασης.

[…] η δεύτερη αυτή τάση, η οποία παραδόξως ή όχι μοιάζει να ταυτίζεται σχεδόν απόλυτα μ’ εκείνη του Soloviev, φαίνεται να υπερίσχυσε. [...]

π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα. Κριτικοί στοχασμοί για μια μετανεωτερική θεολογική οντολογία (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2009, σσ. 80-81).

μια παράδοξη εκστατική κάθοδος

Με την προσευχή υπέρ όλου του κόσμου δίνουμε πλέον υπόσταση στην κοινή ανθρώπινη ουσία. Με την προσευχή της αγάπης για την ομοούσιά μας ανθρωπότητα γινόμαστε δυναμικά υποστάσεις της όλης ανθρώπινης ουσίας καθώς και όλης της κτίσης, ενώ προηγουμένως υπαρξιακά ήμασταν απλώς λογικά τμήματα της ανθρώπινης και της κτιστής εν γένει ουσίας.

Έχουμε εδώ ξανά δηλαδή όλη την ουσία του Παλαμικού Ησυχασμού: έκσταση διά καθόδου, ο άνθρωπος να δίδει ταπεινά υπόσταση σ' όλη τη δημιουργία, ανεβάζοντάς την στο Θεό, μιμούμενος δηλαδή κατά χάρη το έργο ακριβώς και την κίνηση του ενανθρωπήσαντος Λόγου. […] Αυτό το οποίο συνεπώς διδάσκει τελικά ο Θεός τον άνθρωπο δεν είναι τίποτε λιγότερο από τον ίδιο τον δικό Του τρόπο υπάρξεως. Δεν πρόκειται όμως για αφηρημένη αποκάλυψη αρχών αλλά για συγκλονιστική κοινωνία Θεού εν τη υπάρξει:

το πρόσωπο-υπόσταση είναι ενεργούμενο γεγονός εν-χριστώσεως διά της Χάριτος και όχι αναπαυτική έκσταση προς μια φανταστική ελευθερία, η οποία στο βάθος περιφρονεί και ταυτίζει με την πτώση και την τυφλή αναγκαιότητα, κατά Πλατωνικό ή Καντιανό τρόπο, την φύση των όντων, όπως θέλουν κάποιοι περιώνυμοι σύγχρονοι Ορθόδοξοι προσωπολόγοι. Με τον μαρτυρικό-ασκητικό αυτό τρόπο καθίσταται ο άνθρωπος «φορεύς του πληρώματος του θεανθρωπίνου είναι...» [Σωφρόνιος, Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι, σ. 389].

*

Όλος ο άνθρωπος γίνεται αγάπη εισερχόμενος, εν κοινωνία με ολόκληρη την κτίση, στο φώς της πραγματικής θείας γνώσης. Υπάρχει όμως μία λεπτή διαφορά ανάμεσα στην κένωση του Χριστού και στη δική μας κένωση: ενώ ο Χριστός κενούται υπέρ ημών, εμείς κενούμεθα, όπως είπαμε, πρώτον υπέρ της ατέλειας του εαυτού μας (θεοεγκατάλειψη) και δεύτερον υπέρ των άλλων (περιχώρηση).

Μόνο μετά την πρώτη φάση, ως παιδαγωγία στην υπαρξιακή διάνοιξη, είναι δυνατόν για τον άνθρωπο ν’ ακολουθήσει τον Χριστό στον Άδη του υπέρτατου ναρκισσικού τραύματος που είναι η ανανταπόδοτη αγάπη της ομοούσιας περιχώρησης των άλλων. Μόνον όμως έτσι, μόνον δηλαδή μετά απ’ αυτήν την παράδοξη εκστατική κάθοδο, είναι δυνατή η πραγματική άνοδος προς τον Θεό...

π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα. Κριτικοί στοχασμοί για μια μετανεωτερική θεολογική οντολογία (έκδ. Αρμός, Αθήνα 2009, σσ. 168-169, 171-172).