προς μια οντολογία του τρόπου

Το πλωτινικό έργο μάς καλεί να εφεύρουμε, σχετικά με ό,τι στη μελέτη μας αυτή αποκαλέσαμε «τρόπο», ένα ρηματικό όρο που να αντικαθιστά πλήρως την οντολογική χρήση του όρου «είναι». Και τούτο γιατί ο όρος «είναι» έχει το μειονέκτημα ότι παραπέμπει νοηματικά σε μια συνθήκη ακινησίας, λιγότερο ή περισσότερο παρόμοιας με αυτήν που υπολαμβάνει για τα «όντως όντα» η πλατωνική μεταφυσική.

Λέμε ότι καθετί το υπαρκτό αποτελεί τρόπο κι όχι «ουσία», γιατί με τον όρο τρόπος δηλώνεται μια δυναμική που το είναι ως έννοια μπορεί να δεχθεί μόνο κατά συνθήκη. Από τη στιγμή που ό,τι είναι είναι τρόπος, κεντρικό ζήτημα της πλωτινικής οντολογίας αναδεικνύεται αυτό της ομοιότητας των διαφορετικών τρόπων που αποτελούν το Έν, ο Νούς, η Ψυχή και η Ύλη.

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η οντολογική χρήση του όρου «είναι» δεν πρέπει να μάς οδηγεί παρελκυστικά -όπως στην παραδοσιακή πλατωνικο-αριστοτελική οντολογία– στο να δεχθούμε το «όν» ως το ουσιαστικοποιημένο νοηματικό του αντίστοιχο. Ως νοηματικό αντίστοιχο του όρου «είναι», λαμβανομένου υπόψη οντολογικά, ο Πλωτίνος μάς υποβάλλει, ας μάς επιτραπεί ο νεολογισμός, την έννοια του τροποθετήματος.

Για τον Πλωτίνο, καθετί αποτελεί τροποθέτημα του απολύτως αυτοτροποθετημένου Ενός. Ειδικότερα ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένας «τρόπος» ή μια ενότητα από τους «τρόπους» που τον συνιστούν. Ο άνθρωπος είναι πολυτροπικός, πολλοί τρόποι (ψυχή, σώμα κ.τ.λ.) μαζί με χαλαρή μεταξύ τους σύνδεση, που λειτουργούν συνήθως ανεξάρτητα μεταξύ τους και σπάνια σε συμφωνία.

*

Ο αποφατισμός δεν αποτελεί επίκτητο χαρακτηριστικό της ελληνικής φιλοσοφίας προερχόμενο από εξωτερικούς της παράγοντες (ανατολή, χριστιανισμός, κλπ.), αλλά ανήκει στον σκληρό πυρήνα της, αν πράγματι ισχύει πως ό,τι σκέπτεται, σκέπτεται γιατί υπάρχει ως τέτοιο που είναι. Ο αποφατισμός προέκυψε ως αναγκαία συνέπεια της αρχαιοελληνικής φιλοσοφικής άποψης για την οντογεννητική αναγωγή των πάντων στην οιονεί διαφορετικότητα της αποκλειστικής αρχής τους […].

Καθώς τα όντα προέρχονται καταγωγικά από μία και μόνη αρχή, το Έν, ο λόγος, που τα παρακολουθεί, αναγκαστικά δηλώνει περισσότερο ενότητες παρά προβαίνει σε αποκλεισμούς. Έτσι, ό,τι είναι πάνω είναι και κάτω, ό,τι είναι απλό είναι παντού, αυτό που είναι η ελευθερία είναι πρωτίστως αυτοαναγκαιότητα. Δεν πρόκειται για κενά σχήματα λόγου αλλά για κανονικότητες που, κατά τον Πλωτίνο, διέπουν αδήριτα το πραγματικό, αρκεί να δεχθούμε μια μόνο προϋπόθεση, ότι δηλαδή τα πάντα προέρχονται οντογεννητικά από μία και μόνη «πρώτη αρχή». Το πλωτινικό σχήμα καταγωγής των πάντων (ακόμα και της Ύλης) από το Έν επιτρέπει, έτσι, την εκδίπλωση ενός στοχασμού που δεν αποκλείει τίποτα, αντιθέτως συν-χωρεί τα πάντα.

Ο στοχασμός αυτός δεν είναι του τύπου είτε Α είτε Β, αλλά Β επειδή Α. Πρόκειται για την ίδια λογική που θέλει, κατά τον σύγχρονο τού Πλωτίνου χριστιανό Ωριγένη, τη σωτηρία του κακού διαβόλου, με το αιτιολογικό ότι αποτελεί κι αυτός λογικό δημιούργημα του Θεού-Λόγου.

Γεώργιος Α. Λέκκας, Πλωτίνος. Προς μια Οντολογία του Τρόπου (έκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2009, σσ. 113, 114-115, 115).