και μάλιστα το των Ρωμαίων όνομα

[…] το ελληνικόν έθνος ουδέποτε ελησμόνησε την καταγωγήν του, ουδ’ εξέλιπέ ποτε κατά τους μακρούς αιώνας, τους διαρρεύσαντας από της δύσεως του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού μέχρι της ελληνικής επαναστάσεως, το όνομα Έλλην. Επεκράτησαν μεν ως ονόματα του έθνους άλλα επείσακτα και μάλιστα το των Ρωμαίων· αλλ' οσάκις η ανάγκη η την αντικατάστασιν ταύτην επιβαλούσα παρήρχετο επανήρχετο και το παλαιόν εθνικόν όνομα.

Τρία δ' ήσαν κυρίως τα αίτια, ών ένεκα επί μακρόν προεκρίνετο τούτου το των Ρωμαίων όνομα. Η αποδοκιμασία και προπηλάκισις του ονόματος των Ελλήνων υπό πατέρων της εκκλησίας και εκκλησιαστικών συγγραφέων, η εγκατάστασις της έδρας του ρωμαϊκού κράτους εν Κωνσταντινουπόλει·

και τρίτον η υπ' αυτού του συμφέροντος του έθνους επιβεβλημένη ανάγκη της διατηρήσεως του ονόματος των Ρωμαίων υπό της ελληνικής εκκλησίας μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως, προς διατήρησιν και της δικαιοδοσίας του Πατριάρχου επί των υπηκόων ποτέ του βυζαντινού κράτους εθνών.

*

Μετά την άλωσιν της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων, η εκκλησία έκρινε συμφορωτάτην εις το έθνος την ονομασίαν των Ρωμαίων και ευλόγως. Ο κατακτητής ανεγνώρισε τον Πατριάρχην ως Πατριάρχην των Ρωμαίων (Ρουμ πατριγκί) και εις την δικαιοδοσίαν αυτού υπήγαγε σύμπαντας τους Ρωμαίους (Ρουμ μιλέτι)· ως τοιούτοι δ' εθεωρούντο πάντες οι ορθόδοξοι χριστιανοί οι υπό τον αυτοκράτορα των Ρωμαίων πρότερον υπαγόμενοι.

Ούτω δ' η εξουσία του ελληνικού πατριαρχείου επεξετάθη επί πάντων των λαών, των υποτελών εις το ανατολικόν ρωμαϊκόν κράτος κατά τους χρόνους της ακμής αυτού, και επί πλέον και επί λαών ορθοδόξων, ουδέποτε μεν εις το κράτος εκείνο υποταχθέντων, αλλ' υποδουλωθέντων υπό των Τούρκων.

Μόνο συνεκτικοί δεσμοί των λαών τούτων ήσαν η κοινή πίστις και το κοινόν όνομα, άφρων δε θα ήτο η διάρρηξις του ετέρου των δεσμών τούτων. Αλλ' οσάκις ήτο χρεία να διακριθώσιν οι αλλόγλωσσοι των ελληνογλώσσων, Έλληνες εκάλει τούτους και η εκκλησία.

Νικ. Πολίτης, «Έλληνες ή Ρωμιοί;», εν Νικόλαος Πολίτης – Κωστής Παλαμάς, Έλληνες ή Ρωμιοί; Ο διάλογος μεταξύ δύο κορυφαίων στοχαστών για ένα διαχρονικό πρόβλημα (έκδ. Iwrite, Αθήνα 2020, σσ. 37, 44-45). -Πρβλ. και εισαγωγικό κείμενο Αλεξ. Σακελλαρίου (ό.π., σσ. 17-18), όπου κατά τον Πολίτη: «το Ρωμιός είναι επείσακτο όνομα που δεν έχει καμία σχέση με την προέλευση των Ελλήνων, αλλά επιβλήθηκε μετά την Ρωμαϊκή κατάκτηση και κυρίως κατά την Τουρκοκρατία (Ρουμ Μιλέτ)».