περί εμμελούς αναγνώσεως

[...] επιδιώκεται η μέσω της μελωδίας ερμηνεία
της εννοίας των λεγομένων,
έτσι ώστε με την συμπόρευση του τόνου της φωνής
να αποκαλύπτεται, όσο είναι δυνατόν,
το νόημα που ενυπάρχει στον λόγο.*

Επειδή το Άγιο Πνεύμα γνωρίζει πόσο δύσκολο είναι για το γένος των ανθρώπων να ακολουθήση τον δρόμο της αρετής, και πως λόγω της ροπής μας προς την ηδονή παρεκκλίνουμε από την ορθή πορεία του βίου, τί έκανε; Ανέμιξε το τερπνό στοιχείο της μελωδίας με τα θεία δόγματα, έτσι ώστε μέσω του πράου και ελκυστικού ακούσματος να καρπωνώμαστε την ωφέλεια των λόγων, χωρίς να τοπ συνειδητοποιούμε. Όπως κάνουν και οι γιατροί που ξέρουν την δουλειά τους, οι οποίοι, όταν δίνουν πικρά φάρμακα σε δύστροπους ασθενείς, συχνά αλείφουν το χείλος της κούπας με μέλι. Γι' αυτό επινοήσαμε αυτές τις μελωδικές ψαλμωδίες, έτσι ώστε τα παιδιά ή και γενικά όσοι έχουν παιδική ψυχή φαινομενικά να τραγουδούν, στην πραγματικότητα όμως να διαπαιδαγωγούνται ψυχικά.

Μέγας Βασίλειος, Ομιλία εις τον α΄ ψαλμό (PG 29, 212b).

*

Μια κατά το μάλλον ή ήττον σαφή ιδέα μελικής ανάπτυξης εμμελούς αναγνώσεως μπορεί να μάς δώση η μελοποίηση ψαλμών όπως ο ρβ΄ (102): Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον..., ρλε΄ (135): Εξομολογείσθε τω Κυρίω..., ν΄(50): Ελέησόν με ο Θεός..., κ.λ.π., όπου, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, η αρχή της συμπόρευσης μελικής αναβάσεως και τονισμού ακολουθείται με επλήσσουσα συνέπεια.

Δεδομένου δε ότι σε κάθε βήμα πιστοποιείται η προσαρμογή του μέλους στον τονισμό των λέξεων της ελληνικής μετάφρασης, έπεται ότι το μέλος των ψαλμών δεν μιμείται κάποιο εβραϊκό μουσικό πρότυπο αλλά αποτελεί εξέλιξη της εμμελούς αναγνώσεως ελληνικού λόγου. [...]

Επί πλέον, το γεγονός ότι ανάβαση της φωνής σημειώνεται εκεί όπου υπάρχει τόνος υποδηλοί την εξάρτηση του βυζαντινού μέλους από την τονική και όχι προσωδιακή -κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα- εκφορά του λόγου.

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ακόμα και στις περιπτώσεις όπου η αρχαιογνωσία των υμνωδών επιτρέπει ένα είδος οιονεί γλωσσικής / ποιητικής παλινδρόμησης με μίμηση των αρχαίων προσωδιακών μέτρων, και τότε ακόμη το μέλος μένει σταθερά προσηλωμένο στην αρχή της τονικής εκφοράς του λόγου, που συνιστά την βασική διαφορά μεταξύ αρχαίας και νεώτερης ελληνικής γλώσσας. [...]

*

«Δεκαπεντασύλλαβοι ύμνοι σε χρήση είναι μόνο τα ένδεκα δεσποτικά και ένδεκα θεοτοκία εξαποστειλάρια και όλα τα προσόμοια προς το πρώτο απ' αυτά [...]» (Γρ. Στάθης, Μορφολογία και έκφραση της βυζαντινής μουσικής).

[...] δεν είναι η πρώτη φορά που εντοπίζονται σποραδικοί δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι στους ύμνους του Ρωμανού. [...] Λέμε απλώς δεκαπεντασύλλαβοι και όχι ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι, διότι η ανάγνωσή τους ως ιαμβικών συνεπάγεται πλείστους όσους παρατονισμούς, οι οποίοι μειώνονται αισθητά, αν οι στίχοι διαβαστούν ως τροχαϊκοί [...].

Χρίστος Δάλκος, ενδοσυγκριτικά (εξαμηνιαίο βιβλιοπεριοδικό γλωσσικής, εθνικής και πολιτισμικής αυτοσυνειδησίας - τεύχος 1, 2021, έκδ. Δίαυλος, σσ. 57, 63-64, 72, 74). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 55: απόλογος του Γρηγορίου Νύσσης, Εις τας επιγραφάς των ψαλμών, PG 44, 444c-d, σε απόδοση του ιδίου).