η έξοδος

ο ανεμόμυλος εβάσταξε μέχρι

της 12 του μηνός *

Η τελευταία πράξις της ενδόξου ταύτης τραγωδίας επλησίαζε τώρα· από της 20 Μαρτίου [1826] δεν είχον διανεμηθή σιτηρέσια, οι πυροβολισμοί είχον εξώσει και διασκορπίσει πάν είδος ιχθύων, και ο λαός ετρέφετο με γάττας, ποντικούς, ακατέργαστα δέρματα και φύκη του αιγιαλού [πρβλ. στο ίδιο σ. 110 επιστολή Μέΰερ: «Περιήλθομεν εις την ανάγκην να τρεφώμεθα με τα πλέον ακάθαρτα ζώα, υποφέρομεν φρικωδώς από την πείναν και την δίψαν»]· δεν είχον φάρμακα, και η γή ήτον στρωμένη με ασθενείς, πληγωμένους και δυστυχείς πειναλέους.

Ο Ιμπραΐμ, όστις εγνώριζε τας ταλαιπωρίας των, φοβηθείς μήπως συμβεβηκός τι ματαιώση τας προσδοκίας του, άμα τη εμφανίσει της ελληνικής ναυτικής μοίρας επρόσφερε τους ιδίους όρους τους οποίους είχε δεχθή το Ανατολικόν· αλλ' οι Μεσολογγίται δεν ήθελαν να τον ακούσουν, αποφασισμένοι ότι, εάν εγκατέλειπον την πόλιν, θα το έκαμνον με όπλα εις χείρας των.

Να παρατείνωσι την υπεράσπισίν της ήτο αδύνατον, καθότι τρείς περιπλέον ημέραι ασιτίας δεν θ' άφηνον ψυχήν ζώσαν εντός των τειχών.

*

ειμπορούμεν να εύρωμεν άλλο Μεσολόγγι **

Το σχέδιόν των ήτο, τρισχίλιοι μαχηταί (εν οίς και οι εν αναρρώσει ασθενείς και όσοι ήσαν ελαφρώς πληγωμένοι) να βαδίσωσι κατ' ευθείαν προς τας γραμμάς των πολιορκητών, και ν' ανοίξωσι δρόμον διά χιλίους χειρώνακτας και 5 χιλ. γυναικόπαιδα· το δε σύνολον, εκκύπτον εν σιωπή από την ανατολικήν πλευράν του τείχους, θα συνηθροίζετο όπισθεν των προμαχώνων Ρήγα και Μονταλεμπέρτη, και θα έκειντο πρηνείς εωσότου παρατηρήσωσι σημείον από τους φίλους τους έξω [Καραϊσκάκην]·

τότε διαιρούμενοι εις δύο τμήματα, το μεν δεξιόν, εις το οποίον πλείστοι των απολέμων θα προσεκολλώντο, θα διέσχιζε το στρατόπεδον του Ιμπραΐμη, το δε άλλο, οδηγούμενον από τους στιβαρωτέρους πολεμιστάς, θα διεπέρα τα καταλύματα του Κιουταχή, επειδή επρόβλεπον μεγαλειτέραν αντίστασιν από τους Ευρωπαίους Τούρκους παρά από τους Αιγυπτίους· τέλος, ενούμενοι είς τινα αμπελώνα, μίαν λεύγαν και ημισείαν από του Μεσολογγίου, θ' ανήρχοντο τον δρόμον προς τον Ζυγόν.

Το θάρρος των ήτο υψηλόν, αι ελπίδες περί επιτυχίας αίσιαι, και ίσως ουχί όλως ανυπόστατοι, εάν είς Βούλγαρος λιποτάκτης δεν επρόδιδε το σχέδιόν των εις τον Ιμπραΐμ, μίαν στιγμήν πριν εκτελεσθή [...] Περί την δύσιν του ηλίου της 10ης [...]

*

Πολλοί των κατοίκων αμφοτέρων των φύλων ηρνήθησαν να καταλίπωσι τον τόπον της γεννήσεώς των, και ούτοι, όπως κ' εκείνα τ' άτομα όσα εκ γήρατος, τραυμάτων ή ασθενείας ήσαν ανίκανα να κινηθώσι, εκλείσθησαν εις τα ερείπια ενός ανεμομύλου καί τινων λιθίνων κτιρίων, όπου είχον αποτεθή τα πλεονάζοντα φυσέκια· είς πρόκριτος, ονόματι Καψάλης, απεσύρθη μετά της οικογενείας του εις την κυριωτέραν αποθήκην, την περιέχουσαν 30 βαρέλια πυρίτιδος, παραπλεύρως των οποίων εκάθισεν είς ανάπηρος απόμαχος με αναμμένον δαυλόν εις την χείρα.

*

[…] όταν η ανυπομονησία κατέστη αφόρητος, και η σελήνη έφεγγε λαμπρώς τώρα, ελαφρός ψίθυρος ηγέρθη ανά τας τάξεις, ανεπήδησαν επάνω, και με μίαν ομόθυμον κραυγήν· «Εμπρός! Εμπρός! Θάνατος εις τους βαρβάρους!» ερρίφθησαν εμπρός, με τα τουφέκια εις τας χείρας, και με τα ξίφη σφιχτοκρατούμενα εις τους γρόνθους των.

*

Ο Παπαδιαμαντόπουλος, […] έδωκε παράδειγμα

της μεταβολής την οποίαν η ελευθερία είνε ικανή να επιφέρη

εις το ανθρώπινον πνεύμα· [...] όταν τα πράγματα ετράπησαν εις το χείρον,

επέστρεψεν εν μέσω μυρίων κινδύνων διά να συναποθάνη με τους συμπολίτας του·

είδος αφοσιώσεως, ίσως εξ όλων των άλλων το δυσκολότατον να εφαρμοσθή.***

Θωμάς Γόρδων, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως (μτφρ. Αλ. Παπαδιαμάντης, έκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2015, τ. Γ΄, σσ. 100-101, 101-102, 103, 104).

-----
* Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 106). Στο μέσο απόλογος επιστολής αξιωματικών φρουράς Μεσολογγίου προς την Κυβέρνησιν (όπ., σ. 111). Το καταστάλαγμα εκ της ιδίας Ιστορίας (ό.π., σ. 109).