το οικώνυμο Σαμαρίνα

Οι πιο παλαιές γνωστές μας γραπτές πηγές που μνημονεύουν την Σαμαρίνα των Γρεβενών είναι οι ακόλουθες:

α) Ο κώδικας της μονής Ζάβορδας Γρεβενών, που αναφέρει ότι σε κάποιο από τα έτη 1534-1692 μεταξύ των αφιερωτών της μονής ήσαν και 99 κάτοικοι της Σαμαρίνας.
β) Η πρόθεση μονής των Μετεώρων, που αναφέρει ότι το 1592 ή ενωρίτερα υπήρξε αφιερωτής της μονής και ένας Σαμαρινιώτης.
γ) Η πρόθεση άλλης μονής των Μετεώρων, που αναφέρει ότι κάποιο έτος προ του 1613 έγιναν αφιερωτές της μονής και 79 κάτοικοι της Σαμαρίνας, καθώς και δύο ιερομόναχοι της εκεί μονής της αγίας Παρασκευής.
δ) Ιεροδικαστικά αρχεία της Λάρισας, έτους 1650, με την εξής μνεία: «βοσκός προβάτων από τη Σαμαρίνα και βοσκοί από την Γράμμοστα που διαμένουν σε μάντρες στη Λάρισα και στο Βελεστίνο».

Στον οικισμό της Σαμαρίνας Γρεβενών, υπήρξαν από παλιά δύο ναοί αφιερωμένοι στην Παναγία Μαρία, η οποία στα βλάχικα λέγεται Sta Maria (εκ του ιταλικού Santa Maria), και μονή αφιερωμένη στην αγία Παρασκευή, ενώ ουδέποτε υπήρξε ναός αφιερωμένος στην αγία Μαρίνα, η οποία στα σέρβικα λεγόταν SamMarina, ώστε να μπορεί να ετυμολογηθεί το όνομα του οικισμού από το όνομα τέτοιου ναού.

Σε δύο γεωγραφικούς χάρτες, οι οποίοι εκδόθηκαν το 1570 και το 1592 στην Δυτ. Ευρώπη και αναγράφουν τα οικωνύμια στην ιταλική γλώσσα, συνήθως παραποιημένα και σε θέσεις λανθασμένες, έχει σημειωθεί και ο οικισμός S. Maria (=Santa Maria) βορειοδυτικώς των Ιωαννίνων (Iana). Αν θεωρηθεί ότι ο οικισμός αυτός υποδηλώνει την Σαμαρίνα Γρεβενών, υποθέτω ότι ο οικισμός της κατά τον 16ο αιώνα: είτε λεγόταν Αγία Μαρία λόγω των δύο ναών του που ήσαν αφιερωμένοι στην Μαρία Θεοτόκο, είτε λεγόταν Σαμαρίνα αλλά σημειώθηκε ως Αγία Μαρία λανθασμένα.

Κατά μία παράδοση, στην τοποθεσία Κρεμασμένος Λύκος κατοικούσαν 24 οικογένειες, οι οποίες επειδή δεινοπαθούσαν από επιδρομείς Αλβανούς, μετεγκαταστάθηκαν στον τόπο της μετέπειτα μονής της αγίας Παρασκευής, όπου πολλά μέλη τους εργάζονταν ως σιδηρουργοί προς εξυπηρέτηση και των γειτονικών κατοίκων, μερικά δε έγιναν κιβδηλοποιοί νομισμάτων. Ο αρχηγός των κιβδηλοποιών, απολογούμενος στον Σουλτάνο, έγινε συμπαθής σε αυτόν και τον παρακάλεσε να διατάξει να συνοικισθούν όλοι οι κάτοικοι της περιοχής στην σημερινή θέση του χωριού. [...]

Χαρίλαος Γ. Γκούτος, ομ. Καθ. Παντείου, «Από την Ιστορία της Σαμαρίνας», εν Χρονικά Δυτικής Μακεδονίας (τ. 962, 18.03.2022, σ. 15).