κτιστή νοημοσύνη

[...] Μετά τις αλλεπάλληλες αποκαλύψεις τα τελευταία χρόνια για τις «καλές καγαθές» χρήσεις των τεχνολογιών της πληροφορικής, η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα μπορούσε να βρεθεί στο απυρόβλητο. Η ειδοποιός διαφορά βέβαια είναι ότι ειδικά για αυτήν τής επιφυλάσσεται ο ρόλος της υπαρξιακής απειλής για την ανθρωπότητα.

Πίσω από τη διαφορά κλειδιού βέβαια, δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς μια κοινότητα στη μελωδία: τόσο οι «αισιόδοξες» όσο και οι «απαισιόδοξες» προσλήψεις της τεχνητής νοημοσύνης επιστρατεύουν μια γλώσσα που απέχει ελάχιστα (ενίοτε και καθόλου) από το θρησκευτικό ιδίωμα. Μια τέτοια «θρησκευτική» κοινότητα ενδεχομένως να μην είναι τυχαία. Αυτό που πολλοί, ακόμα και μη ειδικοί, αντιλαμβάνονται, έστω και ανεπίγνωστα, ότι (φαίνεται να) αποτελεί το διακύβευμα της τεχνητής νοημοσύνης είναι ο περίφημος Λόγος.

Πρόκειται για τον ίδιο Λόγο όπως αυτός υποστασιοποιήθηκε αρχικά από τον Πλάτωνα (ως ο άρχοντας τού θυμικού και της ψυχής) και όπως θεοποιήθηκε αργότερα από τον χριστιανισμό («Εν αρχή ήν ο Λόγος, και ο Λόγος ήν προς τον Θεόν, και Θεός ήν ο Λόγος»).

Τέτοια είναι η δύναμη αυτού του Λόγου που μπορεί να επιβάλλεται στη σάρκα και στον πηλό τής ζωής: για να καταστρέψει κανείς το Γκόλεμ, αρκεί να σβήσει από το μέτωπό του το άλεφ και να μετατρέψει τη λέξη emet - αλήθεια στη λέξη met - θάνατος. Ένα και μόνο γράμμα μπορεί να εξουσιάσει μια ζωή.

*

[...] η οιονεί θρησκευτική αγωνία που εκφράζεται σήμερα από ένα σημαντικό κομμάτι των μεσαίων στρωμάτων της Δύσης για την επέλαση της τεχνητής νοημοσύνης ίσως να έχει παρόμοιες αιτίες: όσο η τεχνητή νοημοσύνη (φαίνεται να) στοχεύει στον Λόγο, τόσο τα εν λόγω στρώματα (νιώθουν να) χάνουν όχι μόνο μέρος της ταυτότητάς τους -ως οι δικαιωματικοί κάτοχοι του Λόγου έναντι των χειρωνατκών- αλλά και των προνομίων τους - το φάσμα της ανεργίας πλησιάζει επικίνδυνα κοντά για να αφορά πλέον μόνο τους «άλλους», τους «ανειδίκευτους».

Οι ιδεολογικές συγγένειες μεταξύ της σύγχρονης τεχνητής νοημοσύνης και τού θρησκευτικού, μονοθεϊστικού σκέπτεσθαι έχουν ωστόσο ακόμα βαθύτερες ρίζες, πέρα από την αποθέωση (κυριολεκτική ή μεταφορική) του Λόγου.

Η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο ως homo faber και στα «νοήμονα» τεχνουργήματά του παρουσιάζει μια δομική ομολογία με τη σχέση ανάμεσα στον Θεό ως πρόσωπο και τον κόσμο ως δημιούργημά του. Πρόκειται φυσικά για τη σχέση μεταξύ κτίστη και κτίσματος.

Παρ' ότι ο κόσμος μετέχει τού Θεού, η ουσιολογική διάκριση παραμένει καίρια· αν αιρόταν θα κάναμε πλέον λόγο για κάποιο είδος πανθεϊσμού, κάτι που φυσικά θα αποτελούσε ανάθεμα για κάθε μονοθεϊστική ορθοδοξία.

Από αυτή την άποψη, ο κόσμος, ως κτιστός, δεν διαθέτει αυταξία, δεν συνιστά κάτι το αμετάβλητο και ιερό το οποίο δεν πρέπει να αγγίζεται παρά μόνο με τις μέγιστες των προφυλάξεων.

Παρομοίως, για τη σύγχρονη επιστήμη, η νοημοσύνη δεν διαθέτει πάγια και απαραβίαστα χαρακτηριστικά. Ακόμα και αν οι νευροεπιστήμονες αύριο ανακαλύψουν εκείνους ακριβώς τους νευρώνες μέσα στον εγκέφαλο που κωδικοποιούν τα καντιανά a priori, τίποτε δεν θα άλλαζε· θα άνοιγε μόνο ο δρόμος ώστε να «πειραχτούν» οι συγκεκριμένοι νευρώνες κατά τον τάδε ή δείνα τρόπο για να παραγάγουν άλλα a priori, δηλαδή για να καταργηθούν τα a priori ως τέτοια.

Η τεχνητή νοημοσύνη είναι επομένως η κτιστή νοημοσύνη.

Παρ' όλα αυτά, μια διαφορά παραμένει. Κατά τη χριστιανική ορθοδοξία, ο κόσμος και ο άνθρωπος, έστω και ως κτίσματα, αποτελούν προϊόντα μιας δημιουργικής πράξης αγάπης. Η, κτιστή, τεχνητή νοημοσύνη αντιθέτως, παρουσιάζεται εσχάτως ως προϊόν μιας πράξης αφροσύνης εκ μέρους τού κτίστη.

Το ερώτημα που υποβάλλεται αμέσως εδώ έχει ως εξής: μήπως αυτή η αναστροφή είναι το αποτέλεσμα ενός προβολικού καθρεφτίσματος; Με άλλα λόγια, μήπως η ιστορία τού άφρονα ανθρώπου που δημιουργεί τέρατα αποτελεί μια παραβολή η οποία επί της ουσίας θέλει να μιλήσει για έναν κακό, σαδιστή δημιουργό που αφήνει τους ανθρώπους στην τύχη τους· γιατί όχι ακόμα διασκεδάζοντας με τις ατυχίες τους;

Αν οι άνθρωποι τρομάζουν μπροστά στην τεχνητή νοημοσύνη, αυτό δεν συμβαίνει γιατί τη νιώθουν υπερβολικά απόμακρη, ψυχρή και πέραν των δικών τους ορίων, αλλά γιατί την αισθάνονται υπερβολικά κοντά τους: κτίσματα χωρίς έρμα τόσο οι μεν όσο και οι δε.

Η σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη τούς ψιθυρίζει στο αυτί ότι ήρθε η ώρα για την εκδίκηση τού γνωστικισμού.

Ηλίας Αλεβίζος, «Η νοημοσύνη ως κτίσμα και η εκδίκηση του γνωστικισμού», εν Το Κοινόν των Ωραίων Τεχνών (τ. 18, Σεπτ. 2023, σσ. 17-18, 18-19).