το πρώτο άτομο στην ιστορία του ανθρώπου

«Εσύ μοναδικέ θεέ,
που πλάι σου δεν υπάρχει άλλος».*

Γύρω στο 1375 π.Χ., στην ένδοξη περίοδο της 18ης δυναστείας, υπό την οποία η Αίγυπτος έγινε πλέον μεγάλη αυτοκρατορία, ανέβηκε στον θρόνο ένας νεαρός φαραώ, που στην αρχή λεγόταν Αμενχοτέπ (Δ΄) όπως ο πατέρας του, αλλά αργότερα άλλαξε το όνομά του, και όχι μόνον αυτό.

Αυτός ο βασιλιάς προσπάθησε να επιβάλει στους Αιγύπτιους μια νέα θρησκεία αντίθετη στις παραδόσεις χιλιετιών και σε όλες τις συνήθειες της ζωής τους. Ήταν ένας αυστηρός μονοθεϊσμός, η πρώτη απόπειρα τέτοιου είδους στην παγκόσμια ιστορία, καθόσον γνωρίζουμε, και με την πίστη σε έναν μοναδικό θεό γεννήθηκε, όπως ήταν αναπόφευκτο, η θρησκευτική μισαλλοδοξία που στην αρχαιότητα μέχρι τότε –και για μεγάλο διάστημα μετά- ήταν άγνωστη.

Αλλά η βασιλεία του Αμενχοτέπ κράτησε μόνο 17 χρόνια· πολύ σύντομα μετά τον θάνατό του, το 1358, η νέα θρησκεία εξοστρακίσθηκε και η μνήμη του αιρετικού βασιλιά καταδιώχθηκε. Από τα ερείπια της νέας πρωτεύουσας, που έχτισε και αφιέρωσε στον θεό του, καθώς και από τις επιγραφές στους πέτρινους τάφους της αντλήθηκαν οι λίγες πληροφορίες που έχουμε γι' αυτόν.

Όλα όμως, τα γνωστά στοιχεία γύρω από αυτή την αξιοσημείωτη και μοναδική στο είδος της προσωπικότητα είναι άκρως ενδιαφέροντα. [«The first individual in human history» («το πρώτο άτομο στην ιστορία του ανθρώπου») τον αποκαλεί ο Breasted].

Όλες οι καινοτομίες προετοιμάζονταν και έχουν τις προϋποθέσεις τους στην παλαιότερη κατάσταση. Οι ρίζες του αιγυπτιακού μονοθεϊσμού μπορούν να ανιχνευθούν με αρκετή βεβαιότητα στο παρελθόν. Στην ιερατική σχολή του ναού του ήλιου στην Ων (Ηλιούπολη) υπήρχαν από καιρό τάσεις με σκοπό να αναπτύξουν την ιδέα για έναν οικουμενικό θεό και να τονίσουν την ηθική πλευρά της ύπαρξής του.

Η Μα, θεά της αλήθειας, της ευταξίας και της δικαιοσύνης ήταν κόρη του θεού του ήλιου Ρα. Ήδη υπό τον Αμενχοτέπ Γ΄, τον πατέρα και προκάτοχό του μεταρρυθμιστή, σημειώθηκε μια έξαρση της λατρείας του θεού του ήλιου, ίσως σε αντίθεση προς τον Άμμωνα των Θηβών, που είχε γίνει πανίσχυρος. Ανασύρθηκε ένα πανάρχαιο όνομα του θεού του ήλιου Ατονού και σε αυτή την θρησκεία του Ατονού βρήκε ο νεαρός βασιλιάς ένα έτοιμο κίνημα, στο οποίο, χωρίς να χρειάζεται να το δημιουργήσει από την αρχή, μπόρεσε να προχωρήσει.

Οι πολιτικές συνθήκες της Αιγύπτου είχαν αρχίσει εκείνη την εποχή να επηρεάζουν μονιμότερα την αιγυπτιακή θρησκεία. Με τα πολεμικά κατορθώματα του μεγάλου κατακτητή Θούθμωσι Γ΄ η Αίγυπτος είχε γίνει παγκόσμια δύναμη. Στην αυτοκρατορία είχαν προστεθεί η Νουβία στον νότο, η Παλαιστίνη, η Συρία και ένα μέρος της Μεσοποταμίας στον βορρά. Αυτός ο ιμπεριαλισμός καθρεφτιζόταν τώρα στη θρησκεία ως οικουμενισμός και μονοθεϊσμός. Καθώς τώρα η μέριμνα τού φαραώ εκτός από την Αίγυπτο περιλάμβανε τη Νουβία και τη Συρία, έπρεπε και η θεότητα να εγκαταλείψει τον εθνικό περιορισμό. Και όπως ο φαραώ ήταν ο μοναδικός και απεριόριστος κυρίαρχος του γνωστού στους Αιγυπτίους κόσμου, αυτό ακριβώς έπρεπε να γίνει και η νέα θεότητα.

Επιπλέον ήταν φυσικό, με την διεύρυνση των ορίων της αυτοκρατορίας, η Αίγυπτος να γίνει πιο προσιτή στις εξωτερικές επιρροές. Μερικές από τις γυναίκες [ίσως και η ίδια η αγαπημένη σύζυγος του Αμενχοτέπ, η Νεφερτίτι] ήταν πριγκίπισσες από την Ασία, είναι μάλιστα πιθανόν να προέρχονταν από τη Συρία και τα άμεσα ερεθίσματα προς την κατεύθυνση του μονοθεϊσμού.

Ο Αμενχοτέπ δεν αρνήθηκε ποτέ ότι προσχώρησε στη λατρεία του ήλιου στην Ων. Στους δύο ύμνους στον Ατονού, οι οποίοι διασώθηκαν μέσω των επιγραφών στους πέτρινους τάφους και ίσως είναι συνθέσεις του ίδιου του Αμενχοτέπ, ο βασιλιάς εξυμνεί τον ήλιο ως δημιουργό και συντηρητή όλων των ζωντανών όντων στην Αίγυπτο και έξω από αυτή με μια ζέση που την ξαναβρίσκουμε μόνο πολλούς αιώνες αργότερα, στους ψαλμούς προς τιμήν του θεού των Εβραίων Γιαχβέ. Δεν αρκέστηκε όμως αυτή την εκπληκτική προδρομική της επιστημονικής γνώσης σκέψη για την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας. Δεν υπάρχει καμμιά αμφιβολία ότι προχώρησε ένα βήμα πιο πέρα, ότι δεν λάτρεψε τον ήλιο ως υλικό αντικείμενο, αλλά ως σύμβολο ενός θεϊκού όντος, που η ενέργειά του φανερωνόταν στις ακτίνες του.

Με υπέρμετρη αδιαλλαξία αντιστέκεται σε όλους τους πειρασμούς της μαγικής σκέψης
και απορρίπτει την ιδιαίτερα για τον Αιγύπτιο τόσο ακριβή ψευδαίσθηση
μιας ζωής μετά τον θάνατο.**

Σίγκμουντ Φρόϋντ, Ο άνδρας Μωϋσής και η μονοθεϊστική θρησκεία (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, έκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1997, σσ. 86-88, πρβλ. σσ. 141-142). - Στο motto στίχος από έναν ύμνο στο Ατονού, εκ του ιδίου (ό.π., σ. 89). Κι η κατακλείδα (ό.π., σ. 141).