Το μεν ουν την εβδόμην χιλιάδα ταύτην είναι εγγύς ήδη του τελειούσθαι τυγχάνουσαν αληθώς είπον εκείνοι, και το χρονοκρατείσθαι αυτήν υπό σελήνης κατά δόξαν αληθώς δύναται λέγεσθαι [...] και το διά πυρός αφανισθήσεσθαι την περί την γήν φύσιν πάσαν των γεννητών και φθαρτών παντάπασίν εστιν αληθές, ως τη θεία και ιερά Γραφή βεβαιούμενον (Γεωργίου του Σχολαρίου).
*
Έαρος τοίνυν αρξαμένου και του σφοδρού χειμώνος εκείνου και κλύδωνος παρελθόντος εγεγόνει λιμός ισχυρός και λοιμός εν πάσαις ταις επαρχίαις αίς οι πόδες των Σκυθών επάτησαν [...]. (Δούκας, Ιστορία). Δεν είναι η μοναδική αναφορά που ταυτίζει την πανώλη με τους Μογγόλους, εφόσον στην περίπτωση αυτή οι Σκύθες δεν είναι άλλοι από τους Τουρκο-μογγόλους του Ταμερλάνου, οι οποίοι, αφοί είχαν κατανικήσει τον Βαγιαζήτ στη μάχη της Άγκυρας, επεκτείνονταν τώρα σε όλη τη Μικρά Ασία.
*
Πρώτην γαρ ήδη προς τω των συμφορών εμοί πλήθει, ών τας πλείους, ει μη και πάσας, ακριβώς οίδας, και το του λοιμού προσετέθη δεινόν, τάλλα πάντα σαφώς υπερνικών, συχνώς των οικείων και φίλων τούς μεν αναρπάσαν, τούς δ' απειλήσαν και ότι εγγυτάτω πυλών Άδου παρασκευάσαν, τούς δ' έτι ζώντας και ερρωμένους εν τοις ομοίοις όσαι ώραι προσδοκάν περιπεσείσθαι προξενήσαν. (Ιωάννης ο Ευγενικός προς Σχολάριον).
*
Έτους από κτήσεως κόσμου ςπξδ΄ μηνί Μαίω, τρίτω έτει της υπό των Τούρκων αλώσεως της μεγάλης πόλεως του Κωνσταντίνου, εφάνει αστήρ επί τας ανατολάς καπνίζων ημέρας και νυκτός εφ' όλας ημέρας λ΄. Εν δε το επιόν έτος εγένον(το) θανατικά μεγάλα και λοιμοί, και καταποντισμοί κατά τόπον, και λεηλασίαι και επιδρομαί ασεβών Τούρκων επί τας νήσους, ώστε και ερρημωθήναι τέλεον πολλάς εξ αυτών, και καταποντισθήναι και τρία ονομαστί κάστρα σύμψυχα εις τον βυθόν, εις το ρηγάτον της περί την δύσιν Νεαπόλεως. Εν δε τη Ρόδω και Κρήτη τοσούτον απεκράτησεν ο θάνατος, εν μεν τη Κρήτη εφ' όλον ενιαυτόν, και τούτου πλέον· εν δε τη Ρόδω, Μαρτίω ήρξατο εν έτει ςπξδ΄, και Ιουλλίω κατέληξεν ήδη μικρόν. Ώστε αριθμούμενος ο περί αυτήν πεσούμενος λαός ευρέθη χιλιάδες ιθ' και μικρόν τι προς τε ή έλλατον. Εν δε τη Κώ τη νήσω απέθανον χίλιοι πεντακόσιοι νς΄ τω αυτώ έτει [...].
Ο ιερομόναχος Γρηγόριος από τη Χίο, συντάκτης αυτής της ενθύμησης, δίνει το συνολικό πλαίσιο εντός του οποίου προσλαμβάνεται η πανώλη από τους συγχρόνους. Παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας δεν προβαίνει σε συναρτησιακές ζεύξεις των φαινομένων, όπως συχνά συμβαίνει με άλλους χρονογράφους σε αντίστοιχες περιπτώσεις, ο λοιμός δεν αποτελεί, κατ' αυτόν, τίποτε περισσότερο μα και τίποτε λιγότερο από ένα από τα πλήγματα που διαρκώς τραυματίζουν τις κοινωνίες της Βαλκανικής και για τα οποία υπάρχει πάντα ένα προοιμιακό σημείο που, προφανώς άνωθεν, δίνεται στους ανθρώπους για να προετοιμαστούν.
Η παρουσία του κομήτη, πάντως, δεν αντιπροσωπεύει έναν μεταφυσικό οιωνό μονάχα. Οι καπνοί που συνοδεύουν την κίνησή του, και που ρητά μνημονεύονται στην ενθύμηση, αποτελούν φυσικό αίτιο λοιμωδών νόσων και, βεβαίως, της πανώλης. Οι εποχές εξάλλου διατηρούν η καθεμία τη δική της σημειολογία. Η έλευση του κομήτη, στοιχείο που συναντάται σε αντίστοιχες ενθυμήσεις και χρονικά Δύσης και Ανατολής, συμπίπτει με τον μήνα που χάθηκε «η μεγάλη πόλη του Κωνσταντίνου» και προϊδεάζει για όσα πρόκειται να επακολουθήσουν, τα οποία άπτονται παρά μια μικρογραφία της ημέρας της Κρίσεως. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τους απόηχους της βυζαντινής εσχατολογίας. [...]
*
Στα 1465, εξάλλου, όπως ήδη ανέφερα, η πανώλη ήταν παρούσα και στην Κρήτη. Από το 1467, ωστόσο, τα πράγματα αλλάζουν, κάτι που ήταν εξάλλου αναμενόμενο, αφού είχε προηγηθεί σημείο στον ουρανό που υπεδείκνυε το επικείμενο:
τούτο το τέρας ώφθη εν ουρανώ είτε κομήτης τις ήν αστήρ είτε λαμπαδίας είτε άλλο το των υπεκκαυμάτων, ουκ οίδα, πλην όλεθρον σημαίνον και φθοράν μεγίστην ανθρώπων και απώλειαν, η και μετά μικρόν ηκολούθησεν [...] (Κριτόβουλος Ιμβριώτης, Ιστορία).
Μοιραία συνέπεια, η μεγάλη επιδημία πανώλης που ακολούθησε και την οποία ο Κριτόβουλος, σύμφωνα με το Θουκυδίδειο υπόδειγμα, περιγράφει:
εν ταύταις δε ταις ημέραις θέρους μεσούντος ήδη και η λοιμώδης νόσος παντί τω θέματι Θράκης τε και Μακεδονίας ενέσκηψεν αρξαμένη μεν από Θετταλίας και των ταύτη προσχώρων ουκ οίδ' όθεν αυτοίς την αρχήν επελθούσα, επινεμησαμένη δε και διαφθείρασα πάσας τας εν τη μεσογεία και παραλία τούτων πόλεις και χώρας.
διαβάσα δε και ες την Ασίαν πάσαν την παραλίαν Ελλησπόντου τε και Προποντίδος διέφθειρε και ηρήμωσεν και ες την μεσόγειαν αναβάσα την τε του Προυσίου και τα περί αυτήν άπαντα και μέχρι Γαλατίας και δη και Γαλατίαν αυτήν ελυμήνατο και ηφάνισεν.
Κώστας Π. Κωστής, Στον καιρό της πανώλης. Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου, 14ος-19ος αιώνας (έκδ. ΠΕΚ, Ηράκλειο 1995, σσ. 320, 320-321, 327, 328-329, 330-331).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου