διηγηματική αποκλειστικά γραφή - ένα ποίημα ανεπανάληπτο

Η διηγηματογραφία τόν εξυπηρετεί
στην πλήρη εξακρίβωση του εκκλησιαστικού χώρου
που παρεκκλίνει, του κυκλικού χρόνου που μαγεύτηκε
από την ασωτεία του φανταστικού.*

[…] Επειδή η πίστη πληθωρική σε αιτήματα, συγκλίνει στο παράδοξό της χωρίς ποτέ να φτάνει το ακραίο όριο που επιζητούσε, αναβάφτισε τον εαυτό της στο ρεύμα της τέχνης, ζητώντας μια ελευθερία για την πειθώ των ίδιων των λογισμών της.

Η διηγηματική αποκλειστικά γραφή του παραχώρησε ένα ποίημα ανεπανάληπτο στην ελληνική γραμματολογία, ιδιάζον, πολύμορφης αναζήτησης των απόλυτων κόσμων.

Κι εδώ πλέον καταλαβαίνουμε ότι απέβαλε την ταυτότητα του ασκητή, την ευρεμένη μέσα στη ζωή και στα γράμματα τα προορισμένα για τη ζωή και την ιστορία, όπου μόνιμα φορούσε το ευθυτενές ράσο της Ορθοδοξίας. Η μεταφυσική προς την οποία έκλινε, δεν ήταν δυνατό να κρατηθεί στις επιφάνειες. Δραπέτευσε έγκαιρα από το στερεότυπο προσωπείο που παντού αλλού εκράτησε, κι έγινε δραματικά αισθητική, προκαλώντας ανά πάσα στιγμή τον πειρασμό και την απ' ευθείας αναμέτρηση με τη Θεία Δίκη.

Αυτό που τού οφείλουμε είναι η ρήξη μιάς πίστεως σοβαρής, στην οποία -έστω για λίγο- τα πάντα παίχτηκαν με τιμιότητα και με το θάρρος της προσωπικής απογύμνωσης. […]

*

Η βασιλεία της άχαρης ταπεινοσύνης, μέσα στο αφιλόξενο περιβάλλον της (κοινωνικό και φυσικό), όντας απόλυτα βιωμένη, είναι παρ' όλα αυτά μια εσωτερικότητα πρόσχημα στον Παπαδιαμάντη. Η ματιά του δεν προσηλώθηκε στο λαϊκό δράμα προκειμένου να απεικονίσει τα οφέλη των δεσμών της απλότητας και του μαρτυρίου, για τη δικαίωσή τους στην άλλη ζωή.

Επέλεξε μια κλειστή κοινωνία -τη δική του κοινωνία- χαραγμένη πάνω σε αρχαϊκές μνήμες, απείθαρχη και πολυκεντρική, και την ξανάχτισε με τόσο έντεχνες παραμορφώσεις αποτυπώσεως ώστε τελικά να προβάλλει ανεπαισθήτως ένας καινούργιος Μεσαίωνας, από τον οποίο αντλεί κάτι περισσότερο από ό,τι φαινομενικά αναγνωρίζει.

*

Η ουσία του Παπαδιαμαντικού πεζογραφήματος είναι αυτός καθ' εαυτόν ο σωρίτης του φανταστικού, ο πλούσιος άναρχος μύθος, το όραμα κυρίως κι ελάχιστα τα γράμματα του ιερατείου.

Είναι η μεγάλη παραμυθία των φτωχών και των απόκληρων του βίου. Τούς επέλεξε ασυνείδητα, γιατί ο κόσμος τους -κι ας μη το έμαθαν ποτέ-, ανήκει στο μη λογοκριμένο σώμα του χριστιανισμού, καθώς από την αρχή του κειμένου μου υπέδειξα.

Είναι αυτοί οι αιρετικοί της κοινής πίστεως, και μόνο γι' αυτό μπορούν να κινούν -στην τέχνη ασφαλώς και πάντοτε– τους διαλογισμούς του Εωσφόρου. Διαλογισμούς αποκλειστικά του Παπαδιαμάντη ο οποίος, ευτυχώς για μάς, είχε το διάβολο μέσα του κατά πώς λέμε. Και τον αναπαράστησε επιτήδεια, ανοίγοντας αδιάψευστα ρήγματα στην ορθοδοξία που ειπώθηκε από αυτόν τον ίδιο και τους μεταγενέστερους, δουλεύοντας εν κρυπτώ σε μια ρευστοποίηση της επίσημης εκκλησίας.

Το δικό του ηρωοποιητικό εκκλησίασμα δεν έχει να κάνει με τον αποδιδόμενο σ' αυτόν λαϊκισμό. Αντίθετα, πρόκειται για την πιο εκλεκτική επιλογή, που παίρνει αυτόφωτη μορφή και νόημα, με αφορμή το συναξάρι, την πρακτική του παγανισμού και την πανθεϊστική παράθεση της λαϊκής δοξασίας. Ώστε δραματοποίησε την πίστη […].

Ρένα Κοσσέρη, Η άκανθος του ιερού ή Η απιστία του Παπαδιαμάντη [1985] (έκδ. Έρασμος, Αθήνα 2019, σσ. 33, 35, 50). -Το motto εκ της ιδίας (ό.π., σ. 36).