η τέχνη, άκανθος ιερότητας

Η δημιουργική ζωή
μικρή έχει επαφή με τον άμβωνα του ιεροκήρυκα.
Ο καλλιτέχνης κολάζεται από την ομορφιά και αμαρτάνει
παραδομένος σε ακούσματα αλλότρια,
που τον μετεωρίζουν τις ώρες της μύχιας εξομολόγησής του.
Ο ίλιγγος της ψυχής προόρισται για την αισθητική εμπειρία,
η υποταγή στον κανόνα, για τη συνοχή της καθημερινής προσωπικότητας στην επιβίωση.*

Η τέχνη είναι πράγματι γέννημα της μεταφυσικής ανάγκης, από μόνη της, δίχως κανένα τίτλο, ανακυκλώνει το ιερό. […] Γεννημένη από το ιερό, λειτούργησε έκτοτε ως η άκανθος της ιερότητας, με την έννοια της απάρνησης κάθε οριστικής θεοκρατίας. Σε αντίθεση με όσα υποστηρίζει ο Λορεντζάτος, διαθέτει ακατάβλητη θρησκευτικότητα σε μια ρευστότητα θρησκείας.

*

Ο αγιογράφος περιορίζεται στη δεξιοτεχνία του «διά χειρός» ποιείν - ασκητεύοντας αισθητικά. Οι φορητές εικόνες και οι τοιχογραφίες αυτές προσιδιάζουν στις τελετουργικές παραστάσεις των πιο απόμακρων πολιτισμών – με την απουσία βέβαια του εκτρωματικού στοιχείου στα ετερόφυλα συμπλέγματα της Ανατολής. Η διαλογιζόμενη καρδιά, το εκστατικό θαύμα, το αίμα και η λυτρωτική θυσία έχουν απαλειφθεί. Όλα παραδομένα στη νιρβάνα και τη βεβαιότητα του μεταφυσικού κύκλου.

Είναι η τελευταία λατρευτική τέχνη και μάλιστα η πιο αυστηρή από όλες. Άγονη και πειθαρχημένη, με μόνη τη σύνθεση να κυριαρχεί, η θέση της βρίσκεται πράγματι στο ναό και πλαισιώνει με ευπρέπεια το συμβολισμό -μα όχι τη δραματικότητα- της εκτυλισσόμενης λειτουργίας.

Στη Δύση το θείο πάθος κατέστη ελεύθερος ανθρώπινος σπαραγμός. Δίκαια λοιπόν η Ανατολική Εκκλησία τη μέμφεται για τους Φρα Αντζέλικο, τους Φίλιππο Λίππι, τους Ντα Βίντσι, τους Μπουοναρότι που εγέννησε, για τις πολυάριθμες λειτουργίες ενός Μπουξτεχούντε, ενός Μπαχ ή Χαίντελ μες στους καθεδρικούς της. Επειδή οι δαίμονες την κυκλώνουν από παντού και κυρίως ο κρύφιος πειρασμός της ατομικής τέχνης.

*

Ας το ξαναπώ: υπήρξε μια τέχνη με θρησκευτικό υλικό και κοινούς θρησκευτικούς ορίζοντες. Αλλά θρησκευτική τέχνη, με τη σημασία που ο όρος παίρνει στα γραπτά του Λορεντζάτου, δεν υπάρχει κατ' ουσίαν.

Ρένα Κοσσέρη, Η άκανθος του ιερού ή Η απιστία του Παπαδιαμάντη [1985] (έκδ. Έρασμος, Αθήνα 2019, σσ. 21, 25-26, 30-31). -Το motto εκ της ιδίας (ό.π., σ. 28).