η πτώση του δημιουργήματος

Στο έργο του ο Παπαδιαμάντης -και εννοώ πάντοτε το διήγημα ή τη νουβέλλα-
απέφυγε να απαντήσει στα καίρια ερωτήματα με θεολογική βάση.
Αντίθετα τα έθετε επιμόνως.*

Το κοντόν σχοινίον [ενν. το τέλος από το «Όνειρο στο κύμα»], το οποίο απέβη «σχοίνισμα κληρονομίας», μαρτυρά την πτώση του δημιουργήματος. Ο εκπεσών ήρωας, ο ποιητής, μα όχι ο φιλοσόφος Παπαδιαμάντης, έχει πλέον αποδεχτεί και επιλέξει τη μοίρα του. Αποξενώθηκε από την ιδεώδη κατάσταση, την αδιάκριτα δεμένη με τις αισθήσεις, και υπολογίζοντας την πτώση του, καθίσταται υπέρμαχος του εγκαταλειμμένου πλάσματος. Ο Ενσαρκωμένος Λόγος, ο Χριστός, θα παραμείνει γι' αυτόν μία μύχια απόγνωση.

*

Με το διήγημα [«Τα δαιμόνια στο ρέμμα»] καταγράφεται η άλωση της εφηβείας και το εισοδικό στην πικρία και την ταυτόσημη χαρά της αμαρτίας.

*

Με τη «Φόνισσα» φθάνουμε οριστικά στο κέντρο του κυκλώνα, στον οφθαλμό της επίγειας θεοκρισίας. Η γραία Χαδούλα εξυψώνει την αναπηρία της αγάπης μέχρι του πάθους, προτείνοντας έναν παράφρονα, αλλά πάντως απρόσβλητο ηθικό κώδικα. Ρεαλιστικότατη, μέχρι το απίστευτο, ενσαρκώνει όλη τη δύναμη της άρνησης ενός προπατορικού Κάιν απέναντι στην νοικοκυρεμένη και χλιαρή Χριστολογία.

Αλώνει την υποταγή της καθημερινότητας με τον μέσα της μαύρο κόσμο, θήλυ ανδρογενές του πόνου, πρόσωπο και persona της μεσαιωνικής δαιμονίας. Σκοτεινή, χωρίς αντίποδα της θρησκευτικής απαντοχής, ολότελα απελπισμένη από τη μάταιη οχλαγωγία της ανθρώπινης βιολογίας, αναλαμβάνει ένα μυστικό δίκαιο προσωπικής επιβολής και μαρτυρίας. Το κεντρί της ζωής τήν εξωθεί στο σκάνδαλο και δολοφονεί μέσα στην καρδιά της τον παραδομένο Θεό, εξακολουθώντας να πιστεύει στη μεταφυσική της δικαίωση μέσα από την καινούργια θρησκεία που έχει συλλάβει.

*

Ο Σατανάς, μετά την Αναγέννηση, υπέστη έναν εξανθρωπισμό. Ξαναγεννήθηκε μέσα σε πνεύμα ατομικότητας και ανθρωποκεντρικής ανταρσίας, κάνοντας τον Θεό να κινδυνεύει ανά πάσα στιγμή και καταργώντας την ανέγγιχτη χαρτογραφία του κλειστού κύκλου. Αυτό είναι το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα […]. Ο άνθρωπος θεώνεται και πάλι, έστω και αρνητικά μόνο, έχοντας ως έργο του να φέρει σε επαφή την εγκόσμια με την υπερβατική Κόλαση.

Ρένα Κοσσέρη, Η άκανθος του ιερού ή Η απιστία του Παπαδιαμάντη [1985] (έκδ. Έρασμος, Αθήνα 2019, σσ. 42, 43, 46, 47, 48). -Το motto εκ της ιδίας (ό.π., σ. 43).