ήδη ο παλαιολιθικός άνθρωπος έδινε νόημα στο σύμπαν

[…] ο άνθρωπος της Παλαιολιθικής δεν επιχείρησε ποτέ να συμβάλει ο ίδιος στον πολλαπλασιασμό των ζώων και των φυτών που κατανάλωνε.

Η συνειδητή υπεροχή του πάνω στο ζωικό βασίλειο είναι, ωστόσο, έκδηλη από καιρό. Εδώ και περισσότερο από εκατό χιλιετίες, ο άνθρωπος θάβει τους νεκρούς του. Είτε πρόκειται ήδη για μια πίστη στην επιβίωση πέρα από τη φυσική του εξαφάνιση είτε για την απλή επιθυμία να διατηρήσει για λίγο την ανάμνηση του εκλιπόντος, γίνεται πάντως αισθητή η ικανότητα της ανθρώπινης σκέψης να αποσπάται από το φυσικό παιχνίδι των γενεών, να διαλογίζεται την κατάστασή της και να μαρτυρεί, με ασυνήθιστες πρακτικές, ότι ο άνθρωπος δεν είναι ζώο όπως τα άλλα. Επιπλέον, ο άνθρωπος της Ανώτερης Παλαιολιθικής αποδεικνύει με την τέχνη του ότι η ίδια η φύση έχει γίνει για αυτόν ένα θέαμα: ότι βίσονες, άλογα και μαμούθ δεν αποτελούν μόνο ενδεχόμενα θηράματα, αλλά και «μορφές» που αναπαράγει το χέρι του στα τοιχώματα των σπηλαίων· και ότι, εντέλει, η εικονοπλασία αυτή έχει κάποιο νόημα. [...] Με λίγα λόγια, ο άνθρωπος υπήρξε ικανός χωρίς αμφιβολία από παλιότερα να «δίνει νόημα» στο σύμπαν, μόνο που η ικανότητά του αυτή δεν έχει αφήσει πρωιμότερα ορατά ίχνη.

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σ. xx).

για τον νεολιθικό τρόπο ζωής

Η απαρχή της συμβολικής μετάλλαξης ανιχνεύεται αρχαιολογικά στον χρονολογικό ορίζοντα της Μεσολιθικής: σε περιβάλλον δηλαδή ακόμη σαφώς «μη γεωργικό». Η μεταβολή είναι αρχικά έκδηλη στον, ευαίσθητο, τομέα της τέχνης των κατοίκων του Μουρεϋμπέτ, με την εμφάνιση των συμβόλων της γυναίκας και του ταύρου, που προεικονίζουν "τις ιδέες της γονιμότητας, της μητρότητας, της βασιλείας και της κυριαρχίας επί των άγριων ζώων". Οι ιδέες αυτές, που θα συγκεκριμενοποιηθούν πολύ αργότερα στο Τσατάλ Χουγιούκ, βρίσκονται, σύμφωνα με τον Cauvin, στη βάση της νέας θρησκείας όσο και της αγροτικής οικονομίας. Αυτές είναι που θα αποτελέσουν επίσης, κατά τον συγγραφέα, τον βασικό προωθητικό μοχλό της επεκτατικής διάδοσης του νεολιθικού τρόπου ζωής –της νεολιθικοποίησης- από τη Συροπαλαιστίνη στην υπόλοιπη Ασία και την Ευρώπη, με όλη την ορμή που μπορεί να ενέχει μια καινούργια ιδεολογία.

Κ. Κόπακα – Ν. Λιανέρης, εισαγωγή στο Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. ix-x).

η θρησκεία του ταύρου

"ουδ' ο γέρων δολίης επελήθετο τέχνης,
αλλ' ή τοι πρώτιστα λέων γένετ' ηυγένειος,
αυτάρ έπειτα δράκων και πάρδαλις ηδέ μέγας συς∙
γίγνετο δ' υγρόν ύδωρ και δένδρεον υψιπέτηλον∙
ημείς δ' ιστεμφέως έχομεν τετληότι θυμώ" *

Θα μπορούσε κανείς να ονομάσει τους πληθυσμούς ΡΡΝΒ (προ-κεραμική νεολιθική Β) «λαό του Ταύρου»· τόσο έντονα προφανής μάς φαίνεται η σημασία του ζώου αυτού στη φαντασιακή τους παραγωγή. Η συγκεκριμένη επιλογή έχει [...] τις ρίζες της στην πολιτιστική παράδοση της Ανω Μεσοποταμίας, ξεκινώντας από την Κιάμια περίοδο του Μέσου Ευφράτη. Σε ολόκληρη της Εγγύς Ανατολή της Νατούφιας περιόδου και μέχρι την ενφάνιση της ΡΡΝΒ στο νότιο τμήμα της περιοχής αυτής, τα κοπάδια βονάσων αποτελούσαν μέρος του τοπίου, αλλά καθώς οι κυνηγοί μάλλον τα απέφευγαν, τα ζώα αυτά αγνοήθηκαν στις αντίστοιχες πολιτιστικές τους παραγωγές. Τούτο αποδεικνύει ότι ένα είδος ζώου δεν μπορεί να ενταχθεί στη συμβολική ζωομυθολογία ενός πολιτισμού, παρά μόνον εάν ο πολιτισμός το αναγνωρίζει με συγκεκριμένο τρόπο και εάν σε αυτό προβάλλεται κάποια υποσυνείδητη διάσταση του συλλογικού ψυχισμού.

Το γεγονός ότι η εικόνα του άγριου ταύρου σημαίνει για εμάς μια πρωτόγονη, ενστικτώδη και βίαιη δύναμη είναι μια ιδέα αυθόρμητη και αναμφίβολα παγκόσμια. Δεν θα ήταν εντούτοις ανώφελο να την επιβεβαιώσουμε μέσα από τα δεδομένα της εικονογραφίας και των κειμένων που θα προσφέρουν αργότερα, στην ίδια πολιτιστική περιοχή, οι ανατολικοί αστικοί πολιτισμοί της Εποχής του Χαλκού. Η εικόνα του ταύρου εξακολουθεί να εμφανίζεται πράγματι παντού, συνδεδεμένη συνήθως με έναν ανθρωπόμορφο αρσενικό θεό, του οποίου αποτελεί το προσδιοριστικό χαρακτηριστικό ή τη ζωική εκδοχή. Μέσω της εικόνας αυτής, ο θεός συμβολίζει ταυτόχρονα τη γενεσιουργό δύναμη, εκείνη της καταιγίδας, και την πολεμική αρετή. Ο άνθρωπος δεν μπορεί βέβαια να κάνει τίποτε μπροστά στην καταιγίδα: μπορεί μόνο ή να υποστεί την «κοσμική» τούτη μορφή της εξαπελυμένης βίας ή να προφυλαχθεί από αυτήν. Μόνο ένας θεός, είτε είναι ο φοινικικός Βάαλ, είτε ο χεττιτικός Χαντάντ, είτε ήδη, καθώς φαίνεται, ο ανδρικός νεολιθικός θεός του Τσατάλ Χουγιούκ, μπορεί να ιππεύσει τα σύννεφα της καταιγίδας και τον ουράνιο Ταύρο, όπως ακριβώς μόνο η Θεά μπορούσε να υποτάξει τον πάνθηρα. Αλλά και μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο, όταν η πρωτόγονη βία τεθεί υπό έλεγχο, όταν «εξανθρωπιστεί», μπορεί να μετατραπεί σε οργανωμένη δύναμη απόκρουσης.

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 146-148).



-----
Στο motto πέντε στιχάκια από την Οδύσσεια (δ' 455-459). Αναφέρονται στον πολιό όλως μεταμορφούμενο άλιον γέροντα, τον Πρωτέα. Η απόδοση υπό Α.Ξ. Καραπαναγιώτου (1921) έχει ως εξής: "αλλ' ο γέρων δεν ελησμόνει την δολίαν τέχνην του, αλλά πράγματι πρώτα πρώτα έγεινε λέων πυκνοχαίτης [: ηυγένειος], έπειτα δε δράκων και λεοπάρδαλις και μέγας αγριόχοιρος∙ εγίνετο ακολούθως ρευστόν ύδωρ και δένδρον υψίφυλλον∙ ημείς δε σταθερώς εκρατούμεν (αυτόν) [ενν. για να μη μάς φύγει] μετά καρτερίας ψυχής...".

κουκουβάγια και θεά

"συ γαρ μ' εβιώσαο, κούρη"*

Σημειώσαμε ήδη, στον τομέα πάντοτε του τελετουργικού, την παρουσία της «θεϊκής» δυάδας «Γυναίκα-Ταύρος», που είχε εισαχθεί στο Μουρεϋμπέτ από την Κιάμια περίοδο. Ολα τα χωριά δεν ασπάζονται ωστόσο με τον ίδιο τρόπο το κοινό αυτό συμβολικό σύστημα. [...] Μια κάποια σπουδαιότητα φαίνεται, επίσης, να αποδίδεται σε ένα νυκτόβιο αρπακτικό που έχει επισημανθεί μία μοναδική φορά στο Μουρεϋμπέτ και υπάρχει, εδώ, σε ειδώλιο ή, έντονα σχηματοποιημένο, σε εγχάρακτο πλακίδιο. Χωρίς να φτάσουμε στο σημείο να επικαλεστούμε την κουκουβάγια της Αθηνάς, φέρνουμε στο νου τα, πλησιέστερα στο χρόνο και τον χώρο γυναικεία ειδώλια του Τελλ Μπρακ, στην Τζαζίρα της περιόδου Ουρούκ: η μορφή τους με τα πελώρια μάτια μοιάζει να βρίσκεται σταθερά μεταξύ κουκουβάγιας και θεάς, με την πρώτη να φαίνεται, κατά συνέπεια, το πουλί-συνοδός της δεύτερης.

[σημ. Πουλί που «βλέπει τη νύχτα». Με το χαρακτηριστικό αυτό που υπογραμμίζει την επιμονή στην απεικόνιση των ματιών της, η κουκουβάγια (ή γκιόνης) θα μπορούσε να αποτελεί, ήδη από τη Νεολιθική, ένα σύμβολο ψυχικών ή μαγικών δυνάμεων. Σε σχέση με την αμφισημία αυτή της Eye-Goddess από το Τελλ Μπρακ, ας σημειωθεί η εντεινόμενη εμμονή, στη νεολιθική εικονογραφία, στα μάτια των γυναικείων θεοτήτων].

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 44, 282 σημ. 24).



-----
Στο motto το ομηρικό ημιστίχιο θ' 468, λέξεις με τις οποίες αποχαιρετά ο Οδυσσέας την Ναυσικά ευχαριστώντας την που τού έσωσε την ζωή!

η ανατολική Θεά και ο πόνος

Θα έπρεπε να μην τη γνωρίζετε, να την είχατε
συναντήσει παντού ταυτόχρονα, σ’ ένα ξενοδοχείο,
σ’ ένα δρόμο, σ’ ένα τραίνο, σ’ ένα μπαρ, σ’ ένα βιβλίο,
σ’ ένα φιλμ, στον εαυτό σας, μέσα σας, μέσα μου,
στο φαλλό σου στημένο τυχαία μέσα στη νύχτα,
που ψάχνει κάπου να μπεί να ξαλαφρώσει
από τα δάκρυα που τον γεμίζουν. *

Θα παρατηρήσουμε ότι πόνος και θάνατος εκπροσωπούνται πλέον πλήρως, από τη Νεολιθική και μετά, στα σύμβολα της ανατολικής Θεάς. Τα θηρία, τα όρνεα και τα άλλα επικίνδυνα για τον άνθρωπο ζώα αποτελούν την άμεση συνοδεία της και προσδιορίζουν με σαφήνεια την εξουσία της, με την εξαίρεση των οικείων και των ειρηνικών ελεγχόμενων ειδών. Ο διφορούμενος χαρακτήρας του συμβόλου, στο οποίο συναντώνται γέννηση και θάνατος, αποκρυπτογραφείται εύκολα από εμάς, που φέρουμε την «Τρομερή Μητέρα» στα κατάβαθα του υποσυνειδήτου μας. Ως θεότητα πάντως, η Παγκόσμια Μητέρα εγκαθίσταται στο υπερβατικό εκείνο επίπεδο, όπου φόβοι και συγκρούσεις διαλύονται, όπου το συνένοχο θηρίο μετατρέπεται σε κάθισμα, όπου το κοφτερό δόντι που ξεσκίζει και το ράμφος του αρπακτικού αποτελούν μια «άλλη όψη», πιο απόκρυφη, του μαστού που γαλουχεί.

Ο πόνος μοιάζει, έτσι, κατά μία έννοια, να τρέφει με παράδοξο τρόπο τη ζωή. Ποια είναι αυτή η διαλεκτική, που επιβάλλεται από τη δύναμη των εικόνων και φαίνεται τόσο συγγενική με εκείνη των μεγάλων ιστορικών θρησκειών που θα ακολουθήσουν; Και ποια νέα ένταση υψώνει, αλλού, τα χέρια του ανθρώπου προς τον ουρανό, όταν επικαλείται το θείο Ον; Οποιος «προσεύχεται», αισθάνεται ο ίδιος ανίσχυρος και καλεί σε βοήθεια υψηλότερα επίπεδα. Μια κατακόρυφη τοπολογία εγκαθιδρύεται τότε στα μύχια του ψυχισμού, όπου η αρχική κατάσταση αγωνίας μπορεί να μετατραπεί σε ασφάλεια, με τίμημα μιαν ανυψωτική νοητική προσπάθεια. Αυτή η προσπάθεια βιώνεται ως έκκληση προς μια θεϊκή οντότητα έξω από τον άνθρωπο και πιο ψηλά από αυτόν. Η «λατρεία» αυτή είναι, εδώ, η άλλη όψη μιας καθημερινά βιούμενης δυστυχίας. Θεϊκή δύναμη και ανθρώπινο πεπερασμένο είναι οι δυο αλληλέγγυοι πόλοι τούτης της νέας δραματουργίας, που εγκαταστάθηκε στην καρδιά του ανθρώπου γύρω στο 9500 π.Χ.

[...] πέρα από μια κατάσταση απλού υποσιτισμού, θα έπρεπε να υπήρχαν άλλες αιτίες, που έκαναν τους απογόνους των Νατούφιων να αισθανθούν ανικανοποίητοι από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής τους και να τον αναμορφώσουν ριζικά. Εκείνο που αποκαλύπτουμε, λοιπόν, στην εξέλιξη του φαντασιακού είναι μάλλον η ανθρωπολογική θεμελίωση αυτού του ανικανοποίητου, παρά οι συγκυριακές του αιτίες.

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 78-79).



------
* Marguerite Duras, Η αρρώστια του θανάτου [La maladie de la mort], (μτφρ. Κυβ. Μαλαμάτη, έκδ. Εξάντας, Αθήνα 1984, σ.7).

ανθρώπινη μορφή

ΜΠΛΟΥΜ: 'Ω, επιθυμώ τόσον να καταστώ μητέρα.*

Είναι εξίσου ενδιαφέρον ότι οι θεότητες πήραν από την αρχή ανθρώπινη μορφή. Η Θεά απεικονίζεται αμέσως ως γυναίκα. Αυτή η ανθρωποποίηση της τέχνης είναι η ασφαλέστερη και η θεαματικότερη αλλαγή που διαπιστώθηκε από την Κιάμια ήδη περίοδο. 'Εκτοτε, η υπέρτατη δύναμη, όσο απόμακρη και αν είναι σε σχέση με τον άνθρωπο, δεν τού είναι ποτέ πια εντελώς ξένη. Το γεγονός ότι μέσω αυτής η φύση και η ανθρωπότητα πηγάζουν από μια κοινή πηγή, εφόσον στην Ανατολία η ίδια συνδέεται εξίσου με το ανθρώπινο βρέφος και με το νεαρό ζώο, θα μπορούσε να σημαίνει πολλά για το νέο μεταφυσικό διάβημα εκείνης της εποχής. 'Οχι μόνο η νεολιθική Θεά εγγράφεται ιστορικά στην πρωτοπορία των θεογονιών που θα ακολουθήσουν, αλλά και ο άνθρωπος, κατά κάποιον τρόπο, αναγνωρίζει στο εξής τον εαυτό του σε όλα όσα τον περιβάλλουν. Μια προσωποποιημένη ενοποιητική αρχή συμφιλιώνει, στο επίπεδο της συμβολικής τους γένεσης, την εμπειρική του οντότητα και τη φύση με την οποία έρχεται αντιμέτωπος.

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 79-80).



-----
* Απόλογος του τζοϋσικού Λεοπόλδου Μπλούμ στο σαλό επεισόδιο της Κίρκης (15ο), όπως αποδίδεται εδώ από τον Σωκράτη Καψάσκη (βλ. Τζαίημς Τζόυς, Οδυσσέας, έκδ. Κέδρος, Αθήνα 1990, σ. 543).

το προσωποποιημένο θείο της νεολιθικής

Σε αντίθεση με τη φραγκο-κανταβρική ζωομυθολογία, η Γυναίκα και ο Ταύρος της Νεολιθικής φαίνονται, στην Εγγύς Ανατολή, θεότητες που αναδύθηκαν στη 10η χιλιετία και διαδόθηκαν σε ολόκληρο τον αρχαίο ανατολικό κόσμο. Η Θεά, συνοδευόμενη από έναν αρσενικό πάρεδρο που ταυτίστηκε με τον ταύρο, θα γίνει το κλειδί ενός ολόκληρου θρησκευτικού συστήματος που οργανώνεται γύρω της. Τα Υπέρτατα αυτά Οντα θα μπορούν να αλλάζουν μορφή ανάλογα με τις περιοχές του κόσμου. Ο «μεγάλος αρειανός θεός» της περιοχής της Σαχάρας επιβάλλεται ως μια πελώρια ανθρωπόμορφη σιλουέτα, θηλυκή ή άφυλη, η οποία δεσπόζει των μικρών ανθρώπινων μορφών με τα υψωμένα χέρια, σε στάση προσευχής. Το ίδιο ακριβώς και ο «Κριός με τη σφαίρα» της νότιας περιοχής του Οράν με την παρόμοια συνοδεία, ή ο βούβαλος του Κεφ Μεκτούμπα και πολλά άλλα παραδείγματα. Το θέμα της «δέησης» εισάγει μεταξύ θεού και ανθρώπου μια εντελώς καινούργια σχέση υποταγής. Το κοινό ωστόσο στοιχείο των παραστάσεων αυτών είναι ότι εμφανίζονται όλες, στην αρχή της Νεολιθικής, στις αντίστοιχές τους περιοχές, πριν εξαπλωθούν παραπέρα.

Επισυνέβη, λοιπόν, ένα γεγονός που συνδέεται με τον ψυχισμό. Το ορίσαμε ως μια νέα σχάση στους κόλπους του ανθρώπινου φαντασιακού, ανάμεσα σε ένα «υψηλό» και ένα «χαμηλό», ανάμεσα στην τάξη της προσωποποιημένης και κυρίαρχης θεϊκής δύναμης και σε εκείνη μιας καθημερινής ανθρωπότητας, της οποίας η εσωτερική προσπάθεια προς την τελειότητα εκείνη που την υπερβαίνει μπορεί να συμβολιστεί με τα υψωμένα χέρια των δεομένων. Ως παγκόσμια Γεννήτορας, η Θεά έχει εμφανή «βασιλικά» χαρακτηριστικά, με ουσιαστικότερο όλων, στην Ανατολία, τον θρόνο της από άγρια ζώα. Μπορούμε εόκολα να τον ερμηνεύσουμε ως θρόνο όταν, διατρέχοντας νοερά την αντίστροφη πορεία της ιστορικής σειράς, αναλογισθούμε τους υστερότερους θρόνους των πρώτων ανατολικών μοναρχιών, οι οποίοι αποτελούν πλέον έπιπλα, με ερεισίχειρα, όμως, λαξευμένα σε σχήμα ακριβώς προτομής άγριου ζώου. Γνωρίζουμε ότι, τη στιγμή που θα εμφανιστούν τα πρώτα κράτη και η ανθρώπινη κοινωνία θα αστικοποιηθεί και θα διαστρωματωθεί, ο ηγεμόνας στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο θα είναι απλός εκπρόσωπος της θεότητας μεταξύ των ανθρώπων, και ότι θα δανειστεί, επομένως, από το θρησκευτικό φαντασιακό τις ιδιότητες που θα συμβολίζουν το λειτούργημά του.

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 77-78).

τα δύο θεϊκά σύμβολα της νεολιθικής

Τα καινούργια στοιχεία είναι τώρα ο αριθμός τους [των συμβόλων θηλυκών μορφών – κυρίαρχο σύμβολο], καθώς και η ένδειξη ότι δεν πρόκειται πλέον μόνο για ένα «σύμβολο γονιμότητας», αλλά για ένα αληθινό μυθικό πρόσωπο, που νοείται ως Υπέρτατο Ον και Παγκόσμια Μητέρα, ή αλλιώς για μια θεά που επιστρέφει ένα θρησκευτικό σύστημα, το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «θηλυκός μονοθεϊσμός», με την έννοια ότι τα πάντα υποτάσσονται σε εκείνη.

Το δεύτερο σύμβολο, που ενσαρκώνεται από τον Ταύρο, είναι αρσενικό, αλλά με ζωική ουσιαστικά ακόμη υπόσταση. Στο Τσατάλ Χουγιούκ αυτό φαίνεται υποταγμένο στη Θεά σε μια σχέση μητέρας-παιδιού· κατέχει ωστόσο τη θέση της δεύτερης υπέρτατης μορφής, η οποία υπογραμμίζεται δυναμικά από την εντατική του αναπαράσταση, από τις προνομιακές του διαστάσεις και την τοπολογία του.

Είναι δυνατόν, όπως προτείνει ο J. Mellaart, να υπήρχε ήδη κατά τη Νεολιθική ένα συμβολικό σύστημα με μια μυθολογία του Υιού-Συζύγου, ανάλογη προς εκείνη που θα μάς αποκαλύψουν αργότερα τα κείμενα των μεσοποταμιακών πινακίδων της Εποχής του Χαλκού. Τίποτε όμως δεν το τονίζει καθαρά στο συγκεκριμένο στάδιο της θρησκευτικής τέχνης: ο Ταύρος μπορεί βέβαια να γεννιέται από τη Θεά, δεν διαφαίνεται ωστόσο ακόμη καμιά συζυγικότητα, κανένα καθαυτό «θεϊκό ζεύγος».

Jacques Cauvin, Γέννηση των θεοτήτων, γέννηση της γεωργίας. Η επανάσταση των συμβόλων στη Νεολιθική Εποχή (μτφρ. Σ. Πρέβε, έκδ. Πανεπ. Εκδ. Κρήτης, Ηράκλειο 2004, σσ. 28-29).