μια εκτίμηση

[...] το ωραιότερο κτίσμα του κόσμου

[η Ακρόπολη]

ήταν [το 1687, επί Μοροζίνι]

από τα πρώτα θύματα της πυρίτιδας,

που μόλις είχε εφευρεθεί! *

[...] Ήδη από τον καιρό του Θεοδοσίου (4ος αιώνας), που τον είπαν Μεγάλο, είχε διακοπεί η συνέχεια της εθνικής παράδοσης με βίαιο τρόπο. Είχαν κλείσει οι ελληνικοί ναοί και τα μαντεία με αυτοκρατορική διαταγή. Οι σχολές της Αθήνας, της Αλεξάνδρειας, της Βηρυτού και άλλες αλλού, άρχισαν σιγά-σιγά να χάνουν δύναμη, ώσπου επί Ιουστινιανού με αυτοκρατορική διαταγή διακόπηκαν σχεδόν τελείως τα μαθήματα, για να εξοικονομηθούν χρήματα για το χτίσιμο επιδεικτικών εκκλησιών, όπως της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

Η ομορφιά της τέχνης δεν υπήρχε πια στην αίσθηση των λαών, ούτε καν στις ανώτερες τάξεις, λόγω έλλειψης παιδείας, αλλά και λόγω πολυποίκιλης φυλετικής καταγωγής. Κυρίως όμως λόγω της επικράτησης του Χριστιανισμού, ο οποίος δεν είχε κανένα συμφέρον να τρέφει την καλαισθησία του παρελθόντος και να δυσκολεύει έτσι την δική του επικράτηση!

Επί Ιουστινιανού λοιπόν, θαύμαζαν πολύ το κτίσμα της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη ως έργο τέχνης, ενώ δεν ήταν και δεν είναι -αν εξαιρέσει κανείς τον θόλο του- παρά τερατούργημα. Πώς γίνεται να υπάρχει αρχιτεκτονική ως τέχνη με λογική και ομορφιά, όταν απ’ τον καιρό ακόμα του Κωνσταντίνου οι συνήθως αμόρφωτοι αυτοκράτορες έχτιζαν συνεχώς κτίρια με δανεικά υλικά; Άρπαζαν έτοιμα καλλιτεχνήματα από παλαιά κτίρια, κομμάτια με διαφορετική τεχνοτροπία και τα έχτιζαν μαζί.

Η γλυπτική είχε σχεδόν καταργηθεί στους χριστιανικούς ναούς και για τη ζωγραφική αρκεί να ρίξουμε μια μόνο ματιά στα βυζαντινά νομίσματα, στις εικόνες των μοναστηριών του Αγίου Όρους και των μουσείων και στα ζωγραφίσματα παλαιών χειρογράφων. Από τον άσχημο και αφύσικο σχεδιασμό των μορφών καταλαβαίνουμε σε ποιά κατάπτωση είχε φτάσει αυτή η τέχνη, που γινόταν πια μηχανικά.

Για ποίηση δεν μπορεί να γίνεται λόγος, εκτός από κάποιους υποφερτούς ψαλμούς, που όμως ήταν μακρόσυρτοι και γεμάτοι ταυτολογίες. Ακόμη και η μουσική έγινε άτεχνη και σιγά-σιγά άλλαξε από ελληνική σε ασιατική, με ύφος αποχαυνωμένο και μαλθακό.

Αντί όλων αυτών, επιδίδονταν στην καλλιγραφία. Από τις άλλες τέχνες της λογικής, φρόντιζαν τη γραμματική και την ρητορική από τον άμβωνα, και κάπως την ιστοριογραφία. Ήταν βέβαια οι Βυζαντινοί πιο γραμματισμένοι από τους λαούς της Δύσης, αλλά όχι όσο μορφωμένοι χρειαζόταν. Είχαν απομακρυνθεί από την υγιή φιλοσοφία και ξέπεσαν στην σχολαστικότητα.

Την εποχή του Μεσαίωνα είχαν περιφρονήσει την μελέτη της φύσης, ενώ οι λαοί της Δύσης και του Βορρά είχαν προχωρήσει πολύ περισσότερο. Αναφέρονται βέβαια μερικές έξυπνες παρατηρήσεις και πειράματα, όπως και προσπάθειες στη βιομηχανία. Η γνώση της δύναμης του ατμού, το «πυρ του Καλλίνικου» (ή «υγρόν πυρ») που κατέστρεψε τον αραβικό στόλο, οι μεταξοσκώληκες που έφεραν από την Κίνα, η κατασκευή χαλιών, κάποια βυρσοδεψία σε ελληνικές και ασιατικές πόλεις, όλα αυτά ήταν χωρίς συνέχεια και χωρίς σπουδαία αποτελέσματα.

Το πνεύμα των λαών ήταν, μπορεί να πεί κανείς, αιχμαλωτισμένο και μακριά από το μισό μέρος της φύσης, το υλικό -ή αυτό που φαίνεται υλικό- και προτιμούσε να απολαμβάνει μέρος μόνο της ανθρώπινης διάνοιας με τρόπο υπερβατικό. Κυριαρχούσε ύφος σκυθρωπό, που προερχόταν από την παρά φύσιν καλογερική ζωή. [...]

*

[σημ. 34: Ο μονοθεϊσμός προετοιμάστηκε από την οικουμενικότητα του ρωμαϊκού κόσμου και απευθύνθηκε σε πληθυσμούς δούλων ή και σε όλους τους υπηκόους της Ρώμης, που είχαν απαρνηθεί πια τα δημοκρατικά πολιτεύματα. Έτσι εγκατέλειψαν τους θεούς που λάτρευε η Ρώμη και προτίμησαν ένα μοντέλο θεού-δημιουργού του κόσμου, εβραϊκής έμπνευσης. Οι πιο μορφωμένοι ήταν φυσικό να διατηρήσουν τα πιο φιλελεύθερα ιδεώδη μιας πιο δημοκρατικής θρησκείας σαν την ελληνορρωμαϊκή. Όταν όμως ο μονοθεϊσμός έινε η επίσημη θρησκεία του κράτους από τον Μ. Κωνσταντίνο και τον Θεοδόσιο, αναγκάστηκαν κι αυτοί να εκχριστιανιστούν. Τα ευαγγέλια της νέας θρησκείας διαδόθηκαν στα ελληνικά, ενώ ο Ελληνικός πολιτισμός ήταν ο μεγάλος εχθρός της.]

[σημ. 37: Η νέα θρησκεία άργησε να βρεί το τελικό της δόγμα. Όταν όμως επικράτησε ολοκληρωτικά, δεν ήταν δυνατό να επιτρέψει καμμιάν ελευθερία γνώμης στα θεολογικά ζητήματα. Όποιος δεν υπέκυπτε, έπρεπε να βγεί εκτός της εκκλησίας και λογαριαζόταν εχθρός και του κράτους. Αφορισμός σήμαινε εξόντωση.]

[σημ. 38: Εικονομαχία: για άλλη μια φορά η σύγκρουση Ανατολής-Δύσεως για την απεικόνιση του Θείου: η Ανατολή με το Ισλάμ που απαγόρευε τις θείες εικόνες και η Δύση με τις ιερές εικόνες και τα ιερά αγάλματα μέσα κι έξω από τους ναούς. Τον 8ο αιώνα το Βυζάντιο έπρεπε να πάρει θέση. Κατέληξε κάπου στη μέση.]

Στέφανος Κουμανούδης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (μτγρ.-σχόλια Γιώργος Πανουσόπουλος, έκδ. Αιγαίον, Λευκωσία 2010, σσ. 66-70, 123-124, 125). -Το motto εκ του Γ. Πανουσόπουλου (ό.π., σ. 127, σημ. 48). Και ακριβώς επειδή η γλώσσα και το ύφος του μεταγραμμένου κειμένου είναι ολόιδια με την γλώσσα και το ύφος των σημειώσεων, αλλά και της επέκτασης της ιστορίας ίσαμε το έτος 1999, όπως ρητώς δηλώνεται στην έκδοση, αμφισβητώ ότι εκφράζονται ιδέες του Κουμανούδη (1876) σε αυτήν την επί το δημοτικότερον της λαλιάς μεταγραφή της επίτομης ιστορίας του ελληνικού έθνους. Ο ίδιος.