για κείνο το· βασανίζομαι

[...] θα εξετάσω την επικοινωνιακή συνθήκη του βασανίζομαι. Σε πολλά συνθήματα με πολιτικά κίνητρα ο δέκτης του μηνύματος είναι αναγνωρίσιμος και συνήθως άλλος από τον πομπό. Το μήνυμα, που συχνά έχει τόνο κατηγορητικό, συνιστά επίκριση ή διαμαρτυρία κατά μιας ηγεμονικής εξουσίας η οποία υποδεικνύεται ως δράστης. Χαρακτηριστικά παραδεἰγματα είναι τα δημοφιλή συνθήματα Μπάτσοι, γουρούνια, δολοφόνοι και Φονιάδες των λαών, Αμερικάνοι, που κοσμούν τους ελληνικούς τοίχους επί δεκαετίες. Στο βασανίζομαι, ωστόσο, δεν υπάρχει κανένα «εσύ», ρητό ή υπόρρητο, που να εγκαλείται άμεσα. Το μήνυμα, από τη φύση του ενδοσκοπικό, μεταφέρει κάτι σχετικά με το «εγώ» που μιλάει. Ο πομπός (το «εγώ» του ρήματος) είναι και αυτός που υφίσταται τη δράση: είναι εκείνος που βασανίζεται. Αυτό είναι το σύνηθες για τις δομές της μέσης φωνής, όπως συνηθίζεται να τις αποκαλούμε, όπου το υποκείμενο παραμένει εντός της δράσης και επηρεάζεται από αυτή. Συνεπώς το «εγώ» ενέχεται στη διεργασία που περιγράφεται, αλλά ο δράστης που προκαλεί τον πόνο παραμένι ασαφής: μπορεί να είναι το ίδιο το υποκείμενο -«βασανίζω τον εαυτό μου»- ή ένας άγνωστος δράστης: «Βασανίζομαι από κάποιον άλλο». Στην πρώτη ανάγνωση είναι το ίδιο το υποκείμενο υπεύθυνο για τον βασανισμό, ενώ στη δεύτερη εμφανίζεται ως θύμα ενός εξωτερικού δράστη/βασανιστή. Η μέση φωνή καλύπτει και τις δὐο αναγνώσεις ταυτόχρονα· σε αυτή την ασάφεια έγκειται και η δυσκολία μετάφρασης του βασανίζομαι σε άλλες γλώσσες.

Η αμφισημία, η αβεβαιότητα ως προς τον δράστη και η αποσιώπηση της αιτίας της δράσης αναδεικνύουν το βασανίζομαι σε χαρακτηριστική κατασκευή μέσης φωνής.

*

Η αποσιώπηση της αιτίας στο βασανίζομαι μπορεί πράγματι να θολώνει τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ θυτών και θυμάτων, βασανιστή και βασανιζόμενου. Συνεπώς, το νεφελώδες του αιτίου του βασανισμού μιμείται ίσως τους άπιαστους μηχανισμούς του παγκόσμιου καπιταλισμού, που κάνουν όλο και πιο δύσκολο τον εντοπισμό των υπευθύνων της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής κρίσης και την απόδοση ευθυνών. Με αυτή την έννοια, η μέση φωνή ίσως υπηρετεί τον νεοφιλεύθερο καπιταλισμό.

[...] Εγώ υποστηρίζω, ωστόσο, ότι η μέση φωνή του βασανίζομαι είναι πιθανότερο να έχει την αντίστροφη λειτουργία. Φέρνοντας στο προσκήνιο τα βασανισμένα σώματα των ανθρώπων και της ίδιας της πόλης, συσχετίζει τη συστημική βία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού με το ατομικό βάσανο. Ακόμη κι αν αυτή η σύνδεση δεν εδραιώνεται σε επίπεδο αιτίου και αιτιατού, η απτότητα του πόνου -και η παρείσφρησή του στη δημόσια σφαίρα του πολιτικού βίου -φέρνει τη συστημική βία στο πεδίο του ορατού. [...] Το βασανίζομαι ανθίσταται στην αβασάνιστη απόδοση ευθύνης που κάνει η κυρίαρχη ρητορική (π.χ. η ιδέα ότι οι Έλληνες «πληρώνουν τις αμαρτίες τους») όσο και στην παρουσίαση των υποκειμένων ως παθητικών θυμάτων.

Μαρία Μπολέτση, “Από το υποκείμενο της κρίσης στην κρίση του υποκειμένου: η μέση φωνή στους ελληνικούς τοίχους”, στο: Documenta 14, Reader (Μόναχο 2017, σσ. 436-437, 458-459, όπου καταγράφονται και οι σημειώσεις όπου δεί). Αρχικά όμως στο: Journal of Greek Media & Culture 2, τχ. 1 (Απρίλιος 2016).