αθάνατος δ' ο γαμών

Όμματ' έχεις Ήρης, Μελίτη, τας χείρας Αθήνης,
τους μαζούς Παφίης, τα σφυρά της Θέτιδος.
Ευδαίμων ο βλέπων σε· τρισόλβιος όστις ακούει·
ημίθεος δ' ο φιλών· αθάνατος δ' ο γαμών.

(= Τα χέρια έχεις της Αθηνάς, τα μάτια της Ήρας,
της Αφροδίτης τα βυζιά και τα σφυρά της Θέτιδας, Μελίτη!
Όποιος σε βλέπει είναι ευτυχής, τρισόλβιος όποιος σ' ακούει,
ημίθεος όποιος σε φιλεί, θεός αυτός με εσέ που σμίγει!)

Ρουφίνος, επίγραμμα 94 της παλατινής ανθολογίας για την εταίρα Μελίτη.

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 131-132).

εις το κλινάριν έπεσαν οι δύο τους αντάμα

να σε φιλώ, να με φιλής και άλλον πόθον ου θέλω

και να περιπλεκόμεσθεν ως ο κισσός το δένδρον·

να σε βλέπω να χαίρωμαι, να θάλλη η ψυχή μου

(Μ 1168-1170)

να μπαίνω στες αγκάλες σου να σε φιλώ σαν θέλω·

(Σ 1155) *

ετρώγασιν, επίνασιν, εχαίρονταν αντάμα.
Και το κλινάρι έστρωσαν και στέκετον, σαν πρέπει
με τα χρυσά και αργυρά ήτον αεί στρωμένον,
τα σαμουντάνια ήφθησαν τριγύρου του κλινάριν.
Ημέρα δε επλήρωσεν. Έφθασεν η εσπέρα,
εις το κλινάριν έπεσαν οι δύο τους αντάμα,
η αυθεντία σας ηξεύρετε οι δύο τί εκάμαν.
Τον πόθον τον εχόρτασαν και σε αγάπην πίπτουν
και χωρισμόν ουκ είχασιν, αλλήλων να χωρίσουν,
εχαίρονταν, ευφραίνονταν, ετρώγασιν, επίναν. (Μ 1274-1283)

Απόσπασμα της Διήγησης Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας, εκ του κώδικος νο. 197 της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων, 17ου αι.- Η πιο πεζή διασκευή της Μονής του Σινά (κώδικας 2122 του ιδίου αιώνος) δίδει:

Λοιπόν ως εδιάβην η ημέρα και έσωσεν η νύχτα,
εσηκώθηκαν οι άρχοντες με τον σύντεκνον και με τον βασιλέαν,
επήγαν τον εις το κλινάρι οπού ήτον η ωραία,
στρώματα χρυσοκλαβαρικά εστρώσασιν οι βάϊες
και παπλώματα χρυσά με τες χρυσές τες ούγιες,
σεντόνια χρυσοκόκκινα, τριγύρου μαργαριτάριν
και προσκέφαλα χρυσαφικά, τριγύρου το λιθάριν,
εγύρισαν κ' εξέβηκαν οι άρχοντες εκείνοι.
Ο βασιλεύς ανέμεινεν μόνος μετά κείνην,
ήπταν τα κανδηλέρια γύρωθεν το κλινάριν.
Ο Αλέξανδρος περιλαμβάνει την και πέφτει με την κόρην
και η αυθεντία σας έξευρε τί έποικαν εκείνοι.
Εδιάβη πάλιν η νύχτα και ήλθεν η ημέρα,
εσηκώθη ο βασιλεύς το πρωΐ με την ωραία
και πάλιν ήλθαν οι άρχοντες κι όλον τ' αρχοντολόγιν (Μ 1236-1250)

σαμουντάνια = τουρκική λέξη, σημαίνει· τα κηροπήγια
χρυσοκλαβαρικά = κεντήματα που γίνονταν με χρυσά ή ασημένια σύρματα, χρυσονήματα, μετάξια στερεωμένα πάνω στο ύφασμα.

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 294-295, βλ. και σσ. 334, 353, 357).

----- 
* Οι στίχοι στο motto εκ του ιδίου (σσ. 284-285), όπου ομιλεί «η εύμορφος η κόρη» (Μ 1162)!

παροιμία

[...] η νέα από το θυμό της λόγω του ότι ο νέος απάντησε σωστά στα ερωτήματά της αναζητά μια καινούργια αφορμή για να τον μπερδέψει. Κατέβαζει λοιπόν τα βρακιά της και λέγει:

«Χωρίς σμπόρμπερη και μπάλα,
πώς ευρέθη τούτ' η φάλλα;»*

Ο νέος πανέξυπνος δε χάνει καιρό, κατεβάζει και αυτός τα βρακιά του και τής λέγει:

«Χωρίς κοπρέα και νερό,
πώς ευρέθ' αγγούρι δώ;»*

*

«Μπούλμπερη (ή κυθηραϊστί σμπόρμπερη) η πυρίτις (ιτ. polvere)·
φάλλα = τρύπα, κυρίως άνοιγμα, οπή εις πλοίον δι' ής εισρέει ύδωρ (ιτ. falla)».

(Βλ. Ν. Πολίτου, Παρατηρήσεις εις τα αινιγματικά παραμύθια, σ. 384 και σημ. 3).

Ερμηνεία της παροιμίας: Πώς δύναται να υπάρχη αιτιατόν άνευ αιτίας;

(Βλ. Ι. Βενιζέλου, Παροιμίαι δημώδεις συλλεγείσαι και ερμηνευθείσαι, Ερμούπολη 1867, σ. 341, αριθμ. 71).

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 87-88).

-----
* Ελεύθερη μετάφραση:
- Χωρίς μπαρούτι και μπομπάρδα, πώς εγίνηκ' η τρουπάρα,
- Χωρίς χώμα και νερό, πώς ευρέθη αγγούρι εδώ!

φάνηκε ανώριμη

Άκουσον, νέε αδελφέ, λόγια εδικά μας·

εσύ 'σαι νέος εύμορφος, ομοιάζεις εκ φρονίμων,

ξανθός, σγουρός, ερωτικός, από καλών γονέων *

Η βασιλοπούλα έβγαλε τα σκουλαρίκια της, δύο μικρές πέρλες, τις έδωσε στην οικονόμο της και τής είπε: Πήγαινε να τίς δώσεις στον φιλοξενούμενό μας και φέρε μου την απάντηση. Όταν αυτή έφερε τις πέρλες στον νέο, αυτός τίς εξέτασε και υπολόγισε τον ακριβή τους όγκο· έπειτα έβαλε δίπλα σ' εκείνες άλλες τρείς όμοιες και τής είπε να τίς δώσει στην κυρά της. Η βασιλοπούλα, βλέποντας τις πέντε πέρλες, τίς ζύγισε. Τίς εξέτασε λεπτομερώς στη ζυγαριά, τίς έσπασε με την ίδια πέτρα που τίς είχε ζυγίσει και τίς έκανε σαν σκόνη.

Έριξε πάνω μία χούφτα ζάχαρη, ανακάτεψε τη ζάχαρη με τις πέρλες και τίς ξανάστειλε στον φιλοξενούμενό της. Αυτός κατάλαβε την πονηριά της. Ζήτησε μια κούπα γάλα από την υπηρέτρια και έριξε μέσα τη σκόνη (ζάχαρη και πέρλες) και τήν έστειλε στην πριγκίπισσα. Αυτή πήρε την κούπα, ήπιε το γάλα και το κατακάθι, που έμεινε, το ζύγισε με το ίδιο βάρος, όπως την πρώτη φορά, και η ζυγαριά δεν έδειξε ούτε δράμι λιγότερο.

Για αυτά τα «τεστ» [ευφυΐας] έδωσε την εξής απάντηση στον πατέρα της:

Με τις πέρλες που έβγαλα από τα αυτιά μου ήθελα να πώ ότι η ζωή είναι, όπως οι πολύτιμες πέτρες, δύο μέρες. Αυτός προσθέτοντας στις δύο, άλλες τρεις, υπονοούσε το εξής: Έστω κι αν ήταν πέντε μέρες, πάντα γρήγορα περνά. Όταν πρόσθεσα τη ζάχαρη στις πέρλες και τα ανακάτεψα, εννοούσα ότι αυτή η ζωή είναι ανακατεμένη με χαρές, όπως οι πέρλες με τη ζάχαρη, και αναρωτιόμουν ποιός θα μπορέσει να διαχωρίσει τα δύο αυτά στοιχεία με μαγείες και αλχημείες. Αυτός που έχυσε γάλα στο μίγμα ήθελε να δείξει ότι η ζάχαρη ανακατεμένη με τις πέρλες διαλύεται σε μια σταγόνα γάλακτος. Εγώ, πίνοντας το γάλα, φάνηκα μπροστά του ανώριμη.

Από το ρομαντικό έπος του Πέρση ποιητή Νιζαμί (1141-1209), Τα εφτά πορτραίτα.

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 310-311).

----- 
* Το motto εκ του ιδίου, (σ. 206), Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας και δη και στίχοι Μ 131-133, εκ του κώδικος νο. 197 της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων, 17ου αι., όπου ομιλούν οι θυρωροί της βασιλίσσης προς τον Αλέξανδρον.

αίνιγμα

Άρχεται η βασίλισσα και ερωτά τον νεόν

ερώτημα γραμματικόν, ερωτικόν και ωραίον *

πού στέκεσαι να με το πής, ετούτο που σε λέγω, (Μ 330)

Λύση
πού στέκομαι, με ερώτησες, ερώτημά σου πρώτον·
εις ζωήν και εις θάνατον με τέσσαρα παρτία
πρώτον εις πύρ γαρ στέκομαι και δεύτερον εις ύδωρ,
το τρίτον δε <σ>τον άνεμον και τέταρτον εις χώμα·
εις αυτά γαρ τα τέσσαρα στέκεται η ψυχή μου
και ειν' εντός του σώματος και έχω την ζωήν μου. (Μ 352-357)


Σημείωση 225: Αναμφισβήτητα το αίνιγμα αυτό δηλώνει τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία αποτελείται το ανθρώπινο σώμα.

Πρώτος ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (5ος π.Χ. αι.) είπε: «Τέσσαρα γαρ πάντων ριζώματα πρώτον άκουε· Ζευς αργής Ήρη τε φερέσβιος ηδ' Αϊδωνεύς Νήστις θ', ή δακρύοις τέγγει κρούνωμα βρότειον».

Για την αλληγορική σημασία των ονομάτων Ζεύς, Ήρη, Αϊδωνεύς και Νήστις πληροφορούμεθα τα ακόλουθα: «Εδόκει δ' αυτώ τάδε· στοιχεία μεν είναι τέτταρα, πύρ, ύδωρ, γήν, αέρα... Δία μεν το πύρ λέγων, Ήρην δε την γήν, Αϊδωνέα δε τον αέρα, Νήστιν δε το ύδωρ». (Βλ. Α. Παπανικολάου, «Αήρ, Αναξιμένης και Corpus Hippocraticum», Παρνασσός 31 (1989) 15 και σημείωση 9).

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σσ. 151 και 220, 222).


-----
 * Το motto εκ του ιδίου, (σ. 244), Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας, στίχοι Μ 643-644, εκ του ιδίου πάντα κώδικος (νο. 197) της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων του 17ου αι. Στην διασκευή του Σινά αντιμετατίθενται οι δυό μεσαίες λέξεις: «ερώτημα, ερωτικόν, γραμματικόν ωραίον» (Σ 652). (ό.π., σ. 245).

χαιρετισμοί

«Χαίρε, δέσποτα, βασιλεύ Σεμίραμης ωραίας,
χαίρε, αυθέντα φρόνιμε, των Συριανών ο ρήγας,
χαίρε, άρχων πανένδοξε, φρόνιμε των αρχόντων,
χαίρε, καλόν τραντάφυλλον, φυτόν εκ των γονέων,
χαίρε, αυθέντα θαυμαστέ και παραδείσου κάλλος,
χαίρε, η δόξα της αυγής, χαίρε, χαρά της λύπης,
χαίρε, τιμή της αρετής, χαίρε, στέμμα της τύχης,
χαίρε, βασίλισσας ανήρ, ωραίας της κουρτέσας,
άκοσμα της ανατολής και όνομα της δύσης,
χαίρε, Συρίας βασιλεύ και της Περσίας αυθέντα,
εσένα πρέπουν οι χαρές με την κουρτέσαν ταύτην,
θέλομεν γαρ από του νυν να είσαι βασιλεύς μας...» (Μ 758-769)

Χρ. Δημητρουλόπουλος, Διήγησις Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας. Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίημα για τον Μέγα Αλέξανδρο (κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο, ιδίοις αναλώμ., Αθήνα 1999, σ. 254). -Εδώ απόσπασμα της Διήγησης Αλεξάνδρου μετά Σεμίραμης Βασίλισσας Συρίας, εκ του κώδικος νο. 197 της Μονής Βαρλαάμ των Μετεώρων, 17ου αι., όπου προσφωνούν οι άρχοντες της βασιλίσσης τον Αλέξανδρον μετά την επιτυχή του απόκριση στην βασίλισσα.

τα νησιά του μυστηρίου

Η Φυσική Ιστορία αυτών των νησιών [Γκαλαπάγκος] είναι εξαιρετικά περίεργη κι αξιοπρόσεκτη. Τα περισσότερα οργανικά είδη είναι γηγενή και δεν βρίσκονται πουθενά αλλού· υπάρχει επίσης διαφορά ανάμεσα στους πληθυσμούς των ποικίλων νησιών· ωστόσο όλα δείχνουν πως σχετίζονται μ' εκείνους της Αμερικής, μολονότι διαχωρίζονται απ' αυτήν την ήπειρο με τον ανοιχτό ωκεανό, μια και απέχουν πεντακόσια με εξακόσια μίλια.

Το αρχιπέλαγος είναι ένας μικρός κόσμος αφ' εαυτού, ή ορθότερα ένας δορυφόρος της Αμερικής, παρ' ότι δημιούργησε παράτροπους αποίκους και διαμορφώθηκε τελικά από τα γνήσια δημιουργήματά του. Εάν αναλογιστούμε το μικρό μέγευθος αυτών των νησιών, αισθανόμαστε ακόμη πιο έκπληκτοι από τον αριθμό των γηγενών όντων, και το περιορισμένο φάσμα τους.

Βλέποντας κάθε ύψωμα να επιστέφεται με τον κρατήρα του και τα όρια των περισσοτέρων ρευμάτων λάβας να είναι ακόμη διακριτά, αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι σε κάποια πρόσφατη γεωλογικά περίοδο, εδώ ο απέραντος ωκεανός διανοίχτηκε.

'Ετσι, φαίνεται να πλησιάζουμε στο μεγάλο γεγονός -το μυστήριο των μυστηρίων- την πρώτη εμφάνιση όντων επί της γής.

Από τις σημειώσεις του ταξιδιού (1831-1836) του με το Beagle, που γράφει στα 1837 ο Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 19-20). - Στο πρωτότυπο το κείμενο του ομώνυμου 17ου κεφαλαίου, εδωδά! - Ο τίτλος στο πρωτότυπο: Charles Darwin, The Voyage of the Beagle (Chapter XVII: Galapagos Archipelago).

ο δρόμος του νερού

Το φ. 278v, το οποίο ήταν προορισμένο

για εικονογράφηση,

έχει παραμείνει λευκό.*

Η χελώνα είναι λάτρης του νερού, πίνει τεράστιες ποσότητες και κυλιέται με ηδονή στη λάσπη. Μονάχα τα μεγαλύτερα νησιά έχουν πηγές, κι αυτές απαντώνται πάντα προς τα κεντρικά μέρη και σε σημαντικό ύψος.

'Οσες χελώνες, άρα, βρίσκονται σε χαμηλότερες περιοχές, όταν διψούν υποχρεούνται να διασχίσουν μακρά απόσταση. Εξ αιτίας αυτού, φαρδιά και καλοπατημένα μονοπάτια διαχέονται προς όλες τις κατευθύνσεις, από τα πηγάδια έως κάτω, στην ακτή· και οι Ισπανοί, ακολουθώντας τα, πρωτοανακάλυψαν τους χώρους με νερό.

*

'Οταν αποβιβάστηκα στη νήσο Τσάτχαμ, δεν μπορούσα να φανταστώ τι είδους ζώο ταξίδευε τόσο μεθοδικά κατά μήκος των καλά επιλεγμένων μονοπατιών. 'Ηταν περίεργο θέαμα να βλέπεις κοντά στις πηγές πολλά από τα τεράστια τούτα τέρατα· μια ομάδα ταξίδευε διψασμένη προς τα άνω με προτεταμένους λαιμούς, και κάποια άλλη ομάδα επέστρεφε, αφού είχε κορέσει τη δίψα της.

*

'Οταν η χελώνα φθάσει στην πηγή, σχεδόν χωρίς να λογαριάζει τους θεατές χώνει το κεφάλι της στο νερό πάνω από τα μάτια της, και ρουφά αχόρταγα μεγάλες χαψιές, με ρυθμό δέκα περίπου ανά λεπτό.

Οι κάτοικοι υποστηρίζουν ότι κάθε ζώο παραμένει τρεις ή τέσσερις ημέρες πλησίον του νερού και στη συνέχεια επιστρέφει στην πεδινότερη χώρα· διαφέρουν ωστόσο στους υπολογισμούς τους όσον αφορά τη συχνότητα αυτών των επισκέψεων. Το ζώον ενδέχεται να τις κανονίζει σύμφωνα με τη φύση της τροφής που καταναλώνει. Είναι, εν τούτοις, βέβαιο, πως χελώνες μπορεί να ζούν ακόμη και σ' όσα νησιά δεν υπάρχει νερό, παρά μόνον ό,τι πέφτει κατά τη διάρκεια των ελάχιστων βροχών του έτους.

Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 27-28). - Στο πρωτότυπο το 17ο κεφάλαιο, εδωδά!

-----
* Το motto απόσπασμα από περιγραφή ενός χειρογράφου [Βουλής 11] από τον Παν. Βασιλείου (Βαρλαάμ και Ιωάσαφ. Συμβολή στη μελέτη των δημωδών παραλλαγών του μυθιστορήματος, έκδ. ΙΝΣ - Ιδρ. Μαν. Τριανταφυλλίδη, Θεσ/νίκη 2004, σ. 23).

σαύρες μεν αλλά απουσία βατράχων

Στις κινήσεις τους είναι αργές και νωθρές. 'Οταν δεν φοβούνται, έρπουν αργόσυρτα με τις ουρές και τις κοιλιές ν' ακουμπούν στο έδαφος. Συχνά σταματούν κι αποκοιμούνται στιγμιαία, κλείνοντας τα μάτια κι απλώνοντας τα πίσω πόδια στο στεγνό χώμα.

*

Αυτό το ζώο όταν ανασκάπτει τη φωλιά του, δουλεύει εναλλάξ με τις αντίθετες πλευρές του σώματός του. Με το ένα πρόσθιο πόδι για σύντομο διάστημα σκαλίζει το χώμα, και το ρίχνει προς το οπίσθιο πόδι, που είναι σωστά τοποθετημένο ώστε να το εκβάλει από το στόμιο της τρύπας. 'Αμα κουραστεί τούτη η πλευρά του σώματος, αναλαμβάνει το έργο η άλλη, και ούτω καθ' εξής εναλλάξ. Παρακολούθησα μία για μεγάλο διάστημα, μέχρις ότου το μισό σώμα της βυθίστηκε στο έδαφος· τότε πλησίασα και την έσυρα από την ουρά· εξεπλάγη κι αμέσως άλλαξε θέση για να δεί τι συνέβαινε· και τότε με κοίταξε κατάματα, ίσα για να πεί: «Τί έπαθες και μού τραβάς την ουρά;»

*

Η απουσία της οικογένειας του βατράχου σε νησιά ωκεανών είναι λίαν αξιοσημείωτη, εάν συγκριθεί με την περίπτωση των σαυρών, οι οποίες βρίθουν στα περισσότερα εκ των μικρότερων νησιών. Θα μπορούσε να τεθεί το ερώτημα, κατά πόσον αυτό οφείλεται στις διαφορετικές ικανότητες μεταφοράς μέσω αλμυρού ύδατος των αυγών σαυρών που προστατεύονται από ασβεστώδη επένδυση, εν αντιθέσει προς τον γλοιώδη γόνο των βατράχων.

Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 35, 35-36, 26). - Στο πρωτότυπο το 17ο κεφάλαιο, εδωδά!

τα πουλιά

Δεν έχω συναντήσει καμμιά περιγραφή τόσο ήμερων χερσαίων πτηνών σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, όπως αυτά των Γκαλαπάγκος και των νησιών Φώλκλαντς. Και οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι από τα ελάχιστα αρχιπελάγη κάθε μεγέθους, τα οποία όταν ανακαλύφθηκαν ήσαν ακατοίκητα από ανθρώπους, αυτά τα δύο είναι μεταξύ των σπουδαιότερων. Από τις προηγούμενες περιγραφές οφείλουμε, νομίζω, να συμπεράνουμε,

πρώτον, ότι η αγριότητα των πτηνών στη σχέση τους με τον άνθρωπο, είναι κάποιο επιμέρους ένστικτο που κατευθύνεται εναντίον του, και δεν εξαρτάται από οποιοδήποτε γενικό βαθμό επιφύλαξης, όπως απορρέει από άλλες πηγές κινδύνου·

δεύτερον, ότι δεν προσκτάται απ' αυτά σε σύντομο διάστημα, ακόμη κι όταν καταδιώκονται· αλλ' ότι στην πορεία των διαδοχικών γενεών καταγράφεται στον γενετικό τους κώδικα. Συνηθίσαμε να βλέπουμε ένστικτα κατοικίδιων ζώων να γίνονται κληρονομικά· μα σ' όσα βρίσκονται σε φυσική κατάσταση, είναι σπανιότερο ν' αποκαλύψουμε παραδείγματα τέτοιας επίκτητης γνώσης.

'Οσον αφορά την αγριότητα των πτηνών προς ανθρώπους, δεν υπάρχει άλλος τρόπος εξήγησής της. Λίγα νέα πτηνά στην Αγγλία υπέστησαν βλάβη από άνθρωπο, όλα εν τούτοις τον φοβούνται: πολλές μονάδες, από την άλλη πλευρά, τόσο στα Γκαλαπάγκος όσο και στα Φώλκλαντς, υπέστησαν βλάβη, αλλά δεν έμαθαν ακόμη εκείνον τον ευεργετικό φόβο. Απ' αυτά τα γεγονότα καταλαβαίνουμε τι όλεθρο προκάλεσε η εισαγωγή κάθε νέου αρπακτικού σε μια χώρα, προτού τα ένστικτα των ιθαγενών προσαρμοστούν στην πανουργία και τη δύναμη του ξένου.

Κάρολος Δαρβίνος, Αρχιπέλαγος Γκαλαπάγκος (μτφρ. Γ. Μερτίκας, έκδ. Λεβιάθαν, Αθήνα 1996, σσ. 51-52). Εδώ η καταληκτική σημείωση από το έβδομο κεφάλαιο των Σημειώσεων του ταξιδιού του με το Beagle (1831-1836), όπου ο έμφρων αναγνώστης αναγνωρίζει κατ' ελάχιστον το έναυσμα που δόθηκε στον 'Αλφρεντ Χίτσοκ για να σκηνοθετίσει την ομώνυμη ταινία του. Στην λέξη 'αρπακτικό' της τελευταίας περιόδου εννοώ τον άνθρωπο ενώ με κείνο το 'ιθαγενών' εννοώ τα δύσμοιρα πτηνά! Ο ίδιος.-

Στο πρωτότυπο το 17ο κεφάλαιο, εδωδά!

εδώ γεννήθηκε η δημοκρατία;

«​​​​Εδώ γεννήθηκε η δημοκρατία». Το στερεότυπο που δείχνει τον τόπο αποκρύπτει τον τρόπο. Το οιδιπόδειο μπορεί να γεννήθηκε στη νυφική κλίνη των γονέων, πλην όμως η ενέργεια που του επέτρεψε να γίνει κόμβος στη σύνταξη του ασυνείδητου είναι ο τρόπος που συνδέει τον νεαρό βλαστό με την ευτυχή μητέρα. Τουλάχιστον κατά Φρόιντ, που απήγαγε τον δυστυχή Οιδίποδα από την τραγική σκηνή και τον εκδημοκράτισε μεταφέροντάς τον στα ντιβάνια της ψυχανάλυσης. Ο τρόπος της δημοκρατίας είναι ο λόγος. Είναι η ανακάλυψη των δυνατοτήτων της μηχανής αυτής της ανθρώπινης ύπαρξης. Η δυνατότητά της να επηρεάζει την ανθρώπινη συνύπαρξη, να τη μετασχηματίζει, να αναπαράγει το παρελθόν, να δείχνει το μέλλον, ένα συντακτικό που συνέδεε τον νου με τα έργα του. Οπως ισχύει για όλες τις μηχανές η χρησιμότητά τους κρίνεται εκ του αποτελέσματος. Αν οι λόγοι απέχουν από τα έργα, τότε η αξία τους εξανεμίζεται. Το υπενθυμίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο. Είναι η αρχή της πολιτικής, με άλλα λόγια της δημοκρατίας.

Η σύγχρονη δημοκρατία διαφέρει από την αθηναϊκή στα περισσότερα σημεία. Κατ’ αρχάς, η αθηναϊκή ήταν υπαίθρια. Μια ξαφνική συννεφιά, ένας απότομος ήλιος, ένα γεράκι που πέταξε από τα δεξιά ή τα αριστερά μπορούσε να επηρεάσει τη διάθεση, κατά συνέπεια τις αποφάσεις μιας ομήγυρης η οποία παρέμενε θρησκόληπτη και δεισιδαίμων. Οταν άλλαξαν τη θέση της Πνύκας για να μην επηρεάζει τις ψηφοφορίες, αυτό είχαν κατά νου. Καμία σχέση με τη ρωμαϊκή, που οι αποφάσεις λαμβάνονταν στον περίκλειστο χώρο της Συγκλήτου, και η οποία αποτελεί το πραγματικό πρότυπο της σύγχρονης δημοκρατίας και των κοινοβουλίων της. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Ιακωβίνοι υιοθετούσαν ρωμαϊκά ψευδώνυμα.

'Ηταν «άμεση» η δημοκρατία στην Αθήνα του 5ου αιώνα; Αμεση διότι μπορούσαν να ψηφίσουν όλοι οι άνδρες πολίτες, καμιά εικοσιπενταριά χιλιάδες σε ένα σύνολο πληθυσμού 250.000. Με μία διαφορά: Η «αμεσότητα» δεν σήμαινε και ισοτιμία. Ολοι είχαν δικαίωμα να αγορεύσουν, όμως ούτε αγόρευαν όλοι ούτε οι αγορεύσεις τους είχαν την ίδια αξία. Ο Δικαιόπολις του Αριστοφάνη έχει πάει αξημέρωτα στην Εκκλησία, πλην όμως, επειδή αντιλαμβάνεται την αδυναμία του επιστρέφει στις Αχαρνές και συνάπτει μόνος του ειρήνη με τη Σπάρτη.

Ξέρει ότι δεν έχει τη δύναμη να πείσει, διότι δεν κατέχει τον μηχανισμό του λόγου, και κάνει του κεφαλιού του.

Η πραγματική συγγένεια της σύγχρονης δημοκρατίας με την αθηναϊκή είναι η δύναμη του λόγου, της πειθούς. Οταν η δύναμη του λόγου εξασθενίσει, όταν δηλαδή η δημοκρατία χάσει την ισχύ της πειθούς, τότε χάνει και το υπαρξιακό της έρεισμα.

*

Η ταυτότητα, ατομική ή συλλογική, δεν είναι προϊόν διανοητικής διεργασίας. Ή μάλλον, για να είμαι ακριβής, η διανοητική διεργασία είναι απαραίτητη για να επεξεργαστεί ένα πρωτογενές αίσθημα. Είναι το αίσθημα του τόπου, είναι το αίσθημα της μουσικής του, το φως στη ζωγραφική του Παρθένη και του Παπαλουκά, η αναγεννησιακή χαλαρότητα του σώματος στον Τσαρούχη, ο κυματισμός της φράσης στον Παπαδιαμάντη, η μεγαλομανία του Παπαρρηγόπουλου και η τρέλα του Γιαννόπουλου. Είναι το αίσθημα της γλώσσας. Το αίσθημα της κοινότητάς μας ξεκινά από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι μιλούμε την αρχαιότερη ευρωπαϊκή γλώσσα. Πεισματάρηδες, την περιφρονούμε και την κακοποιούμε, όμως συνεχίζουμε να τη μιλάμε και να τη γράφουμε. Είναι προς το συμφέρον μας; Η ταυτότητα δεν είναι ζήτημα συμφέροντος.

*

«Χωρίς την αίσθηση του ωραίου ο έρωτας δεν θα ήταν παρά μια εξοργιστική ανάγκη». Το γράφει ο Σοπενχάουερ στη «Μεταφυσική του έρωτα». Κατεβαίνοντας μερικά σκαλοπάτια στην κλίμακα των ανθρωπίνων αξιών, το ίδιο θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει και για την πείνα. [...]

Η δωρική λιτότητα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, η ρητορική δεινότητα του Ανδρέα Παπανδρέου, ή η εντελώς προσωποποιημένη ευφυΐα του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη αυτή την αίσθηση κατέθεταν στα κοινά. Και το ψέμα είναι απαραίτητο συστατικό στην παλέτα της πολιτικής τέχνης. «Και πώς θα τους πείσουμε να δεχθούν όλ’ αυτά που τους λέμε Σωκράτη;», «Θα τους πούμε ένα ευγενές ψεύδος, ότι όλ’ αυτά τα όρισαν οι θεοί». Το «ευγενές ψεύδος» λειτουργεί ως αίσθηση του ωραίου ακόμη και στο απολυταρχικό σύστημα που οραματίζεται ο Πλάτων στην «Πολιτεία». Το «αγενές ψεύδος» μετατρέπει την άσκηση πολιτικής εξουσίας σε μια εξοργιστική ανάγκη. Μετατρέπει τη δημοκρατία σε μια κατ’ ανάγκην συμβίωση, έναν γάμο προσώπων που κάθε πρωί, όταν αντικρίζουν ο ένας τον άλλον, μετανιώνουν για την ώρα και τη στιγμή που συναντήθηκαν. Οταν το «αγενές ψεύδος» προβάλλεται καθ’ έξιν και κατ’ εξακολούθησιν μετατρέπεται σε στρατηγική της ασχήμιας.

*

Έ​​χουν και οι λέξεις την οικολογία τους. Εντάσσονται κοινώς σε μια γλωσσική αλυσίδα η οποία προσθέτει ή αφαιρεί από τη σημασία τους. Όταν υπενθυμίζουμε το κοινότοπον ότι οι λέξεις δεν είναι από μόνες τους χυδαίες, χυδαίες όμως τις κάνει ο τρόπος που τις χρησιμοποιείς, αυτό εννοούμε. Ένα γυμνό σώμα δεν είναι χυδαίο. Αν όμως το εντάξεις στο περιβάλλον της πορνογραφίας γίνεται χυδαίο. Ο Εκτωρ, στο Θ της Ιλιάδος, φωνάζει στον χτυπημένο από τους κεραυνούς του Δία Διομήδη: «τράβα κούκλα» - έρρε γλήνη. Λίγο πιο κάτω ο Ζευς αποκαλεί τη σύζυγό του Ηρα «σκύλα». «Σκυλότατη» για την ακρίβεια, «κύντατη». «Τρίχες» αποκαλεί ο Αχιλλεύς τα δώρα που του υπόσχεται ο Αγαμέμνων για να τον πείσει να επανέλθει στον πόλεμο. Αν όλες αυτές τις εκφράσεις τις απομονώσεις από το ηρωικό περιβάλλον του έπους γίνονται βρισιές του χειρίστου είδους. Δηλώνουν αγένεια, ποταπότητα και βγάζουν στην επιφάνεια την ασχήμια του κακοφορμισμένου χόλου. Το ίδιο ισχύει και για τις βωμολοχίες του Αριστοφάνη. Αντλούσε την ελευθεριότητά του από την ιερότητα του θεάτρου. Τον προστάτευε ο Διόνυσος. Αν μιλούσε έτσι στον δρόμο ή στη γυναίκα του μάλλον θα είχε κακά ξεμπερδέματα. [...]

Ο Πουλαντζάς, στο «Φασισμός και Δικτατορία» κάνει τον διαχωρισμό. Οι λόγοι του Παπαδόπουλου ήταν γραμμένοι για να αναπαράγουν ένα πρότυπο εθνικιστή ηγέτη που μιλούσε στην καθαρεύουσα. Ετσι επέβαλε την καθαρεύουσα ως γλωσσικό ιδίωμα του εθνικισμού με αποτέλεσμα μετά την πτώση της χούντας να εξορισθεί από την εκπαίδευση με τα γνωστά ολέθρια αποτελέσματα.

Γιατί ο Ηλιού και ο Πασαλίδης αγόρευαν στη μεικτή καθομιλουμένη της εποχής τους, κι ας ήσαν αριστεροί; Στη Βουλή δεν μιλούσαν πάντως την ίδια γλώσσα με την τότε παράνομη Κομμουνιστική Επιθεώρηση. Είναι επειδή είχαν νομική παιδεία; Ή μήπως επειδή, έχοντας νομική παιδεία, σέβονταν και το οικοσύστημα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας; Το πρόβλημα της σημερινής Αριστεράς είναι διττό: ούτε παιδεία έχει ούτε σέβεται το οικοσύστημα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το πρόβλημα δεν είναι ότι το λεξιλόγιο των ελληνικών του κ. Τσίπρα δεν ξεπερνάει τις χίλιες λέξεις και των αγγλικών του τις εκατό. Το πρόβλημά του είναι ότι θεωρεί πως η αδιαφορία για τους κανόνες της συμπεριφοράς, τη μόρφωση, τη γλωσσική ευγένεια τον μετατρέπει αυθωρεί και παραχρήμα σε λαϊκό ηγέτη. Επονται τα γαυγίσματα του Πολάκη και η γλαδιόλα που ακούει στο όνομα Κατρούγκαλος και παίζει τον ρόλο της αντίστιξης στη φούγκα.

Το πρόβλημα δεν είναι γλωσσικό. Με απωθούν οι γλωσσαμύντορες, όσο με απωθούν και οι πρόσκοποι της οικολογίας. Οι περισσότεροι από δαύτους είναι ατάλαντοι επίδοξοι συγγραφείς που έγιναν επιμελητές για να διορθώνουν ό,τι οι ίδιοι θα ήθελαν, και δεν μπορούν, να γράψουν. Πιστεύω στα «καλά» ελληνικά που έλεγε ο Λορεντζάτος, και όχι στα «σωστά» ελληνικά.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, σπαράγματα εκ των άρθρων του: "Μαντίλες και γυμνές γάμπες", "Των Ελλήνων οι ταυτότητες", "Η στρατηγική της ασχήμιας", "Η δικτατορία του χυδαίου", εν Καθημερινή (17.09.2017, 24.09.2017, 23.09.2017, 02.07.2017 αντίστοιχα). Ως συνέχεια των προηγουμένων του ιδίου επιφυλλιδογράφου. Ο ίδιος.