το πρόβλημα περιεχομένου και μορφής στη μουσική

Προσπαθώ να δείξω το πρόβλημα περιεχομένου και μορφής στη μουσική, αλλά δεν επιθυμώ να αμβύνω τις δυσκολίες του. Στη μουσική την εννοούμενη ως συνωδία λέξεων, το «περιεχόμενο», το δίνει λίγο πολύ το κείμενο - μόλο που ακόμη και αυτού του είδους η μουσική μπορεί να διαχωρίζεται από το κείμενο ή μπορεί να κυριαρχήσει πάνω σ' αυτό, και, πράγματι μπορεί και να πετύχει ένα ιδιαίτερα ισχυρό αποτέλεσμα αντιφάσκοντας στο κείμενο αντί να το υπογραμμίζει.

Πώς όμως θα καθορίσουμε το «περιεχόμενο» της οργανικής μουσικής; Για τους μεταφυσικούς η υπόθεση είναι σχετικώς εύκολη· για τον Σοπενάουερ η μουσική είναι «εντελώς ανεξάρτητη από τον φαινομενικό κόσμο», είναι «αντιγραφή της ίδιας της θέλησης», και γι' αυτό ακριβώς «η εντύπωση από τη μουσική είναι τόσο πιο ισχυρή και διεισδυτική από την εντύπωση που αφήνουν οι άλλες τέχνες», γιατί αυτές μιλούν μόνο για τον ίσκιο ενώ η μουσική μιλά για την ουσία.

Για τον Χέγκελ η μουσική έχει ως «περιεχόμενο την εσώτατη υποκειμενική ελεύθερη ζωή της ψυχής» -μόλο που ο Χέγκελ, ο μαιτρ της διαλεκτικής, έχει να μάς πεί πολύ περισσότερα από τον Σοπενάουερ για τα συγκεκριμένα και ιδιαίτερα στοιχεία της μουσικής. Ο διαλεκτικός ματεριαλιστής δεν μπορεί εύκολα να πεί τί θα πρέπει να θεωρείται «περιεχόμενο» της μουσικής· πρώτ' απ' όλα δεν μπορεί να το καθορίσει με ένα γενικό τύπο· είναι αναγκασμένος να εξετάζει το κάθε έργο κατά πολλούς συγκεκριμένους τρόπους και να ενδιαφερθεί λεπτομερειακά για την ιστορική εξέλιξη της μουσικής, για τις μεταβαλλόμενες λειτουργίες της μουσικής ως σύνολο και για τις λειτουργίες των ξεχωριστών μουσικών μορφών. [...]

Σκοπός της μουσικής από την αρχή ήταν να προκαλεί ομαδικές συγκινήσεις, να ενεργεί ως κίνητρο για τη δουλειά, ως σύνολο, και για τις λειτουργίες των ξεχωριστών μουσικών ήταν μέσο παραζάλης ή διέγερσης των αισθήσεων, μέσο δεσίματος με μάγια ή κεντρίσματος για δράση· χρησίμευε για να φέρνει τους ανθρώπους σε διαφορετική κατάσταση, όχι για ν' αντανακλά τα φαινόμενα του εξωτερικού κόσμου. Δεν μπορούμε επομένως να ρωτάμε ποιό ήταν το «περιεχόμενο» της πρώτης μουσικής. [...] Ο κτύπος του τυμπάνου, το κροτάλισμα των ξύλων, το γρατσούνισμα των μετάλλων δεν έχει περιεχόμενο: το μόνο τους νόημα ήταν είναι να επιδράσει στους ανθρώπους ο οργανωμένος ήχος.

*

Η δύναμη αυτή της μουσικής να προκαλεί ομαδικές συγκινήσεις, να κάνει συγκινησιακά ίσους για ένα χρονικό διάστημα τους ανθρώπους, στάθηκε εξαιρετικά χρήσιμη στις στρατιωτικές και θρησκευτικές οργανώσεις. Απ' όλες τις τέχνες η μουσική είναι η πιο κατάλληλη για να συσκοτίσει το μυαλό, να μεθά, να δημιουργεί εκστατική υπακοή ή ακόμη και προθυμία να πεθάνει κανείς.

Έρνστ Φίσερ, Η αναγκαιότητα της τέχνης (μτφρ. Φ. Χατζηδάκη, έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1966, σσ. 221-222, 223).