όταν το Βυζάντιο γνώρισε την άκρα ταπείνωση

η Κοίμηση της Θεοτόκου, λόγω της εκεί παρουσίας του Χριστού,
που κρατά στην αγκαλιά του ένα βρέφος,
δηλαδή την ψυχή της Παναγίας.
[…]
Η ψυχή της Παναγίας φτάνει μόνη στα ουράνια,
με την επέμβαση, ακριβώς, του Χριστού.*

[…] δε νομίζω ότι είναι τυχαίο πως, όταν το Βυζάντιο γνώρισε την άκρα ταπείνωση από τους πολυώνυμους εχθρούς του, και οι Βυζαντινοί έζησαν την ιστορική ενοχή, λόγω των ιδίων αμαρτημάτων («κρίμασιν οίς οίδεν Κύριος») γράφουν τα κείμενα της εποχής), εμφανίζεται το θέμα της Άκρας Ταπεινώσεως, με όλη την τρομακτική μεγαλοπρέπειά του, το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας.

Γνωρίζει, μάλιστα, ιδιαίτερη άνθηση και δέχεται πολύμορφες παραλλαγές κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, όπως μάς δείχνουν τα έργα ιδιαίτερα της λεγόμενης Κρητικής Σχολής, όταν, βέβαια, υπακούει αυτή όχι στους κανόνες της maniera latina αλλά της maniera greca.

Θα σημειώσω ότι η διάδοση του θέματος της Δευτέρας Παρουσίας δεν είναι ίσως άμοιρη της βαθιάς -στα λαϊκά στρώματα κυρίως- ριζωμένης δοξασίας ότι, αργά ή γρήγορα, το τέλος της χριστιανικής αυτοκρατορίας σημαίνει το τέλος της Ιστορίας. Για τους τότε πιστούς, οι προφητείες για το τέλος του κόσμου ήταν συνδεδεμένες με την πτώση της Πόλης, της Δεύτερης, της Νέας δηλαδή Ρώμης.

Η εμφάνιση της Μόσχας, ως Τρίτης Ρώμης, ανακούφισε ίσως, και απομάκρυνε το φόβο της τελικής καταστροφής, με την ελπίδα ότι η νέα αυτή χριστιανική Ρώμη θα ελευθέρωνε κάποτε την προκάτοχό της από το ζυγό των απίστων.

Άλλωστε, στην Οδησσό ένας τεράστιος σταυρός περίμενε το πλοίο που θα τον πήγαινε στην Αγια-Σοφιά, μαζί με τα χριστιανική στρατεύματα. Αυτό ώς τα 1917.

Σήμερα μένουν σχεδόν ανέπαφες στις εκκλησίες της Μολδαβίας -στο Voronet και στο Humor- οι παραστάσεις του παρσίματος της Πόλης από τους Τούρκους. Είναι ίσως αυτό ο καθαγιασμός της Κωνσταντινούπολης. Και έτσι έχουμε την τελευταία χριστιανική εικόνα που εξεπόνησε το Βυζάντιο, μέσα στην αμηχανία των χρόνων της άκρας ταπείνωσής του.

Τότε που οι αυτοκράτορες, επαίτες, περιφέρονταν στη Δύση (έφτασαν ώς το Παρίσι και το Λονδίνο, από Ουγγαρία, Βενετία και Μιλάνο), για να ζητήσουν, μάταια βέβαια, βοήθεια κατά των Τούρκων. […]

*

Οι Βυζαντινοί υπογράμμισαν ότι το είδωλο απεικονίζει κάτι το ανύπαρκτο, ενώ η λατρευτική εικόνα εκφράζει το υπήρξαν και το αενάως υπάρχον.

Για τη βυζαντινή εικόνα, θα πώ γενικά -και άσχετα από τη λατρευτική χρήση της- ότι το υπέρλογο και αντιφυσιοκρατικό κλίμα που τη χαρακτηρίζει, καθώς και ο ανορθολογισμός που εκπέμπει, την καθιστούν πρόδρομο σχεδόν της υπερρεαλιστικής, ονειρικής ζωγραφικής τοποθέτησης ενός, ας πούμε, Εγγονόπουλου ή ενός Βακαλό (για να μη μιλήσω για το έργο του De Chirico ή του πάντα απρόβλεπτου Dali).

Είναι, άλλωστε, γνωστό ότι, συγκρινόμενος με την ευρωπαϊκή εικονογραφία, ο ευρωπαϊκός υπερρεαλισμός δεν αποτελεί ρήξη αλλά έκφραση της καλλιτεχνικής συνέχειας μιας υπερβατικής αισθητικής, που δημιουργήθηκε μετά την εφεύρεση της φωτογραφίας.

Σημειώνω ότι ίσως έπρεπε να εξοικειωθεί η Ευρώπη με το πνεύμα της υπερρεαλιστικής ζωγραφικής, για να εκτιμήσει σωστά, ως καλλιτέχνημα τώρα, και τη βυζαντινή εικόνα. [...]

Ελένη Αρβελέρ, Σας μιλώ για το Βυζάντιο (έκδ. Ερμής, Αθήνα 2014, σσ. 125-127, 127-128). - Το motto εκ της ιδίας (ό.π., σ. 117).