σχετικά με τις ψυχές...

[...] οι διόβλητοι (κεραυνόπληκτοι),
οι δευτερόποτμοι ή υστερόποτμοι (αυτοί που πέθαναν δύο φορές,
δηλαδή οι νομισθέντες νεκροί που ανεφάνησαν ζωντανοί)
[...]. Εκτός από τους ήρωες και τους πεσόντες στη μάχη
που απολάμβαναν διαφοροποιημένες ταφές,
έχοντας με το μέρος τους την εξαιρετικά θετική εκτίμηση
της κοινής γνώμης,
οι διόβλητοι θεωρούνταν επίσης ευλογία για την κοινότητα
και τα σώματά τους, μολονότι δεν αποσυντίθονταν,
θάβονταν εκεί όπου χτυπήθηκαν μέσα σε περίβολο.*

Γενικότερα, κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή καθιερώνονται με τη μορφή αστικών τελετουργιών - Ανθεστήρια, Αγριάνια, Νεκύσια, Γενέσια (η αναδιοργάνωση των τελευταίων από ιδιωτική σε ετήσια δημόσια τελετή αποδίδεται στον Σόλωνα) - τρόποι ελέγχου των επιθέσεων των νεκρών με επιρροές από ανατολικούς πολιτισμούς, ενώ παράλληλα για την εξομάλυνση της έντασης οργανώνονται τελετουργικά οι λατρείες των Σεμνών Θεών και της Εκάτης που λειτουργούν ως μεσάζοντες των δύο κόσμων.

Από την κλασική περίοδο και μετέπειτα όμως η πόλις έχει να αντιμετωπίσει πολλά νέα ζητήματα σχετικά με τις ψυχές:

πρώτον, την επικίνδυνη χειραγώγησή τους από επαγγελματίες ειδικούς (με τη χρήση καταδέσμων),

δεύτερον, τη νέα αντίληψη (ιερός νόμος από τον Σελινούντα, περ. 450 π.Χ.) ότι οι ζωντανοί είναι σε θέση να βελτιώσουν με ειδικές τελετές τη μιαρή κατάσταση ψυχών συγγενών τους προκειμένου να αποφύγουν οι ίδιοι συνέπειες που απορρέουν από το μίασμα (όπως η στειρότητα),

και τρίτον, ότι η αποτροπή των εφόδων των φαντασμάτων μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση μαγικών ειδωλίων (επιγραφή της Κυρήνης, 330 π.Χ.).

Εφόσον δεν υπάρχουν ιερά βιβλία και δόγμα οι θρησκευτικές αντιλήψεις δεν μπορεί να είναι στατικές. Διαμορφώνονται, ερμηνεύονται και διαδίδονται πρωτίστως από τους ποιητές, ενίοτε κρίνονται ή επιχειρείται εξορθολογισμός και διεύρυνσή τους από τους φιλοσόφους της εκάστοτε ιστορικής περιόδου.

Στις Ευμενίδες του Αισχύλου, στο πνεύμα της εποχής (458 π.Χ.) η πολιούχος Αθηνά προκειμένου να επιτύχει την ασφάλεια της πόλης, παρεμβαίνει ως γόης με μαγικά μέσα και ορίζει νέους κανόνες για τον έλεγχο των νεκρών και τη συναλλαγή των ζωντανών μαζί τους.

Στο ίδιο έργο ο μεγάλος τραγικός προειδοποιεί όσους διαπράξουν ανόσια φονικά ότι η οργή των θυμάτων οξύνεται όταν μεσολαβούν οι τιμωροί θεότητες. Η επιθετική καταδίωξη από τις Ερινύες δεν σταματά ούτε μέχρι τον Άδη, ενώ οι εξαιρετικά βλαπτικές τους ιδιότητες αποστερούν από το σώμα των ενόχων παντελώς τους χυμούς της ζωής (αναίμακτον, βόσκημα δαιμόνων, σκιάν).

Προηγουμένως, στις Χοηφόρους, είχε περιγράψει λεπτομερώς με κέντρο τον Ορέστη όλη την καταφρόνια, την ολέθρια σωματική παθολογία και τον «κακό θάνατο» (άτιμον κάφιλον θνήσκειν) που προβλέπεται σε βάρος των αδικούντων ή αυτών που αμελούν να εκπληρώσουν τις οφειλόμενες υποχρεώσεις τους έναντι βιαιοθάνατων συγγενών τους.

Έχει ενδιαφέρον ότι διαδεδομένες πρακτικές της κοινότητας σχετικά με την ατιμωτική μεταχείριση των νεκρών σωμάτων, ήδη από την ομηρική ποίηση, αντιμετωπίζονται με αποδοκιμασία από τους θεούς, όπως για παράδειγμα ο Απόλλωνας, που παρεμβαίνει για να επικρίνει τον Αχιλλέα για τον διασυρμό και την ατίμωση του Έκτορα.

Το μοτίβο του μασχαλισμού στο νεκρό σώμα του φονευθέντος με απώτερο σκοπό ο νεκρός να μετοικήσει στον κάτω κόσμο τελείως ατιμασμένος, σύμφωνα με την αντίληψη του Αισχύλου, ενείχε υπόρρητα και νεκροφοβικές δοξασίες, σχετικές με την ενδεχόμενη εκδίκηση του πνεύματος του νεκρού.

Η ιδέα του κολοβωμένου λειψάνου ως πρακτική χειραγώγησης των φαντασμάτων είναι πολύ πιθανό σε μια μεταγενέστερη εποχή να μετεξελίχθηκε στην πρακτική χειραγώγηση ανθρώπων μέσω των μαγικών ειδωλίων. [...]

Δημήτρης Μποσνάκης, Κατηφείη και όνειδος. Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι νεκροί - Αποκλίνουσες ταφικές πρακτικές στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: μεταξύ νομιζομένων και στέρησης της ταφής (έκδ. ΤΑΠ, Αθήνα 2020, σσ. 192-193). - Το motto εκ του ιδίου (ό.π., σ. 57).